Chester Projesi

Osmanlı Devleti‘nde yatırım yapan ülkeler Ġngiltere, Fransa ve Almanya iken 20 yüzyıl emperyalizm süreçine hızla dahil olan Amerika BirleĢik Devletleri‘de bu alana girmiĢtir. Yakındoğuya el atan Amerikan emperyalizminin çıkarları maden yatakları, petrol ve tütün üzerinde yoğunlaĢıyordu589

. Ancak, Amerika‘nın bu emelleri bölgede Bağdat demiryollarından dolayı Alman ve Irak petrolünden dolayı da Ġngiliz emeryalizmi ile çatıĢma halinde idi. Bu sebeble Amerika devreye girmek için uygun zamanı bekledi. MeĢrutiyetin ilanından sonra demiryolu yapımı için açılan ihaleye baĢvuran yedi proje arasında Amerikalı Arthur Chester'in projesi de vardı590_{. Aslında bu}

proje ile Amerikan emperyalizmi Doğu Anadolu‘da Ermeniler lehine baĢlattığı bölücü kültürel adımını591_{, ekonomik giriĢimlerle pekiĢtirmek de istiyordu}592

. Bu sebeble Chester Projesi, geleceğin bağımsız Ermenistanını hazırlayacağına inanan Ermeni müteĢebbisleri, Dr. Pastırmacıyan, Noradongiyan, Nâzır Hallaçyan gibi zatlar vasıtasıyla Türkiye‘ye reklam ediliyordu593

.

Chester Demiryolu projesi 1911 yılında Meclis-i Mebusan‘da ve daha sonra da TBMM‘de görüĢülmüĢtür. Ġlkinde red edilen proje ikincisinde kabul edilmiĢtir. Projenin en önemli özelliği Amerikan emperyalizminin Ortadoğu‘ya girmek için yaptığı ilk

588 _{Ġ. Yıldırım, Cumhuriyet Döneminde Demiryolları (1923 – 1950)…, s.25.}

589 _{Erdal Açıkses, Rahmi Doğanay, Amerika‘nın Yüz Yıllık Ortadoğu Hayali Chester Projesi, F.Ü.} Ortadoğu AraĢtırmaları Merkezi Yayınları Tarih ġubesi Yayınları No.16, Elazığ, 2010, s.49.

590

YaĢar Semiz, Türk Amerikan Münasebetleri Işığında Chester Demiryolu Projesi 1909 – 1926, Yetkin Basımevi, Ankara, 1995, s.47 – 48.

591 _{Amerikalıların, Anadolu coğrafyasında yapmıĢ olduğu misyonerlik faaliyetleri bağlamında Ermenilere} yönelik çalıĢmaları hakkında geniĢ bilgi için bkz. Erdal Açıkses, Amerikalıların Harput‘taki Misyonerlik

Faaliyetleri, TTK Basımevi, Ankara, 2003.

592 _{Tevfik Çavdar, Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu, Gelenek Dünya Yayıncılık, Ġstanbul, 2000, s.146.} 593_{Doğan Avcıoğlu, Türkiye‘nin Düzeni, Dün – Bugün – Yarın, Birinci Kitap, Tekin Yayınevi, Ġstanbul,} 1998, s.152.

giriĢim olmasıdır. Bu yüzden Chester Projesi gerek Amerika‘da gerekse Türkiye‘de siyasi tartıĢmalara neden olmuĢtur594.

Abdülhamit Döneminin sonlarına doğru, Doğu Anadolu ve Musul – Kerkük bölgesinde demiryolu yapımı gündeme gelmiĢtir. 1909 yılında New York ve Londra‘da Ģubeleri olan J. G. White ġirketi adına hareket eden Amerikalı Dr. Bruce Glaskov hükümete imtiyaz için baĢvurmuĢtur595. Yapılan anlaĢma gereğince, Osmanlı kilometre garantisi vermeyecek fakat 40 km. çapındaki alan içerisinde petrol dahil madenlerin hepsinin çıkarılmasını ve iĢletilmesini 99 yıllığına Amerikan Ģirketine bırakacaktı. Yapılan bu ön anlaĢma Meclis-i Mebusan‘da görüĢülürken yedi tane daha sermaye grubunun baĢvurduğu ortaya çıktı. Bunlar içerisinde Amiral Colby M. Chester da bulunmaktaydı596 . Amiral Chester, 1870 Ermeni olayları sırasında zarar gören Amerikan mallarına karĢı tazminat iĢi için, 1900 yılında Ġstanbul‘a gelen Amerikan gemisinin kaptanıydı. Bu nedenle kurduğu iliĢkilerden yararlanarak, Doğu Demiryolları iĢindeki diğer rakiplerini geride bırakmıĢtır. Pazarlıklar baĢlayınca Amerikan Hükümeti de ağırlığını Chester‘dan yana koymağa baĢlamıĢtır597

.

Chester, 1909‘da Amerika‘da 600.000 dolar sermayeli The Ottoman –

American Developement Company ( Osmanlı – Amerikan Kalkınma Ortaklığı) adlı

Ģirketi kurmuĢtur. Bu Ģirkete birçok ünlü bankacı ve iĢ adamını toplamıĢtır598

.

Yapılan görüĢmeler sonucunda varılan anlaĢmaya göre hatların kilometre garantisi vermeden yapılmasına karĢılık her iki yanında 20‘Ģer km.‘lik alan içinde petrol dahil her türlü madenleri, demiryolu imtiyaz süresi olan 99 yıl boyunca Ģirket kendi hesabına iĢletme hakkına sahip olacaktı599

.

SözleĢme 25 ġubat 1909‘da onay için hükümete sunulmuĢtur600

. Hükümete sunulan projede, imtiyaz isteklerinin yararına değiĢiklikler yaptı. Buna göre demiryolu normal değil dar hat olacaktı. Van‘a gidecek hat Sivas‘tan değil, Harput‘tan baĢlayacak

594 _{Faik Alkan, Yeni Türkiye Devletinin Bayındırlık Politikası, EskiĢehir, 1999, (Anadolu Üniversitesi} Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi.), s.87.

595_{Bilmez Bülent Can, Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908 – 1923),Tarih Vakfı Yurt Yayınları,} Ġstanbul, 2000, s.129.

596 _{F. Alkan, Yeni Türkiye Devletinin Bayındırlık Politikası…, s.88.}

597 _{Y. Semiz, Türk Amerikan Münasebetleri Işığında Chester Demiryolu Projesi 1909 – 1926…, s.48.} 598 _{Selim Ġlkin, ―1922 – 1923 Yılları Türkiye‘sinde Bir yabancı Sermaye GiriĢimi: Chester Demiryolu} Projesi‖ Cumhuriyetin Harcı Modernitenin Alt Yapısı Oluşurken, C.3, Ġ.B.Ü Yayınları, Ġstanbul, 2004. s.235.

599 _{Y. Semiz, Türk Amerikan Münasebetleri Işığında Chester Demiryolu Projesi 1909 – 1926…, s.51.} 600 _{E. Açıkses, R. Doğanay, Amerika‘nın Yüz Yıllık Ortadoğu Hayali Chester Projesi…, s.57.}

ve Van Gölü kenarında bir iskeleye ulaĢacaktı. Akdeniz‘de varılacak yer ise, Yumurtalık olarak kesinleĢiyordu. Yapılacak hatların çevresindeki 20 km.‘lik Ģerit içindeki bilinen ya da sonradan bulunacak petrol dahil bütün maden yatakları ile ayrıca Sivas ve Elazığ‘daki bütün madenler de Ģirkete kalacaktı. Fakat Harput‘tan Yumurtalık‘a inecek demiryolunun her km.‘si için yılda 160 bin franklık iĢletme teminatı verilecekti601

. Fakat kanun tasarısı bir türlü görüĢülüp kanunlaĢtırılmamıĢtır. 1 Haziran 191l tarihinde Meclis-i Mebusan‘a gönderilen bu sözleĢme602, Alman ve Ġngiliz malî çevrelerinin karĢı koymaları603_{, Osmanlı Hükümetinin pazarlıkları uzatarak Amerikan}

Hükümetini kapitülasyonların kaldırılmasına yanaĢtırma isteği ve Doğu‘da demiryollarının yapımının Ermeni ve Rus sorunları açısından yaratacağı sonuçlar konusundaki kaygılarının etkisi vardı604

.

Chester Projesi, Milli Mücadele‘nin hemen sonrasında tekrar canlandı. Bu sefer projenin kapsadığı demiryolları daha geniĢ bir alana yayılmıĢtı. Fakat hedefte yine Doğu Anadolu Bölgesi bulunmaktaydı605

. Milli Mücadele‘nin kazanılması üzerine The

Ottoman – American Development Company Ģirketi yeniden ortaya çıkmıĢtır. Chester,

1922 yılında iĢ adamlarından, bankerlerden ve gazetecilerden oluĢan bir grubu projeye dahil etmiĢtir606

. Bu kiĢiler arasında çevresi çok geniĢ olan Kanadalı Kennedy‘de bulunmaktadır 607 . Kasım 1922‘de Chester‘in oğlu ve Kennedy Ankara‘ya gelmiĢlerdir608_{. ġirketin, savaĢtan önceki projesini TBMM‘ne bildirmiĢlerdir}609

.

Nafıa Vekaleti ile baĢlayan görüĢmeler sonucunda yeni sözleĢme ve ekler hazırlanmıĢtır. 11 Ocak 1923 tarihinde Ġcra Vekilleri Heyeti‘ne sunulmuĢ ve 30 Ocak 1923‘de görüĢülen taslak TBMM‘ye sunulmuĢtur610

. Sunulan sözleĢme ve eklerde, meclis komisyonları bazı değiĢiklikler yaptıktan sonra ġubat ayının baĢlarında

601 _{Yahya Sezai Tezel, ―Birinci Büyük Millet Meclisi Anti – Emperyalist miydi? Chester Ayrıcalığı‖,} A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.XXV., S.2, Aralık 1970, s.291.

602

E. Açıkses, R. Doğanay, Amerika‘nın Yüz Yıllık Ortadoğu Hayali Chester Projesi…, s.62.

603_{S.Ġlkin, ―1922 – 1923 Yılları Türkiye‘sinde Bir yabancı Sermaye GiriĢimi: Chester Demiryolu} Projesi‖…, s.236.

604

Y. S. Tezel, ―Birinci Büyük Millet Meclisi Anti – Emperyalist miydi? Chester Ayrıcalığı‖…, s.292. 605

Tevfik Çavdar, Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu…., s.150.

606_{S. Ġlkin, ―1922 – 1923 Yılları Türkiye‘sinde Bir yabancı Sermaye GiriĢimi: Chester Demiryolu} Projesi‖…, s.239.

607 _{Y. S. Tezel, ―Birinci Büyük Millet Meclisi Anti – Emperyalist miydi? Chester Ayrıcalığı‖…, s.292.} 608

John A. Denovo, American Interests and Policies in The Middle East 1900 – 1939, Minneapolis, 1963, s.224.

609 _{Y. S. Tezel, ―Birinci Büyük Millet Meclisi Anti – Emperyalist miydi? Chester Ayrıcalığı‖…, s.294.} 610 _{E. Açıkses, R. Doğanay, Amerika‘nın Yüz Yıllık Ortadoğu Hayali Chester Projesi…, s.107.}

açıklanmıĢtır611_{. SözleĢme metni ve ekler 8 Nisan 1923‘de Meclis‘te görüĢülmüĢ}612

, 9 Nisan 1923 günü de kabul edilmiĢtir613

.

Kabul edilen sözleĢmelerin özü Ģuydu: ġirket Türk Hükümeti‘nden ne kilometre garantisi ne de baĢka bir yardım istemeden, Anadolu ve Kerkük – Musul – Süleymaniye bölgesinde 4400 km.‘ye yakın demiryolları ve kıyılarda üç liman yapacaktı. KarĢılığında bu yolları, limanları ve yolların çevresindeki 40 km.‘lik Ģerit içine rastlayan, bilinen veya sonradan bulunacak petrol dahil bütün madenleri iĢletme ayrıcalığı, 99 yıl için Ģirkete bırakılıyordu614

.

Projenin meclisten geçmesi Avrupa‘nın diğer sermaye çevrelerini de telaĢlandırmıĢtır615

. Ġngiltere ve Fransa'nın basın yoluyla hücum etmeleri bu arada Musul ve Ġran petrollerinden Amerikan ġirketi Standart Oil‘e hisse verilmesi Amerikan Hükümeti‘nin çekingen davranmasına neden oldu616_{. Üstelik Lozan‘da, Musul, Türkiye}

sınırları dıĢında kalınca, Irak petrollerini sömürge imkanı elde eden ve temel hedefi Irak petrolleri olan Chester Grubu için yapılan anlaĢmanın pek önemi kalmıyordu. Bunun üzerine Amerikan Hükümeti ve sermaye çevreleri desteklerini çektiler617

.

Ortaklardan Kennedy sözleĢmesinin feshedilmesine engel olmak için Ġstanbul‘dan 3 – 4 Türk mühendis ve 100 kadar iĢçiyi Samsun‘a gönderip inĢaata baĢlanılmıĢ görüntüsü vererek oyalama taktiğiyle zaman kazanmak istemiĢtir. Fakat bu bu teĢebbüs ciddi görülmedi618_{. Nihayet Chester Projesi ile ilgili sözleĢme 18 Aralık}

1923‘te Türkiye Cumhuriyeti tarafından feshedilmiĢtir619

.