Cüneyd-i Bağdâdî ve Bâyezîd-i Bistâmî 49

İslam tasavvufunda çok önemli bir yere sahip olan iki İranlı mutasavvıfımız Cüneyd-i Bağdâdî235 (298/909) ve Bâyezîd-i Bistâmî236 (234/848), diğer önemli

234 _{Hülya Küçük, “Rabia el-Adeviyye”, s. 380.}

235 _{Bağdat sûfîlerinin tartışmasız üstadı, tasavvufun başlangıç döneminin kutbu sayılan Cüneyd-i}

Bağdâdî, ilk devir sûfîliğinin en güçlü temsilcilerindendir. Asıl adı Ebü’l-Kasım Cüneyd b. Muhammed el-Hazzâz el-Kavârîrî’dir. Ne zaman doğduğu bilinmemektedir. Çoğu mutasavvıf gibi Cüneyd de İranlıdır; Nihavend’te doğmuş, Bağdat’a yerleşmiştir. İlim ve tasavvuftaki üstün konumu dolayısıyla “Tâvûsü’l- Ulema”, “Seyyidü’t-Tâife”, “İmâmü’l-Eimme”, “Lisânü’l-Kavm”, “A’bedü’l-Meşayih” ve “Sultânü’l-Muhakkıkîn” gibi lakablarla anılmıştır. İlme karşı büyük bir kabiliyeti ve merakı olan Cüneyd, bir taraftan İmam Şâfiî’nin (ö. 204/820) öğrencilerinden Ebu Sevr’den (ö. 240/854) fıkıh okurken diğer taraftan dayısının evine gelip giden mutasavvıflardan istifade etmiştir. Şer’î ilimleri iyice öğrendikten sonra kendini zühd, ibadet ve tasavvufa veren Cüneyd,235 _{geçimini sağlamak için ticaretle uğraşıp, diğer taraftan dükkanının (bezle ayırdığı) bir}

köşesinde ibadetle meşgul olmuştur. Daha sonra manevi bir işaret üzere meclis teşkil edip, konuşmaya başlamıştır. Kuşeyri’nin “Sûfilerin seyyidi ve imamıdır” şeklinde vasıflandırdığı Cüneyd’in birçok sufi sohbetinde bulunmuş, onun müridi ve halifesi olmuştur. 298 (909) tarihinde vefat etmiştir. Cüneyd tasavvuf terimlerini, usul ve esaslarını tespit ederek tasavvufun ortaya çıkışını sağlayan büyük sûfîlerden biridir. “Sahv ve temkin” in mümessili sayılan Cüneyd Bağdâdî’ye göre insanın sekr hali mes’uliyetin kalktığı, kişinin aklını başından alan bir durum olmasına rağmen, ayıklık hali nefsinde neler olduğunu fark edebileceği bir durumdur. Bu noktada sekr halini önde tutan Bâyezid-i Bistami’den farklı düşünmektedir. Ayrıca Cüneyd, tasavvuf kavramlarından tevhid konusunda söz söyleyen sûfilerin ilklerindendir. Ona göre tevhid, kadîm ile hâdisin arasını tefrik etmek, Allah’ın ezeliyet sıfatında tek olduğunu; O’nun fiilini işleyen hiçbir şeyin mevcud olmadığını bilip ikrar etmektir. Buradan anlıyoruz ki, Cüneyd Bağdâdi Allah’tan başka her şeyi ortadan kaldırmaktadır. Tevhid konusuna fazlaca ağırlık veren Cüneyd’e göre bu husus kişinin bilgisini aşan bir durumdur. Cüneyd’in tasavvufî görüşleri, hem çağdaşı sûfîler hem

50

mutasavvıflarımız gibi Yezidi literatüründe yerini almış ve övülmeye layık görülmüştür.

Laleş tapınağında bulunup götürülen ve Yezidilerce kutsal sayılan eşyalardan bir tanesi de Cüneyd-i Bağdâdi’ye ait olduğu ileri sürülen bir adet sakal tarağıdır.237 Yezidiler’in en kutsal mekanlarında yine aynı şekilde çok kutsal olarak gördükleri

de daha sonraki mutasavvıflar üzerinde derin tesirler bırakmıştır. Bkz. Kuşeyri, Risale-i Kuşeyrî, s. 81; Attar, Tezkiretü’l Evliya, s. 148-149; Mahir İz, Tasavvuf, s. 110; Schimmel, İslamın

Mistik Boyutları, s. 75-76; Süleyman Ateş, “Cüneyd-i Bağdâdî”, DİA, TDV Yayınevi, İstanbul

1993, c.8, s. 119-121; Süleyman Gökbulut, “Tasavvuf Tarihinde Cüneydî Çizgi”, DEÜ İlahiyat

Fakültesi Dergisi, 2012, Sayı: 36, s. 172; Süleyman Ateş, “Cüneyd-i Bağdâdî”, İslam

Medeniyeti Dergisi, c.1, Sayı: 11, s. 10; Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 118- 119.

236 _{Hemen bütün tasavvuf ve tabakat kitaplarında Bâyezîd-i Bistâmî’den bahsedilirse de bu bilgiler}

genellikle onun menkıbeleri, sözleri ve şathiye’lerine dairdir. Asıl adı “Ebû Yezîd Tayfûr b. Îsâ b. Sürûşân” dır. Bâyezîd künyesidir. Bu kısıtlı bilgilere göre o İran’ın Horasan eyaletinde bulunan Bistâm kasabasında doğmuştur. Bâyezîd’in tasavvufta üstadının Ebû Ali es-Sindî adında biri olduğunu kaydeden Serrâc’ın verdiği bilgilere göre Bâyezîd, ümmî olan bu şeyhe farzları yerine getirecek kadar şer‘î ilim öğretmiş, karşılığında da ondan tevhid ve fenâ ilmini öğrenmişti. Bâyezîd’in bazı sözlerine bakılırsa o tasavvufî bilgileri Allah’tan vasıtasız olarak aldığına inanmaktadır. Bayezid, önce, Hanefi fikhı üzerinde çalışmış, tasavvuf yoluna sonradan girmiştir. Bâyezîd'in vefatı ile ilgili olarak ise üzerinde ittifak edilen bir tarih mevcut değildir. 234/848 hem de 261/875 tarihleri verilmektedir. Tasavvufun doğuş devrinde yaşayan Bâyezîd-i Bistâmî’nin görüşleri gerek yaşadığı dönem gerekse çok daha sonraki dönemleri derinden etkilemiştir. Daha sağlığında pek çok kişi tarafından ziyaret edilmiş olması bunun göstergelerindendir. Tasavvufun simgesi durumuna getirilen ilk velilerden biri olan Ebû Yezid (Bâyezîd) Bistâmî ilk dönem İran tasavvufunda önemli bir yere sahiptir. Garip deneyimlerinden ve sonsuz imanından söz edilmektedir. Bâyezid, pek çok üstattan faydalanmıştır. Ancak bunlardan en önemlisi Ebû Ali Sindî’dir. Tasavvuf ilmi ile ilgili pek çok şeyi Ebû Ali Sindî’den öğrendiğini söyleyen Bistâmî, üstadından, ağırlıklı olarak, tevhîd ve hakikatlere dair dersler almıştır. Ebû Ali de Bâyezîd'den fıkhî bilgiler öğrenmiştir. Bâyezîd tasavvuf tarihinde sekr, fenâ, melâmet, tevhid, mârifet, muhabbet, mi‘rac ve îsâr gibi konulardaki sözleri ve şathiyeleriyle tanınır. O sâlikin kendinden geçip (sekr) benliğini yok ederek (fenâ) Hakk’a ermesi gerektiği düşüncesindedir. Sâlik bu dereceye ancak sürekli riyâzet, çetin nefis mücadelesiyle birlikte derin tefekkür ve dikkatli murakabe ile erişebilir. Üzerinde tartışma konusu olan en meşhur şathiyelerinden birinde Bestâmî şöyle söylemiştir: “Subhani ma a’zame şani” (Kendimi tesbih ederim, şanım ne yücedir!). Bu şatah, sonraki tasavvuf ehli için bir muamma olmuş̧ ve kemale eren mutasavvıfın ulaştığı birlik durumunun kanıtı olarak İran, Türk ve Müslüman Hint şairlerince sık sık tekrarlanmıştır. Ilımlı bir sûfi yorumu örneğini veren Serrac, Bayezid'in şatahını, "muhtemeldir ki Allah'ın kendisine ait 'Sübhani' sözünü tekrarlamıştır" diyerek yorumlamıştır. Schimmel bunun kesinlikle ılımlı(!) bir görüş olduğunu belirtmektedir. Bayezid’in şatahatları hakkında Macit Fahri şöyle demektedir:“ Ancak, sonraki müelliflerce yapılan bir açıklama bize bu meseleye dair bir ipucu verir. Şöyle ki, Bistâmî’nin dini vecibelerini ihmalle itham edildiğine diğer sûfîlerin de sığındığı “Cunun = Delilik” hilesine başvurduğu anlatılır. Her halde bu vasıta bir çok sûfînin hayatını kurtardığı gibi onun hayatını da kurtarmıştır.236 _{Halbuki, onların ifadeleriyle kendinden geçtiği veya sarhoş}

olduğu zaman söyledikleri bu sözlerinden uyanık ve ayık oldukları zaman vazgeçtikleri yahut tevbe ve istiğfar ettiklerine dair hiçbir delil mevcut değildir. Bkz. Kuşeyrî, Tasavvuf’un

İlkeleri(Risale-i Kuşeyrî), s. 63; Sunar, Anahatlariyle İslam Tasavvufu Tarihi, s. 36;

Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, s. 65; Süleyman Uludağ, “Bâyezîd-i Bistâmî”, İslam

Ansiklopedisi, TDV Yayınevi, Ankara 1992, c.5, s. 238; İbrahim Sarmış, Teorik ve Pratik Açıdan Tasavvuf ve İslam, Ekin yayınları, İstanbul 1997, s. 197.

51

maddelerin arasında Cüneyd-i Bağdâdi’ye atfedilen bu tarağın varlığı bizlere Yezidi ile dönemin meşhur mutasavvıfları arasında ki sevgi bağını algılayabilmek adına çok önemlidir. Bu durum Yezidiler’in tasavvufi bir gelenekten geldiğini, eski yaşantılarını böyle bir ortamla iç içe geçirdiklerinden ötürü kültürel ve inançsal birikimlerinin tasavvufi bir atmosferde oluştuğunu göstermektedir. Kutsal olarak kabul ettikleri birçok şeyin tasavvufla bir şekilde bağlantısının olması onların tasavvuf ile fazlaca etkileşim halinde olduğunu desteklemektedir.

Bahsedilen bu tarağın dışında Cüneyd-i Bağdâdi’yi Yezidi sözlü kültüründe de görmekteyiz. Daha önce Rabia el-Adeviyye’nin anlatıldığı efsanede Cüneyd-i Bağdâdi’nin de adı geçmektedir. Burada Cüneyd-i Bağdâdi aziz olarak nitelendirilmektedir.238

Aziz olarak aynı efsanede adı geçen bir diğer isim ise Beyazı-ı Bistâmi’dir. O da aynı şekilde aziz olarak nitelendirilmiş, kıymetli olduğu söylenmiştir. Ayrıca Yezidiler tarafından da keramet ehli olarak görüldüğünü anlatılan hikayeye baktığımızda görebilmekteyiz. Burada bahsedildiği üzere onlar, Rabia’nın şeyhi olarak gösterilmektedir.239 Yezidiler’in kendilerince kutsallık atfettikleri ve İslam mutasavvıflarına atfettikleri bu eserler ve bahsettiğimiz efsaneyle ilgili İslam tarihi kaynaklarında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bu da Yezidilerin bu efsaneleri kendilerinin oluşturmuş olabileceği hususunu akla getirmektedir.