Kazdağı Göknarının fidanlıkta yetiştirilme tekniğine ilişkin bu
çaılşmada deneme· işlemlerinin, değişik yaşlı fidanların yaşama ve
gelişme durumlarına etkileri ile deneme için özel olarak toplatılan
kozalak ve tohumların ve değişik yaş ve nitelikteki fidanların özel-likleri belirlenmiş bulunmaktadır. Bu bulguların uygulama açısın
dan sonuçları, aşağıda tartışılmıştır.
Kazdağı Göknan tohumunda, muhtemelen reçineden ileri ge-len bir çimge-lenme engeli bulunmakta ve bunu gidermek için
tohum-ları 4- 5 hafta süreyle .+ 3°C' de soğuk- .ıslak katlamaya almak
ge-rektiği, ortalama kozalak ağırlığının 146 gr olduğu ve bir kozalak-ta orkozalak-talama 310 adet tohum bulunduğu bilinmektedir (ASLAN, 1982). 1982 yılında kontrol altında yapılan tohum toplama sırasın
da 28 ağaçtan toplam 1400 kozalak istihsal edilebildiği, bir ağaçta
ortalama olarak 50 (20- 210) adet kozalak bulunduğu, toplanan
ko-zalakların toplam taze ağırlıklannın 200 kg dolayında bulunduğu,
bunlardan 18 kg kanatlarından arındırilmış, temiz, tohum elde
edi-lebildiği tesbit edilmiştir. Bu bulgulara göre, göknarlarda kozalak
ağırlığının yaklaşık % 10'u saf tohum, geriye kalan% 90'i da pul, sap vb. artık maddelerden meydana geldiği anlaşılmaktadır.
Göknarlar için genelde ekim zamanı olarak sonbahar veya er-ken ilkbahar ayları tavsiye edilmektedir (SAATÇİOGLU, 1976). De-nemelerde fidanlık ekimleri ilkbaharda (Mart ayında) yapılmıştır.
Tohumların ekimleri sırasında uygun ekim derinliğini ve ka-patma materyalini saptamak amacıyla yapılan denemelerde
kulla-nılan çeşitli kapatma materyalinin ve uygulanan değişik ekim de-rinliklerinin fidan boylarına tek başlarına yeterli düzeyde etkileri
olmamıştır (Tablo: 4). Buna karşın kapatma materyalinin yaşama
yüzdesi üzerinde tek başına etkisi bulunmuştur (Tablo: 6). Elde olunan sonuçlara göre Kazdağı Göknarının ekimlerinde uygun kapatma mater<Jali olarak, destere talaşı veya orman toprağının kullanılabileceği anlaşılmaktadır. Denemede en uygun sonucu ve-ren destere talaşını kereste fabrikalarından bol miktarda sağlamak
mümkündür. Kum ve kum+orman toprağı karışımı kapatma ma-teryali olarak uygun sonuç vermemiştir. Bu konuda. Stoeckeler, J.
H. ve Slabaugh (1965) ekim yastıklarını 0.6 cm kalınlıkta destere
talaşı ile kapatınanın daha etkin olduğunu, yabani ot tohumu
ihti-va etmediğinden ve çimlenmenin tamamlanmasından sonra kaldır
mayı da gerektirmediğinden avantajlı bulunduğunu, buna karşın
kapatma materyali olarak kum kullanılması halinde damping- off
hastalığının artabileceğini belirtmektedirler,
Çalışmada ekim derinliğinin tek başına fidan yaşama yüzdesi-ne yeterli düzeyde etkisi bulunmamış olmasına rağmen, varyans
oranı yeterliliğe yakın bir değerde bulunmuştur (Tablo: 6). Buna göre O cm ve 3 cm ekim derinliklerinin Kazdağı Göknan için uyguıı
olmadıkları, birnların yerine 1 ila 2 cm ekim derinliklerinin tercih edilmesi gerektiği yapılan gözlemlerden anlaşılmıştır. Bu bulgular GEZER (1984)'in Doğu Karadeniz Göknarının fidanlık tekniği ko-nusunda yaptığı çalışmalarda elde ettiği sonuçları destekler mahi-yettedir. GEZER'in çalışmaları, Doğu Karadeniz Göknan için uy-gun ekim derinliğinin 1 ,S cm olduğunu, kapatma materyali olarak orman toprağının iyi sonuç verdiğini, fidan sıklığı olarak da 1 +O ve 2+0 yaşlı fidanlar için m2'de 180 adet, 3+0 ve 4+0 yaşlı fidan-lar için ise m2'de 120- 160 adet fidanın başarı sağladığını
göster-miştir.
FRANKLIN (1974) Doğu Karadeniz Göknarının ilkbahar veya sonbaharda ekilmesi gerektiğini ve ağaçlandırmayı 3 +O yaşındaki
fidanlada yapmak gerektiğini belirtmektedir.
Gölgelerne x sıklık denemesi bulgularına göre uygulanan iş
lemlerin fidan boy gelişimine ilk 3 yılda yeterli düzeyde etkisi
ol-mamıştır. Kanımızca ilk 3 yılda fidan boyları arasında dış etkilerle büyük farklılıkların olmamasından kaynaklanmaktadır. Ancak göl-geleme ve sıklığın ekimden sonra üçüncü yıl sonundaki fidan yaşa
ma yüzdelerine hem ayrı ayrı hem de müşterek etkileri yeterli dü-zeyde bulunmuştur. Denenen her iki gölgeleme derecesi (Gı =% 2S ve G2 ='%SO) kontrole (Go) nazaran daha üstün yaşama yüzdesi
sağlamış, ancak kendi aralarında yeterli düzeyde farklılık
verme-mişlerdir. Özellikle fidecik ve bir dereceye kadar fidan aşamasında
Göknar fidanlarını aşırı sıcak ve kuraklıktan, rüzgar ve güneş
yan-masından ve donlardan korumak üzere gölgeleme yapmak yararlı
bir uygulamadır. Bu konuda SAATÇİOGLU (1976) sıcaklığa
duyar-lılık bakımından Kazdağı Göknarını «Mutedil Duygulu Türler» sı
nıfına dahil etmektedir.
Fidan sıklığı konusunda yapılan değerlendirme ve gözlemlerden
1.20 m genişliğindeki standart bir yastıkta 6 veya 7 çizgi açılması
durumunda 3 yaşında m2 de 2SO - 300 adet fidan elde edilecek şekil
de ekim yapılmalıdır. Bunun için kullamlacak tohum miktarı elde-ki tohumun çimlenme ve fidan :yüzdesi ile bindane ağırlığına bağlı
olarak değişmekte ve duruma göre m2'ye 90 ila ı40 gr arasında
tohum ekilmesi gerekmektedir. Uygulamada ekilen tohum miktarı
genellikle m2'ye ı20 gr'dır. Dört ve daha yukarı yaşlarda fidan elde
edileceği hallerde fidan sıklığı m2'de 200 adet olmalıdır.
Uludağ Göknarının fidanlık tekniğini saptamak için yaptığı
ça-lışmada TOLAY (ı983) kapatma materyali olarak ı kısım milli kum
+ı kısım yanmış, elenmiş gübre karışımını 90- ıso gr/m::z tohum ekim yoğunluğunu önermel<:te ve '% SO gölgelemenin fidan yaşama
yüzdesini artırdığını belirtmektedir.
Kazdağı Göknarında üç ve daha yukarı yaşlardaki fidanların ağaçlandırmada kullanılabilecek boyutlar ve nitelikleri edindikleri söylenebilir (Tablo: ıo). Kök kesimi denemesi için üç yıl üst üste ekim yapılmasına rağmen paragraf 2.1.'de belirtilen nedenlerden
do-layı yeterli sayıda fidan elde edilememiştir. Ancak, Kazdağı Göknarm-da kök boyu ı +0 yaşmda 22.08 cm, 2+0 yaşmda 28.4 cm, 3+0 yaşın
da 30.9 cm'ye ulaşmaktadır. İki yaşmda iken kök tuvaleti yapılarak
tüpe şaşırtılan 2+ ı yaşındaki fidanların ortalama kök boyu 22.1 cm'ye, 2+2 yaşındakilerin ise 34.7 cm'ye ulaşmıştır. Bu ,nedenle, şaşırtmaya tabi tutulmayacak Kazdağı Göknan fidanlarının kanı
mızca 2 yaşında iken kök kesimine tabi tutulmaları faydalı olabilir.
Fidan kalite kriterle~inden birisi de fidan çapıc\ır. Kalın çaplı
fidanların ince çaplılara oranla daha çok yaşama şansına sahiptir-ler. Çalışmada fidan yaşı ve tiplerine göre ortalama çaplar (Tablo : 8-13) 2.90-4.88 mm'ler arasında bulunmuştur. Ağaçlandırma açı
sından 4- S mm'nin üzerinde çapa sahip ve ı2 cm veya daha boylu
fidanların başarılı olabileceği söylenebilir. Aynı şekilde fidanlarm boy/çap oranlarının önemi de bilinmektedir. Çalışmamızda elde
et-tiğimiz değişik yaş ve tipteki fidanlarda bu oran 11.02- 30.40
ara-sında değişmekte (Tablo : 14) ve ağaçlandırma açısından bu oranı11
23-24 civarında olması gerekmektedir. Bu orana ağaç türü, yetiş
me muhiti faktörleri ve fidan yetiştirme teknikleri etkili
olmakta-dır. TOLAY (1983), Dikimde kullamlacak Uludağ Göknan fidanla-nnda boy/çap oranının 2.S civarında gövde/kök ağırlık oranınm
0.92- 2.38 arasında olması ve buna göre 15 cm boyundaki bir
fida-nın en az 6 mm çapı bulunması gerektiğini belirtmektedir.
Fidan kalite kriterlerinden bir diğeri de gövde/kök oranıdır.
Bu· orana ağaç türü, türün fizyolojik özellikleri ile yetişme muhiti gibi faktörler etki etmektedir. Çalışmada bu oran kuru ağırlık için (Tablo: 14) 0.8151- 1.2242 arasında, taze ağırlık için ise 0.6957-1.1873 arasında değişmiştir.
5. SONUÇ ve ÖNERiLER
Kazdağı Göknarının fidanlık tekniği ile ilgili olarak yapılan bu
çalışmadan elde edilen bulgular ile uygulama açısından bu bulgu-lardan yararlanma olanakları kısaca şöyle sıralanabilir:
1. Kazdağı Göknannda bir ağaçtan normal tohum yılında or-talama olarak 50 kozalak alınabilmektedir. Kozalaktan tohumların çıkartılması herhangi bir işlemi gerektirmeyecek kadar basittir. Bir
kozalağın ortalama ağırlığı 146 gr'dır ve içinqe ortalama 310 adet tohum bulunmaktadır. Kozalağın taze ağırlığının yaklaşık % lO'u tohum, geriye kalanı pul, kanat ve artık maddelerden oluşmakta
dır. Kazdağı Göknarında ortalama bindane ağırlığı 55.33 gr ve hava kurusu durumunda ortalama nem yüzdesi % 7.07'dir.
2. Göknarlar için genel ekim zamanı sonbahar veya erken ilkbahar aylarıdır. Ancak, ilkbahar ekimi yapılacaksa tohumların
4 - 5 hafta süreyle + 3°C ıs ıda soğuk -ıslak kathimaya alınmasında yarar vardır.
3. Kazdağı Göknarmda ekim derinliği 1 - 2 cm arasında ol~
malı, kapatma materyali olarak destere talaşı veya orman toprağı kullanılmalıdır.
4. Bütün göknar türlerinde genel olarak gölgelemenin olumlu etkisi bulunmaktadır. Bu nedenle % 25 veya % 50 düzeyinele tahta
çıtalarla ve yastık yüzeyinin yaklaşık 50 - 60 cm yukarısından
ya-pılacak gölgelemenin, fidan yüzdesini artırma, ot alma entansitesi-ni düşürme, fidanlan aşırı sıcaktan ve dondan koruma, rutubeti muha:faza gibi yararlı etkileri bulunmaktadır.
5. Bu türele ekim sıklığı olarak üç yaşında m2'cle 250-300 fi-dan, dört ve daha yukarı yaşlarda ise 200 fidan elde edilmesi hedef
alınmalıdır. Bunu sağlamak için m2'ye 90- 140 gr arasmda saf to-hum ekilmesi gerekir.
6. Kazdağı Göknan fidanları genel olarak üç yaşını
tamamla-dığında dikime uygun duruma gelmektedir. Ancak, kök bağazı çapı
4- 5 ının'nin ve boyu 12 cm'nin üzerinde olan iki yaşlı fidanlar da dikimlerde kı<Hanılabilir. Bu nitelikteki fidanlan elde etme
tekni-ğinin geliştirilmesi ile genel dikim yaşını ikiye indirmek mümkün olabilir. Öte yandan, Kazdağı Göknannda ilk yıldakazık kök yapısı teşekkül etmeye başlamaktadır. Bu nedenle, kök kesme zamanının
ve derinliğinin tesbiti önem kazanmaktadır. Ağaçlandırma tekniği
ile korobineli olarak yukarıda belirtilen konuların da araştırılma
sında yarar ~bulunmaktadır.
7. Hızlı büyüyen bir tür olması ve odununun üstün teknolojik özellikleri dolayısıyla Kazdağı Göknarının hem kendi doğal yayıhş alanında hem de yetişebileceği kuzey ve batı Anadolu bölgelerinde denenerek yaygınlaştırılmasında büyük yarar görülmektedir.
ÔZET
Bu çalışmada, Marmara Bölgesinin Güney Batı kesimlerinde
yaklaşık 6.400 hektarlık bir alana yayılan ve yurdumuza has bir
ağaç türü olan Kazdağı Göknan (Abies equitrojani Aschers et
Sin-ten)'nın fidanlık tekniği ile ilgili saptamalar yapılmış, ayrıca, türün
bazı kozalak ve tohum özellikleri ile değişik yaş ve nitelikteki
fi-danlarının bazı ölçülebilir karakterleri de tesbit edilmiştir.
Çalışmanın fidanlık tekniğinin saptanmasına ilişkin deneme-leri 1981 yılında Düzce Devlet Orman Fidanlığında başlatılmıştır.
Bu konuda ekim derinliği x kapatma materyali ve gölgelerne x sık
lık olmak üzere iki deneme tesis edilmiştir. Ayrıca, kök kesme za-manı ve derinliğini saptamak amacıyla aynı fidanlıkt,;: üç yıl üst üste ekim yapılmışsa da deneme parsellerinde yeterli sayıda fidan elde edilemediğinden bir sonuç alınamamıştır.
Bu çalışmada elde edilen bulgular aşağıdaki şekilde özetlene-bilir.
Kazdağı Göknarında bir ağaçdan normal bir tohum yılında or-talama SO kozalak elde edilebilmektedir. Kozalakların taze ağırlık
larının yaklaşık :% lO' u saf tohumdur. Ekim derinliği olarak 1 - 2 cm, kapatma materyali olarak da destere talaşı veya orman toprağı
uygun bulunmuştur. Gölgelemenin fidan boy gelişimi üzerine etkisi bulunmamakla birlikte fidan yüzdesi üzerinde olumlu etkisi
görül-düğünden ilk iki yılda % 2S veya '% SO gölgelerne yapmak uygun bir
işlemdir. Fidan sıklığı olarak m2'de 3+0 yaşlı fidanlar için 2SO- 300, dört ve daha yukarı yaşlı fidanlar için 200 fidan bulunacak şekilde
ekim yapılmalıdır. Ağaçlandırma açısından dikilebilir fidan
boyut-ları genel olarak üç yaşında elde edilmekle birlikte 4-5 mm çap'a ve 12 cm boy'a ulaşmış iki yaşlı fidanlar da dikim için uygun kabul edilebilir.
SUMMARY
Some aspects of the nursery technique for the lda Mountain fir (Abies equitrojani Aschers et Sin ten), a naiive forest tree species of Turkey, spreading over an area of 6400 hectars in the Southwest Marmara Region of Anatolia, were studied. In addition, several characteristics of i ts cones, seeds and seedlings- transplan ts of dif-ferent ages were investigated.
For the purpose, two nurseı-y trials were laid- out in the Düzce State Forest Nursery in 1981. In the f!rst trial four seed covering materials (Kı = forest soil, K2 = sawdast, Ks = sand, Kı = mixture of one part forest soil + one part sand) and four sowing depths (Do
=
0.0 cm, Dı = 1.0 cm, D2 = 2.0 cm, D3=
3.0 cm) combinations were tested. The second trial consisted of the combinations of four seeciling densities (Sı= 200 seedlings/sq.m, S2 = 2SO seedlings/sq.m,$3 = 300 seedlings/sq.m, $4 = 3SO seedlings/sq.m) and three shading intensities (Go= control- no shading, Gı = 2S % shading, G2
=
SO%shading). Both of the trials were designed in factorial with three replications.
A special seed calleetion was arranged in 1982, a normal seed year for the species in the region. 1400 cones were obtained from 28 selected seed trees. The number of cones per tree ranged from 20 to 210 giwing an average of SO cones/tree. The seed yield from the collected cones was about 10% of their fresh weight. The 1000 seed weight was SS.33 grams at 7.07% moisture content (open- air dried). The seed has shown 28.5 ;% germination capacity (Jacobsen type germinator) after one month stratification at + 3
co.
In the forst nursery trial the highest survival rates were ob-tained through 1.0 cm and 2.0 cm sowing depths. Sawdast and forest soil have been found more suitable as seed coveri:Q.g materi-als.
In the second trial, both 2S% and SO % shading intensities have significantly raised the seedling survival rates at the and of third year, but did not have any significant effects on the seedling hight
growth. The desirable seedling densities have been found as 250 to 300 per square meter for 3+0 year old seeciling and 200 per square meter for 4+0 year old seedlit:ıgs.
It has been suggested that the seedlings with at least 12 cm hight and 4- 5 mm diameter at root colar, should be used to ensure the success in field plantings.
YARAı<LANILAN KAYNAKLAR
1 - ALEXANDER, D., A., LEAF anel J. F. HOSNER (1960). Quality appraisal of white Spnıce and white seeeliing stock in nurseries. The forestry Chronicle Vol. 36 Nr. 1 pp. 10 -13; Vol. 36 Nr. 3 pp. 237-241.
2 - ALLEN, R. M. (1969). Constributions of Tops and roots to Variation in Height Growt Geoplırafic Sources of Shortleaf Pine. Silv. Genetica 18, pp. 38-39.
3 - ASLAN. S., (1982). Abies equitrojani Aschers et Sinten'den Üstün Özel-Iiktc Tohum Sağlama ve Abies lıommülle:rian.a Mattf. ilc Hibrit Yap-ma Olanaklan. Ormancılık Araş. Enst. Yayınları T. Bülten Seri No:
106, Ankara.
4 - ATA, C., (1975). Kazdağı Göknan (Abies equitrojani Aschers et Sinten) nın Türkiye'deki Yayılışı ve Silvikültürel Özellikleri. İ. Ü. Orman Fa-kültesi Dergisi Seri A. Cilt XXIV, Sayı 25. 165-219, İstanbul.
5 - ATA, C. ve N. MEREV (1981). Çataldağı Göknan İ. Ü. Orm. Fak. Der.
Seri A, Cilt 31, Sayı 1, sayfa 128-154, İstanbul.
6 - A YTUG, B. (1958). Abies equitrojani Aschers et Sinten'e Ait J\1orfolojik Yeni Tesbitler. İ. p. Orman Fak. Der. Seri A, Cilt 8, Sayı 2, s. 211-216,
İstanbul. ·
7 - AYTUG, B. (1959). Türkiye Göknar (Abies toura) Türleri Üzerine Mor-folojik Esasları ve Anatomik Araştırmalar. İ. Ü. Orman Fak. Der. Seri A, Cilt 9, Sayı 2, s. 165-217.
8 - A YTUG, B. (1959). Abies equitrojani Aschers et Sinten est un e Especcd Origine Hybride, d'apres l'etude des polens. Polen et Spores, Vol. ı,
No: 2, pp. 273-278, Paris.
9 - A YTUG, B. (1967). Polen Morfolojisi ve Türkiye'nin Önemli Gymnos-permleri Üzerinde Polinolajik Araştırmalar. İ. Ü. Orman Fak. Yayın No: 114, 1295, İstanbul.
10 - BERKEL, A. (1963). Untersuchungen über physical und Meclıarıischc
Eigenschaften der Bornmüller Stanne (Abies bornmi.illeriana Mattf.) Berlin- Göttingen, Holz als Roh- und Werkstoffe, Bd. 21, pp. 165- 172.
ll - BEŞKÖK, T. E. (1970). Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Doğu Ladini (Picea orientalis Link. Carr.) Uludağ Göknan (Abies bornmülledana Mattf.)
Tohumlannın Olgunlaşma Zamanı. Or. Araş. Enst. Yayım, T. Bülten Serisi No: 42, 64 s., Ankara.
12 - FRANKLIN, J. F. (1974). Abies Mill. FIR. Seed of Woody Plants in the United States. Forest Service. U. S. Department of Agriculture. Agri-culture Handbook No: 450.
13 GEZER, A. (1984). Doğu Karadeniz Göknarında Fidan Üretim Esasları.
Orman Miih. Dergisi, Yıl 21, Sayı 2.
14 HERMANN, R. K. (1964). Importance of Top- root Ratios For Survival of Douglas Fir Seedlings. Tree Plants Notes No: 64.
15 ISTA (1976). Seed Sciencc and Thecnology. International Rules For Seed Testing, Annexes, Norway.
16 - STOECKELLER, J. H. and P. E. SLABAUGH (1965). Conifer Nursery Practice in the Prairie- Plains. U. S. Department of Agriculture, Forest Service. Agriculture Handbook No: 279, Washington, D. C.
17 - SUN, O. (1980). İstatistiksel Değerlendirme Yöntemleri ve Uygulamalar.
Or. Araş. Enst. Yay. Muh. Yay. Seri No: 37, 376.
18 TOLAY, U. (1983). Hendek Orman Fidanlığında Uludağ Göknan (Abies bornmüller.iana Mattf.) ın Yetiştirilmesi Tekniği ile Fidan Kalitesi ve Dikim Başarısı Arasındaki İlişkiler Üzerine Araştırmalar. Kav. ve Hızlı Gel. Yab. Tür. Or. Ağaç. Araş. Enst. Yıllık Bülteni No: 19, İzmit.
19 - YURTSEVER, N. (1974) (a): İstatistik Metodlar. II. Toprak ve Gübre
Araştırma Ens. Müd. Teknik Yay. Seri No: 30, Ankara, Sayı 125.
b-(1974) : İstatistik Metodlar. III. Regresyon ve Korelasyon Analizleri.
Top. Su Gen. Müd. ve Gi.ib. Araş. Enst. Yay. Ge'nel Yay. No: 53, Teknik
Yayın No: 38, Sayfa 99.