E- Balkan Konferanslarının Sonuçları
III- Bulgar Yugoslav Paktı ve Balkan ttifakına Etkisi
Bulgar - Yugoslav Paktı 24 Ocak 1937 tarihinde imzalandı551. Paktın metni kısa idi552:
1 — Yugoslav Krallı ı ile Bulgaristan Krallı ı arasında yıkılmaz sulh ve samimî ve ebedî dostluk mevcut olacaktır.
2 — Bu antla ma imkân dairesinde en kısa zaman zarfında tastik, edilecek ve tasdik edilmi nüshalar Belgrat’ta teati olunacaktır.
Türkiye ve herhalde Yunanistan bir Bulgar Yugoslav yakınla masını önlenmesi gereken bir ihtimal olarak görmü lerdir. Bir Yugoslav-Bulgar anla masının bu ülkelerin o tarihlerdeki artları altında a ırı olan milliyetçili ine dayanaca ı ve Bulgaristan’ı
550 Oran, a.g.e., s. 415. 551 Esmer, a.g.e., s. 242. 552 Aynı yer.
Güneydeki emelleri için serbest bırakaca ı dü ünülmü tür ve Türk-Yunan anla malarının amaçları arasında bunu önlemek önemli yer tutmu tur. Ancak Türkiye önce Yunanistan’la kuvvetli bir anla ma yapmak eklinde ba layan Balkan Paktı gö- rü melerinde ilk elde Yugoslavya'nın katılmasını öngörmemekte aksine Bulgaristan’a dönük bulunmaktadır. Numan Menemencio lu’nun Çaldaris ile yaptı ı görü meden sonraki açıklamalarında da görüldü ü gibi Türkiye ortak sınırı bulunmayan Yugoslavya ile bir pakt yapmanın faydadan çok külfeti olaca ı kanısındadır. Çaldaris ise Küçük Antant’ın en mühim azası olarak gördü ü Yugoslavya bu pakta alınmadı ı takdirde hem Yugoslavya, hem de Fransa’yı ku kulandırmı olacaklarından bahisle, Yugoslavya’nın alınmasında ısrar etmi tir. Neticede Bulgaristan’ın dı arıda bırakılarak paktın yapılması, Bulgarların Yunanlılarla, anla mayı reddetmesinden sonra kararla tırılmı , esasen talyan tutumundan dolayı, Türkiye ile i birli ine yatkın olan Yugoslavya ile anla maya gidilmi tir. Bu dahi do rudan do ruya bir askerî ittifak de il, ilk adımda dört devlet arasında bir saldırmazlık paktı olarak tasarlanmı tır. 25 Ocak 1937’de Bulgar - Yugoslav Anla ması pakta indirilen bir darbe eklinde görülmü ise de Yugoslavya bunun Balkan Paktı’ndan do an vecibelerine halel getirmeyece ini garanti etmi ve askıdaki bazı sorunlar çözümlenince Bulgarların di er kom ularıyla da buna benzer anla malar yapacaklarını Konsey’e bildirmi tir553. Ancak, Yugoslav-Bulgar dostluk anla ması Balkan Paktı’nı çökertmemi ise de Pakt içerisinde ikili grupla ma yönünde etki yapmı tır. 27 Nisan 1938 tarihli Türk – Yunan Protokolü bu açıdan görülebilir554.
te Yugoslavya’nın 24 Ocak 1937 günü Bulgaristan ile bir Dostluk Antla ması imzalaması Balkan Paktı Devletleri arasında beklenmedik bir bunalıma yol açmı tı. Bu olgu Yugoslavya Ba bakan ve Dı i leri Bakanı Stoyadinoviç’in Balkanlarda ba ımsız bir politika izleme e ba ladı ı izlenimi vermi ti. Onun uzattı ı eli Bulgar Ba bakan ve Dı i leri Bakanı Köseivanof, Makedonya savlarından vazgeçmek bahasına da olsa, sıkmakta duraksama göstermemi ti. Gerçi bu Antla ma ile iki devlet arasında bozulmaz bir barı , içten ve sonsuza dek dostluk olaca ı yolunda ortaya konulan tek hükmün Balkan Paktı’na aykırı bir yanı yoktu. Ancak Yugoslavya’nın verdi i güvenceler Müttefiklerini yatı tırma a yetmemi ti. Özellikle Yunanistan öteden beri kuzeydeki iki
553 Cumhuriyet, 20 ubat 1934, nr. 3518, s.3. 554 Dı i leri, a.g.e., s. 364.
kom usunun kendi zararına olabilecek yakla masından çekiniyor, böyle bir gidi ortaya çıkınca Türkiye’ye daha çok yakla mak gere ini duyuyordu555.
Yugoslavya, bir ay sonra, 25 Mart 1937 günü, talya ile de bir Antla ma yapmı tı. Balkan Paktı’nın kar ıla tı ı bu sarsıntıyı sona erdirebilmek için Ba kan nönü ve Aras 1937 ilkbaharında Balkan Devletlerinin ba kentlerinde temaslarda bulunmu tu. nönü dönü ünde, 14 Haziran günü yaptı ı bir açıklamada556; dört devletin ayrı ayrı sorunları dolayısıyla zaman zaman görülen özel politikalarının onların Balkan Antantı yükümlülükleri üzerindeki tutumlarının hafif ya da gev ek oldu u izlemini verecek propagandalara neden oldu unu, ancak buna inanmamak gerekti ini, en yakın temaslardan da anla ıldı ı gibi, dört Balkan Devletinin kendilerini birle tiren barı idealine içtenlikle ba lı bulundu unu belirtiyor. Bulgaristan’ın ise, Balkanlarda barı ı koruma ve öbür kom ularıyla iyi ili kilerini geli tirmek için gösterdi i iyi niyeti yakından ve en yetkili a ızlardan i itti ini söyleyerek, Bulgaristan’ın bize özel bir antla ma ile ba lı bulundu unu, Yunanistan ve Romanya ile ili kilerini de aynı duruma getirmek kararında oldu unu bildirmi tir.
19 Ekim 1937’de Ankara’da Atatürk ile görü mesinde Metaxas, Türk-Yunan dostlu una de indi inde, Balkan Anla masının temelinin bu dostlu a dayandı ını557 söyleyince Atatürk’te bu sözlere katıldı ını söylemi tir. Devam ederek, paktın imzacı devletlere imdiye kadar sa ladı ı yararlara de inmi , bundan sonra da faydalanabilmek için süresinin uzatılması gere ini belirtmi tir. Ancak bunu beklenmedik bir ekilde açıklayarak, hem dedikodulara son vermek, hem de pakt devletleri arasındaki dayanı mayı göstermek dü üncesinde oldu unu ve aynı zamanda uzatma kararını da son ana kadar açıklamamak gerekti ini söylemi tir. Buna sebep ise kar ıla ılabilecek entrikalara bir set çekmek ve paktın zarar görmesini önlemekti. Yugoslav ve Romenlerin de bu ittifakta bulunmalarında hem kendileri açısından, hem de Türkiye ve Yunanistan açısından birçok fayda bulundu unu, Küçük Antant’ın zayıf noktalarını gören Yugoslavya ve Romanya’nın kendi durumlarını Balkan Paktı ile güçlendirmek zorunda olduklarını da belirtmi tir. Çünkü onların da en önemli ya amsal kaynakları ve
555 Soysal, Bayura Arma an, s. 191. 556 Aynı eser, s. 191-192.
merkezleri, Balkanlarda bulunmaktaydı. O nedenle Balkan Paktı’ndaki uyumun önemi daha büyüktü558.
Atatürk’ün bu dü üncelerine katılan Metaksas Balkan Paktı’nın sürdürülmesi için gayret gösterdiklerini, Bulgarların iyi niyetli olmadıklarını, bu nedenle Yunan Batı Trakyası’nda tahkimat çalı malarına giri tiklerini ve Bulgarlara kar ı kendileri için en dostça davranan güçlü Türk ordusuna güvendiklerini de söylemi tir. Bulgarların Yugoslavya ile anla ma yapmasının sebebini ise, o devlet vasıtasıyla di er balkan devletleri yanında etkinlik elde etmek eklinde açıklamı tır559.
Atatürk, daha sonra, Balkan Paktı’nın temelini olu turan 1933 Türk-Yunan çten Anla ma Paktı’nın uzatılması konusunda de inerek, Balkan Paktı var iken Bulgaristan’a kar ı Balkan sınırları nasılsa güvence altına alınmı oldu u dü üncesiyle ayrıca 1933 Türk-Yunan Paktı’na gerek kalmıyor gibi bir duraksama olabilece ini söylemi ve Yunanistan ile Ege Denizi’nde Türk kıyıları ile Adalar arasında bir deniz sınırımız bulundu unu, Balkan Paktı’nın bu bölgeyi kapsamı içine almadı ını, Ege sınırlarımızın savunmasının iki devleti ilgilendiren ayrı bir konu oldu unu belirtmi tir. Bundan dolayı da Türk Yunan Paktının devam ettirilmesi gere ini bildirmi tir560.
Görülüyor ki Atatürk, Türkiye’nin Yunanistan ile Balkan sınırlarının savunulması ötesinde, genel anlamda bir ittifaka yönelinmesini dü ünüyordu. Yunanistan ise buna yana mamı , talya’yı kı kırtmaktan çekinerek, ngiltere’nin deste ine fazla güvenmi tir. Oysa Yunanistan’ın gerek Balkan Paktı’nın, gerek Türk- Yunan Paktı’nın kapsamını sınırlı tutmaktaki ısrarı, 1940 Ekim’inde talya’nın saldırısını önlememi tir.
Ayrıca Mustafa Kemal Atatürk’ün Küçük Antantı tehlikesiz görmeyi indeki haklılı ı, 1939 Mart’ında Çekoslovakya’nın Alman istilâsına u radı ında Fransa, SSCB ve ngiltere’nin bir ey yapamaması ve Küçük Antant’ın bir aya ı yok olunca Yugoslavya ve Romanya’nın Almanya önünde korunmaktan yoksun, arka arkaya i gale u ramaları ile do rulanmı , bu iki Balkan Devletinin yalnız Balkan Paktı ile
558 Soysal, Bayura Arma an, s. 192-193. 559 Aynı eser, s. 193-194.
560 Aynı yer; ayrıca bknz: Sina Ak in ve di erleri, Türkiye Tarihi 4 Ça da Türkiye(1908-1980), Cem
yetinecekleri yerde, Fransa’nın vaatlerine güvenip Küçük Antant’ı sürdürmek kararlarının nasıl bir felâketle sonuçlandı ını göstermi tir561.
IV– 1938 Türk Yunan Anla ması
1938 ubat sonlarında Balkan Paktı Konseyi Ankara’da toplandı ı zaman. Avrupa’da Roma-Berlin Ekseninin yarattı ı korku havası artmı bulunuyordu. Türkiye bu durumda Pakt Devletlerinin dayanı masının güçlendirilmesi gerekti ini savunmu tu562.
Yunanistan, 1937 Bulgar-Yugoslav ve talyan -Yugoslav Antla malarının verdi i kaygının da etkisiyle, Türkiye ile 1930 Dostluk ve 1933 içten Anla ma Paktı’nı bütünleyici nitelikte olmak üzere, bir yeni antla ma imzalamakta gecikmemi ti. 27 Nisan 1938 günü Atina’da ba ıtlanan bu antla ma daha önceki ba ıtların sürelerini de 10 yıl için uzatıyordu563. Antla ma 1. maddesiyle, taraflardan biri kı kırtılmamı bir saldırıya u rarsa, öteki tarafın o saldırgan devlet ya da devletlerin kuvvet, silâh, gereç vb. gibi geçi ini sa lamak için kendi topraklarından yararlanmasına gerekti inde silâhla kar ı kovup tarafsızlı ını korunmasını öngörüyordu. 2. maddesinde ise, bir saldırı tehlikesinde öteki ba ıtlı tarafın duruma çare araması, e er sava önlenemezse tarafların bir çözüm bulmak için durumu dostça yeniden incelemesi isteniyordu. 3. maddeye göre, onların birbirinin ülkesi üzerinde, kar ı tarafa yönelik örgütlerin kurulmasını yasaklamaları gerekiyordu564.
Yunanistan’ın bu anla ma ile en azından Türkiye’nin dostlu unu ve talya’nın olası bir saldırı kar ısında da tarafsızlı ını elde etmeye çalı mı tır. Bu anla ma Yunanistan için bir güvence olmu tur.