Boğumlanma noktası bakımından ünsüzler

Boğumlanma noktası bakımından ünsüzler çeşitli gruplara ayrılırlar. Bu grupların boğumlanma noktaları, gırtlaktan dudaklara kadar uzanan boğaz ve ağız yolunun çeşitli yerlerinde bulunur. Bu noktalarda başta dil olmak üzere, ünsüzlerin oluşumunda görev alan organlar birbirlerine yaklaşır veya değerler. Ünsüzler, önden arkaya doğru, boğumlanma noktalarına göre aşağıdaki gibi sıralanırlar.54

2.1.2.1. Dudak Ünsüzleri

Yöre ağzındaki dudak ünsüzleri b, P, p, m ünsüzleridir. Bu ünsüzlerin oluşumu esnasında alt çene yardımıyla hareket edebilen alt dudak, üst dudağa bitişir ve gelen hava akımı b ve p seslerini oluşturabilmek için, dudakları bir patlamayla açar. m ünsüzünde ise hava akımı küçük dil yardımıyla kısmen burun yoluna sevkedildiğinden, b, P, p ünsüzlerindeki gibi bir patlama hissedilmez ve akciğerlerden gelen hava burun yolundan geçtiği için, m ünsüzü burun sesi özelliğine sahip olur. b, P ve m ünsüzlerinin oluşumları esnasında ses telleri titreşir ve bu titreşim, akciğerlerden gelen hava akımına tonlu ünsüz özelliğini kazandırır. p, P ünsüzlerinde ise ses telleri birleşmez ve dolayısıyla ses telleri titreşmez, bu sebeple hava akımı ton kazanmadan ayrık olan ses tellerinin arasından geçip gider. Bu bakımdan p ünsüzü tonsuz bir ünsüzdür. 55

b, P, m, p ünsüzleri, dudak-dudak, yani çift dudak ünsüzleridir.

53 _{Orhan Gura, Türkçe Fonetik Test, Ege Ünv. Mat., Tıp Fakültesi Yayın No 67, 1967, s. 33} 54 _{Volkan Coşkun, Türkiye Türkçesinde Ünlüler ve Ünsüzler, TDAY Belleten, 1999, C I-II, S. 42,}

s. 48

2.1.2.2. Diş-dudak ünsüzleri

Yöre ağzında diş-dudak ünsüzleri f, F, v ünsüzleridir. Bu ünsüzlerin oluşumu esnasında, alt çene sayesinde aşağı yukarı hareket edebilen ve bir boğumlanma organı olan alt dudak, hareketsiz haldeki üst ön kesici dişlere temas eder ve bu esnada akciğerlerden gelen hava akımı, boğumlanma yeri olan diş ile boğumlanma organı olan alt dudağın arasından sürtünerek geçer ve bu sürtünme sonunda f, F, v ünsüzleri oluşur. Bunlardan f ünsüzü tonsuz, v ünsüzü tonlu, F ünsüzü ise ikisinin arasındaki geçiş sesidir.56

2.1.2.3. Diş eti ünsüzleri

Dişin ortalama 1/3’lük bölümü, etin dışında; 2/3’lük bölümü ise etin içindedir. Dişin et içindeki bölümü kök ve boyun olmak üzere iki bölümden meydana gelir. Dişin içteki bölümünü saran diş etlerine yukarıdan aşağıya doğru serbest diş eti ve bağlı diş etleri adı verilir. Dişin yaklaşık, 1/3’lük kök bölümü, bağlı diş etleriyle; kök boynu olarak adlandırılan üst bölümü ise, serbest diş etleriyle sarılmıştır. Fonetikte diş etleriyle sarılı dişin kök boynu, yani orta bölümü, diş eti bölgesi olarak adlandırılır.57 Yöre ağzındaki diş eti ünsüzleri:

d T l ļ n ņ r ř s ¤ t z dir.

n ünsüzünün oluşumu esnasında, küçük dil, ağız yolunu kapatırken, aynı anda da burun yolunu açar ve dil ucu, üst diş etine temas eder. Tonlu hava, burundan çıktığı için, bu ünsüze burun ünsüzü denir. n ünsüzü, üst diş eti-dil ucu, yani bir diş eti-dil ucu ünsüzüdür. l ünsüzü, bir diş eti ünsüzüdür. l ünsüzünün ünlülerle birlikte kullanımında, dilin ucu diş etine temas eder ve sonra, ünlünün niteliğine göre, dilin önü, ortası veya arkası kabarır. Spektro’da, kalın ünlülerle birlikte kullanılan l’nin oluşturucularına nazaran birbirine oldukça yakındır. Bu ünsüzlerin oluşumunda dilin ucu, üst diş etlerine iyice temas ettiği için, tonlu hava akımı, dilin yanlarındaki

56 _{Volkan Coşkun, a.g.e., s. 67-68} 57 _{Volkan Coşkun, a.g.e., , s. 68}

boşluktan geçer; bu sebeple, bu ünsüzlere yan ünsüzler adı da verilir. Bu ünsüzler, üst diş eti-dil ucu, yani diş eti-dil ucu ünsüzleridir.58

2.1.2.4. Diş eti ardı ünsüzleri

Bütün dişin diş kökü adı verilen 1/3’lük bölümünü saran bağlı diş etlerinin paralelindeki damak örtüsüyle kaplanmış kısma, diş eti ardı bölgesi adı verilir. Bu bölüm, diş eti bitimiyle ön damak başlangıcı arasında yer alır.59

Diş eti ardı ünsüzleri c ç j ş ž ünsüzleridir. Bu ünsüzlerin oluşumları esnasında, diş eti ardı bölgesiyle dilin önü birbirlerine iyice temas ederler. Gelen hava akımı bu kapantıyı bir zorlamayla açtığı için, bir patlama hissedilir; bu sebeple, bu ünsüzlere patlayıcı ünsüzler de denir.60

2.1.2.5. Ön, orta ve art damak ünsüzleri

Ön damak ünsüzleri; y, k, ģ, g ünsüzleridir. y ünsüzünün oluşumunda dilin ortası, ön damağa yaklaşır. y ünsüznün oluşturucu değerleri, i ünlüsüne çok yakındır; bu sebeple, bu ünlü yarı ünlü sayılır.61 Bazı sesler vardır ki, çıkarılışı ünlü denemeyecek kadar ağız kanalında daralmaya ama ünsüz denemeyecek kadar belirgin olmayan bir kapanma, sürtünme, sızma vs.’ye yol açar. Bu tür seslere yarı ünlü denir. Bu tür sesler bir çok dilde görülür. Dillerde görülen başlıca yarı ünlüler latin alfabesinde j w y h harfleri ile karşılanan seslerdir.62

58 _{Volkan Coşkun, a.g.e., s. 69} 59 _{Volkan Coşkun, a.g.e., s. 71} 60 _{Volkan Coşkun, a.g.e., s. 72} 61 _{Volkan Coşkun, a.g.e., s. 72}

2.1.2.6. Gırtlak Ünsüzü

Yöre ağzında gırtlak ünsüzleri h ħ dir. Bu ünsüzün oluşumu esnasında akciğerlerden gelen hava akımı, yarı açık ile açık arasında bir konumda olan ses tellerinin iç çeperlerine sürtünür ve bu sürtünme sonucunda h ünsüzü oluşur.63

2.1.2.3. Ses yolu bakımından ünsüzler

Ses yolu bakımından ünsüzler ikiye ayrılırlar.

2.1.2.3.1. Kapantılı ses yolunda oluşan ünsüzler

Bu ünsüzlerin boğumlanmaları sırasında harekete geçen organlar, ses yolunu tamamıyla kapatarak hiçbir geçit bırakmazlar. Hava bu kapantıyı bir patlama ile açar. Onun için bu ünsüzlere patlayıcı ünsüz denir. Bu patlama tonlu ünsüzlerde az olurken, tonsuzlarda daha çok hissedililir.64 _{Yöre ağzında bu gruba giren ünsüzler} şunlardır.

b P c ç d T g ģ k p t

2.1.2.3.2. Açık ses yolunda oluşan ünsüzler

Bu ünsüzlerin boğumlanmaları esnasında, hava yolundaki geçit, daralır veya genişler. Bu sesler, ister dar ses yolunda, ister geniş ses yolunda oluşsun, ses yolu açıkken oluşan ünsüzlerin önünde kısıtlayıcı bir engel bulunmaz.65

Ses yolu açıkken oluşan ünsüzler de kendi aralarında ikiye ayrılırlar.

63 _{Volkan Coşkun, Standart Türkçedeki Ünsüzlerin Akustik Özellikleri ve Görüntüleriyle}

Boğumlanma Yerleri Bakımından Sınıflandırılması, TDAY Belleten, [2003] 2001, C: I-II, S: 44, s. 68

64 _{Volkan Coşkun, Türkiye Türkçesinde Ünlüler ve Ünsüzler, TDAY Belleten, 1999, C:I-II, S:42, s.49} 65 _{Volkan Coşkun, a.g.m., s.50}

2.1.2.3.2.1. Dar ses yolunda oluşanlar

Bu ünsüzlerin boğumlanmaları esnasında; hava ses organları arasındaki yoldan sızarak geçer. Bu sebeple, bu ünsüzlere sızıcı ünsüzler denir.66 Yöre ağzında şu ünsüzler bulunmaktadır.

f F h ħ j ž s ¤ ş v z

2.1.2.3.2.2. Geniş ses yolunda oluşanlar

Bu ünsüzlerin boğumlanması esnasında; hava ses organları arasındaki yoldan rahatlıkla geçer. Ses yolundan rahatlıkla geçen bu ünsüzlere akıcı ünsüzler denir.67 Yöre ağzındaki ünsüzler şunlardır.

l ļ m n ņ r ř y