2. MASALIN MUHTEVASI VE YAPISAL UNSURLARI
2.3.5. Bitiş Formelleri
Masal türünün formel yapısını oluşturan her kalıp ifade, okurun ve dinleyicinin kurmaca masal âleminde kalmasını, başkahramanın macera peşinde dolaşmasını ve okurun bir an olsun dikkatini masalda cereyan eden olaylardan ayırmamasını sağlamaktadır. Yani tıpkı Eco’nun bahsettiği gibi masal okuru, “okur sözleşmesi” kavramı bağlamında kahramanların peşinden bile isteye gitmektedir. Masalın bittiği son sahnede ise, kişilerin hakikat âlemine dönmesi gerekecektir. Burada ele alacağımız bitiş formelleri, okurun gerçek ve kurmaca/hayal ile hakikat arasındaki yolculuğunda önemli bir yere sahip olacaktır.
Bitiş formelleri, önceki formel ifadelerin de tesiriyle muhayyel âlemde gezinen masal okurunun, hakikat âlemine geri gelmesini sağlayan elzem ifadelerdir.220 Masal anlatıcısı ve yazarı, bitiş formellerini kullandığı esnada tüm
217 Tahir Alangu, Türkiye Folkloru El Kitabı, s. 251 218 Saim Sakaoğlu, Masal Araştırmaları 1, s. 96 219 Alangu, a.g.e., s. 254
61
masal atmosferi birden bozulur. Alman masal araştırıcısı Robert Petsch, bitiş formellerini beş grupta sınıflandırır:
1. Çıplak Bitiş, 2. Devam Eden (İleriye Giden) Bitiş, 3. Özetleyen Bitiş, 4. Ani Bitiş, 5. Şahsî Bitiriş.221
Bitiş formellerinin uygulandığı masalın son bölümü, her konunun bir neticeye bağlandığı bir yerdir; ancak Tahir Alangu’ya göre, bir halk masalında vakaların en yüksek noktaya ulaştığı bölüm, masalın ortası değil, sonudur. Yükseğe çıkarma noktası, çıplak bitiş formeli ile sağlanmaktadır. Çıplak bitiş, aynı zamanda masal motiflerinin yığıldığı bölümdür.222 Alangu’nun Türk masalları özelinde yaptığı çıplak bitiş formeli değerlendirmesi şöyledir:
“Masalın sonu, kahraman için çok defa sevinçlidir; fakat hayırlı netice göze çarpar bir derecede fazla bulunmaktadır. Neticede saadete vasıl olan kahramanın aşk iştiyakının düğün vasıtasıyla sağlanması, bizim masallarımızda en ziyade sevilen bitiş şeklidir. Bu motif çok defa başka motiflerle birleşmiş bir vaziyette bulunmaktadır; kahraman izdivaç yolu ile zengin olur, hatta padişahlık mevkiine kadar yükselir.”223
Bu bölümde, masaldaki olaylar sade bir şekilde bitirilir. Kahramanlar doğrulukları, çalışkanlıkları ve yiğitliklerinden ötürü mükâfatlandırılırken, kötüler uygun şekilde cezalandırılırlar. “Yiyip içip yaşarlar”, “Onlar orada muratlarına ererler, biz de burada erelim”, “Düğün kurulup kırk, gün, kırk gece düğün yapılıp muratlarına ererler” gibi ifadeler çıplak bitiş formeline örnektir.224 Çıplak bitiş formellerinde, vakanın bitişi izah edilirken kahramanlarla ilgili bir bilgi verilmez. Masal okuru, şüphesiz kahramanlarla ilgili “Nereye gitti, mesut oldu mu, acaba çok yaşadı mı, çocukları oldu mu?” gibi birçok soru soracaktır.225 Olayların bitişinde, asıl kahramanlarla ikinci derecede rolü olanların gelecekleriyle ilgili makul bilgiler, ileriye giden bitiş formellerinde yer alır. Burada, kahramanların neşe ve mutluluk içinde ölünceye kadar yaşayıp yaşamadıkları, çocuklarının olup olmadığı belirtilir.226 Masallarda uzun ömür sürmek, vazgeçilmez bir saadet kaidesidir. “Neşe ve saadet
221 Saim Sakaoğlu, Masal Araştırmaları 1, s. 89 222 Tahir Alangu, Türkiye Folkloru El Kitabı, s. 255 223 Alangu, a.g.e., s. 256
224 Sakaoğlu, a.g.e., s. 90, 91 225 Alangu, a.g.e., s. 257 226 Sakaoğlu, a.g.e., s. 91
62
içinde ölüme kadar rahat bir ömür sürdüler”, “Çok yaşadılar” gibi ifadeler, ileriye giden bitiş formellerine örnektir.
Masal okuru/dinleyicisi, masal âleminde dolaşırken nasıl kahramanın maceraları peşinde sürükleniyorsa, kaderini de sahiplenmektedir. Kahramanın talihi, okurun/dinleyicinin talihidir. Dolayısıyla masalın sonunda bir nasihata ihtiyaç duyacaktır. Alangu, Petsch’in sınıflandırmasında üçüncü grupta yer alan özetleyen bitiş formelleriyle ilgili değerlendirme yaparken, aslında masalın her zaman okurun beklentisini karşılayacak şekilde bittiğini söylemektedir: “Masal bir ders, bir takrir (anlatma) değil, bir mükâleme (söyleşme) olduğundan, hikâyenin devamı müddetince, bitişte çok kuvvetli bir şekilde meydana çıkmak için didaktik hatları terk eder.” Burada, bütün hikâyenin bir atasözü ile kapandığını kasteden Alangu, atasözlerini masalda kıymetli bir sanat vasıtası olarak tanımlamaktadır.227 “İyilik yap denize at; balık bilmezse Hâlik bilir”, “Eskiler derler ki, iyiliğe iyilik her kişinin kârı, kötülüğe iyilik er kişinin kârı” özetleyen bitiş formellerinde kullanılan atasözlerindendir.228
Öte yandan bazı masalların, daha kısa ifadelerle sonlandırıldığı görülmektedir. Bu bitiriş, Petsch’in sınıflandırmasının dördüncü grubunda yer alan ani bitiş formelleriyle sağlanmaktadır. Burada masalın bittiğine dair kısa bir ihbar yapılır. Kahramanın adının zikredilerek “Keloğlan’ın hikâyesi de burada bitti” denildiği de vakidir. Öte yandan Avrupa halk masallarına, ekseriyetle “masal bitti” ifadesiyle son verilir. Petsch’in sınıflandırmasının beşinci grubundaki şahsî bitiriş formelleri ise, masal okurunu/dinleyicisini, hakikat âlemine bir nebze daha yaklaştırmak için kullanılır. Özellikle sözlü kültürde anlatıcının, masalın bittiğine dair verdiği şahsî ihbar veya bizzat kendisini hadiselerle özdeşleştirmesi bu formelde görülmektedir. Anlatıcı, muhatabını hakikate çağırmak amacıyla kahramanları bizzat tanıdığını belirten ifadeler kullanır. Alangu, bu bölüme Türk halk masallarından şu örneği vermiştir: “Kırk gün kırk gece düğün ederler. Ben de oradan geçiyordum, bana da biraz pilav zerde verin dedim de, aşçı kepçe ile elime nasıl vurduysa bak.”229 Yine gökten elma düşmesi, teminat formeli diye de ifade edilen anlatıcının masal
227 Tahir Alangu, Türkiye Folkloru El Kitabı, s. 257 228 Saim Sakaoğlu, Masal Araştırmaları 1, s. 92 229 Alangu, a.g.e., s. 258
63
ülkesinden gelmesi, dinleyiciler için iyi dilek dilenmesi, kötülere ceza tayini, kerevete çıkılması gibi ifadeler burada yer almaktadır. “Gökten düştü üç elma: Biri söyleyene, biri dinleyene, biri de bana”, “Onlar orada yaşamakta olsunlar; ben o vakit onları bıraktım geldim. Onlara mesel, size sağlık; yedi içti, dünyadan göçtü, siz de yiyin için, dünyada safa sürün. Allah muradınızı versin.” gibi cümleler şahsî bitiriş formellerine örnektir.230 Bitiş formelleri, görüldüğü gibi öncekilere göre daha farklı kullanım biçimlerini içermektedir. Aynı zamanda, hem Türk hem de Batılı araştırmacıların bitiş formellerinin kimi örneklerinde uzlaştığını görmekteyiz. Ele aldığımız bu son formel ifadeyle birlikte, masal türü bağlamında inceleyeceğimiz metinler için ihtiyaç duyduğumuz masal iskeletini tamamlamış olduk. Burada gördüğümüz, masalın formel yapısını oluşturan her bir unsur metin incelemelerinde rehberimiz olacaktır.
64