Birleşik fiil ile ilgili yaptığımız taramada araştırmacıların bu konuda farklı terimler kullanmış olduklarını gördük. Kullanılan terimlerin sıklık oranlarını ve konuyu en iyi yansıtan terimin tespiti için önce araştırmacıların birleşik fiil için kullandıkları terimleri bir tablo üzerinde görelim:
Araştırmacı Birleşik Fiil3 Mürekkeb Fiil Birleşik Eylem Bileşik Eylem Fiil Birleşmeleri4 Karmaşık Fiil Öbek Fiil Demir-Yılmaz + Ediskun + Ercilasun + Ergin + Ganiyev + Göğüş + Gökdağ + Hacıeminoğlu + Karabeyoğlu + Karahan + Özçelik-Erten + Özönder + Timurtaş + Topaloğlu + Toprak + Uğurlu + Banguoğlu + + Korkmaz + + + Ahmed Cevdet + 3
Bu araştırmacılardan Beşir Göğüş ve Haydar Ediskun bileşik fiil terimini kullanır.
4
Zeynep Korkmaz, “Türkiye Türkçesinde ‘iktidar’ ve ‘imkân’ Gösteren Yardımcı Fiiller ve Gelişmeleri” adlı makalesinde fiil + fiil yapısına fiil birleşmeleri adını vermiştir. Daha sonraki eserlerinde bu yapı için de birleşik fiil terimini kullanmıştır. (Korkmaz 1959: 107)
Deny + + Hüseyin Cahit + Tahir Kenan + Gabain + + Eker + Hatiboğlu + Tekin + Zeynalov + Hengirmen + Koç + Gencan + + Delice + Toplam 18 5 4 3 2 4 1
Tablodan anlaşılacağı gibi birleşik fiil için toplam 7 terim kullanılmıştır. Bunlardan birleşik fiil terimini 18 araştırmacı, mürekkeb fiil terimini 5 araştırmacı, birleşik eylem terimini 4 araştırmacı, karmaşık fiil terimini 4 araştırmacı, bileşik eylem terimini 3 araştırmacı, fiil birleşmeleri terimini 2 araştırmacı, öbek fiil terimini 1 araştırmacı kullanmıştır. Karmaşık fiil terimi, birleşik fiil terimini karşılamak için kendi başına değil, birleşik fiilin bir alt kategorisi olarak kullanılmıştır. Karmaşık fiil terimiyle Banguoğlu, Gencan ve Korkmaz, sıfat-fiil + fiil yapısını; Deny ise hem sıfat-fiil + fiil hem de zarf-fiil + fiil yapısını kastetmişlerdir. Gabain ve Korkmaz, fiil + fiil yapısı için fiil birleşmeleri terimini kullanmıştır; ancak Gabain, sadece bu yapıyı birleşik fiil olarak kabul etmiştir.
Yukarıda da görüldüğü gibi bu terimlerden en yaygın olarak kullanılanı birleşik fiil terimidir. Bu sebeple biz de birleşik fiil terimini kullanacağız. Aynı zamanda, bir fiilin, bir isim ya da bir fiille birleşmesi, bir arada kullanılması, anlamca kaynaşması ve bir fiil kavramını karşılaması birleşik fiil terimini tercih etme sebebimizdir.
Şimdi de araştırmacıların birleşik fiilleri nasıl tasnif etmiş olduklarını görelim: Araştırmacıların büyük çoğunluğu isim + fiil ve fiil + fiil yapısını birleşik fiil olarak kabul etmişlerdir. Ancak, araştırmacılardan sadece Gabain ve Zeynalov, yalnızca fiil + fiil yapısının birleşik fiil oluşturduğunu savunmuşlardır.
1
isim + fiil ve fiil + fiil yapısını birleşik fiil kabul eden araştırmacılar:
Ahmet Cevdet, Banguoğlu, Delice, Demir-Yılmaz, Deny, Ediskun, Eker, Ercilasun, Ergin, Ganiyev, Gencan, Göğüş, Hatiboğlu, Hengirmen, Hüseyin Cahit, Karahan, Karamanlıoğlu, Koç, Korkmaz, Özçelik-Erten, Özönder, Tekin, Topalaoğlu, Toprak.
Araştırmacılardan Hacıeminoğlu, Karabeyoğlu, Tahir Kenan, Timurtaş, Uğurlu; aynı yapıları birleşik fiil kabul etmekle birlikte er- fiilinin de birleşik fiil oluşturduğunu ileri sürmüşlerdir.
2 Sadece fiil + fiil yapısını birleşik fiil kabul eden araştırmacılar :
Gabain, Zeynalov
Araştırmacılardan Gabain ve Zeynalov’un bu yapıyla ilgili görüşlerinin aynı olmadığını da ayrıca belirtmek gerekir. Gabain, “az yer oldu.” cümlesindeki yer ol- yapısını birleşik fiil olarak kabul ettiği hâlde, Zeynalov bunları kesinlikle birleşik fiil olarak kabul etmez. Zeynalov, ayrıca zarf-fiil + fiil yapısını -belli şartlara bağlayarak- birleşik fiil olarak kabul eder. Zeynalov’un bu görüşlerini yukarıda belirtmiştik.
Yine, isim + fiil yapısını birleşik fiil olarak kabul eden araştırmacıların da bunların alt kategorilerinde birleştikleri söylenemez. Hatta araştırmacılardan bazıları tanımını ve tasnifini daha sonra değiştirmiş bazıları da verdikleri örneklerle çelişkiye düşmüşlerdir. Örneğin, Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğünde birleşik fiili “İsim soylu bir kelimeyle etmek, eylemek, olmak yardımcı fiillerinin birleşmesinden veya iki ayrı fiil şeklinin anlamca kaynaşmasından oluşmuş fiil türü.” (Korkmaz: 1992: 27) olarak tanımlamış, bu tanıma isim + asıl fiil (anlamca kaynaşmış kalıplaşmış birleşik fiiller) yapısını dahil etmemiş, daha sonra yazdığı Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi)nde, birleşik fiil tanımını şöyle değiştirmiştir:
“Birleştirme yolu ile yapılan fiillere birleşik fiil denir. Birleşik fiiller, bir ad ile bir yardımcı fiilin veya iki ayrı fiil şeklinin yahut da ad soylu bir veya birden fazla kelime ile bir esas fiilin birleşmesinden oluşan ve tek bir kavrama karşılık olan fiil türleridir.” (Korkmaz 2003: 791)
Leyla Karahan, birleşik fiili önce “Bir hareketi karşılamak üzere bir arada bulunan kelimeler topluluğudur.” şeklinde tanımlamış ve bunları:
1. Bir isim unsuru ile bir yardımcı fiilden kurulan birleşik fiiller, 2. Bir fiil unsuru ile bir yardımcı fiilden kurulan birleşik fiiller, 3. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
olmak üzere üç gruba ayırmış (Karahan 1999: 36-39); daha sonra birleşik fiili “Bir hareketi karşılamak veya bir hareketi tasvir etmek üzere yan yana gelen kelimeler topluluğudur.” şeklinde tanımlamış ve:
1. Bir hareketi karşılayan birleşik fiiller, 2. Bir hareketi tasvir eden birleşik fiiller
olmak üzere genel olarak iki gruba ayırmıştır. (Karahan 2006: 73)
Nurettin Koç, elvermek’i Yardımcı eylem gibi kullanılan eylemle kurulmuş bileşik eyleme örnek olarak vermiştir (Koç 1992: 53-54). Ancak, Koç’un elvermek, başvurmakı; Yardımcı eylem gibi kullanılan eylemle kurulmuş bileşik eylemlere; el çekmek vb. örnekleri ise Deyimleşmiş birleşik eylemlere dahil etmesi çelişkidir. Mehmet Hengirmen ise aynı örneği el vermek şeklinde deyimleşmişlere örnek vermiştir. (Hengirmen 1999: 78).
Gencan, hoş görmek ve ön gör (ül)- örneklerini, hem Deyim Biçiminde Öbekleşmiş Eylemlere hem de Anlamca Kaynaşmış Bileşik Eylemlere dahil eder. Gencan, aynı zamanda Deyim Biçiminde Öbekleşmiş Eylemleri bileşik eylem olarak kabul etmez. Bu durumda Gencan’ın hoş görmek ve ön gör (ül)- yapılarını bileşik eylem sayıp saymadığını anlayamamaktayız. Bu, kendi içerisinde çelişkiye düştüğünü ve net ayrımın yapılamadığını gösterir. (Gencan 2007: 368-369).
Mehmet Hengirmen, eylem + yardımcı eylem yapısına hükm-etmek, işgal etmek, spor yapmak, test etmek örneklerini; adsoylu sözcük(ler) + yardımcı eylem yapısına da gelivermek, yazakoymak, düşeyazmak, alabilmek, baka durmak örneklerini vererek hüküm, işgal, spor, test gibi kelimeleri fiil; gelivermek, yaza koymak vb. örneklerdeki ilk unsurları da isim olarak düşünmüştür. (Hengirmen 1999: 78)
Yukarıda verdiğimiz örnekler çoğaltılabilir. Biz, birleşik fiilin tanımında ve tasnifinde birlik olmadığını, en son Türkçe Sözlükten örnek vererek vurgulamak
istiyoruz: “İsim soyundan bir kelime ile biçim ve anlam bakımından kaynaşıp bütünleşen fiil: kaybolmak, reddetmek, hasta olmak, tedavi etmek gibi.” (TS 2005: 283) Bu tanımda, fiil + fiil yapısı ve anlamca kaynaşmış deyimleşmiş birleşik fiillerden bahsedilmemiştir. Fakat, vermek maddesinde “Kök veya gövdeleri sonuna -ı, (-i, -u, -ü) eki almış fiillere gelerek tezlik bildiren birleşik fiiller oluşturur.” denerek alıvermek, dizivermek, yapıvermek, görüvermek örnekleri verilmiştir. (TS 2005: 2089)
Burada, sorunlardan bir tanesi de er- fiilinin birleşik fiil yapısını oluşturup oluşturamayacağıdır. Birleşik fiillerde yapıca ve anlamca kaynaşma vardır ve ortaya çıkan yeni kelime, bir kavramı karşılayan fiil özelliği taşımalıdır. abuşka bol- ‘ihtiyarla-’ fiilini karşılar. Oysa, abuşka er- yapısının fiil olarak bir karşılığı yoktur. er- fiili Ercilasun’un da dediği gibi cümle içerisinde bildirme görevi üstlenmekte ve müstakil bir birlik oluşturmamaktadır (Ercilasun 1984: 50-51). Bu nedenle, cümle kuruluşunda bildirme fonksiyonunda görev alan bol-, er- ve tur- fiillerini birleşik fiil oluşturan yardımcı fiiller olarak ele almadık.
Bir konuda her zaman herkesin görüş birliğine varması, aynı düşünmesi söz konusu olamayabilir. Bu, birleşik fiiller için de geçerlidir. Araştırmacıların birleşik fiillere yapı ve anlam bakımından farklı yaklaşması, onların birleşik fiil tanım ve tasniflerinin de farklı olmasına yol açmıştır. Bizim birleşik fiilden anladığımız şey, iki unsurun bir araya gelmesi, anlamca kaynaşması ve fiil özelliği taşıyan yeni bir kavramı karşılamasıdır. Buradaki ilk unsur isim ise, bu unsurdan sonra gelen yardımcı fiil, bu ismi fiilleştirmekte, bir eylemin karşılanması için devreye girmektedir; ilk unsur fiilimsi ise, yardımcı fiil kendisinden öceki fiilin anlamını ayrıntılandırmaktadır.
Taradığımız eserleri de göz önünde bulundurarak birleşik fiilleri:
1. İsim + yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller