Dünya üzerinde yaşanan gelişmeler dikkate alındığında, sosyal güvenlik sisteminin tam olarak kamu tarafından sağlanan sosyal sigorta sistemi ile sağlanamayacağı gözlemlenmiştir. Ülkemizde de gerçekleşebilecek doğum artış hızının azalmasına ve yaşam sürelerinin uzamasına bağlı olarak yaşlı nüfusunun artmasıyla oluşabilecek sorunlara ve emeklilik dönemlerinde bireylerin refah seviyelerini korumada yeterli güvenceyi sağlamak amacıyla kamu eliyle sağlanan mevcut sosyal güvenlik sistemine ilave olarak bireylerin özel emeklilik sistemlerine katılımı belli bir yaş sınırı dahilinde zorunlu hale getirilmiştir.
Bireysel emeklilik sistemi, sosyal güvenlik sistemini tehlikeye düşürme ihtimali bulunan sorunları bertaraf etmede etkin bir rol üstlenmektedir.
Dünya genelinde nüfusun giderek yaşlanması sosyal güvenlik sisteminin dengesini olumsuz yönde etkilemekte ve bununla birlikte ülkeler sosyal güvenlik sistemlerinde reform arayışlarına yönelmektedir. Devlet üzerinde
36
sorun teşkil edebilecek sosyal güvenlik sistemi sorunlarına çözüm olarak dağıtım temeline dayandırılan sistemlerden ziyade fon toplama temeline dayanan sistemler tercih edilmektedir. Böylece hem kamu, hem işveren hem de özel emeklilik şirketlerinin rol aldığı fon toplama sistemiyle devletin sorumluluğu azaltılmaktadır (Çırak, 2017: 21-22).
Emeklilik fonları gelecekte emekli olabilmek adına katılımcılar tarafından katkı sağlanan fonlardır. Böylelikle fon sahipleri emeklilik dönemlerinde ihtiyaçlarını karşılayabilecek gelir elde edebilme imkanına sahip olabilmektedir. Emeklilik fonları son yıllarda Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) ülkeleri gibi gelişmekte olan ülkelerde gelişim göstermektedir (Davis, 2000: 2).
2.2.1.Dünyada Bireysel Emeklilik Sisteminin Tarihsel Gelişimi
Gelişmiş ülkelerdeki modern emeklilik sistemleri, demografik değişimler, reel ücret büyüklüğü ve reel faiz oranları gibi unsurlar dönemin ekonomik, sosyal ve politik koşullarını yansıtmaktadır. Aile yapısı, kadınların işgücüne daha fazla katılımı, artan uluslararası emek ve sermaye hareketliliği ve bireysel sorumluluğa katılma isteği gibi nedenler emeklilik sistemleri üzerinde etkili olmaktadır (Lindbeck, 2000:1).
Dünya üzerindeki ülkelere bakıldığında sosyal güvenlik sistemlerinin dönem dönem sıkıntıya girdiği gözlemlenmektedir. Yaşam süresinin uzaması, işsizlik, fonların doğru yatırımlara aktarılamaması, vergi affı, yaşlı nüfusunun giderek artması ve sağlık harcamalarındaki giderlerin karşılanmasında yaşanan zorluklar gibi birçok neden ile sosyal güvenlik sistemleri finansal açıdan sorunlarla karşılaşmaktadır. Finansal açıdan yaşanan bu sorunlar ile birlikte emeklilik dönemlerinde yapılacak olan ödemeleri olumsuz yönde etkilemiş ve emeklilik yaşı giderek artmıştır.
Dünya üzerinde 1980’li yıllardan itibaren sosyal güvenlikte giderek artan sorunlara karşılık çok basamaklı emeklilik sistemleri ortaya çıkmıştır.
1994 yılında sosyal güvenlikte başvurulan dağıtım sisteminden kaynaklanan finansman sorunlarının bertaraf edilmesi amacıyla Dünya Bankası tarafından ‘‘Yaşlanma Krizinin Önlenmesi’’ adlı rapor yayımlamıştır. Dünya Bankası tarafından yayımlanan bu rapor gönüllü
37
katılıma dayanan bireysel emeklilik sisteminin uluslararası alanda gündeme gelmesini sağlamıştır. Dünya bankası raporunun kaynağı 1981 yılında uygulanmaya başlanan Şili özel emeklilik sistemi modeline dayanmaktadır (Akgeyik, 2006: 72-74).
Çok basamaklı emeklilik sistemlerinde, sistemin birinci basamağını dağıtım esasına ve sosyal devlet anlayışına dayanan katılımın zorunluğu olduğu, çalışanlardan emeklilere bir gelir tasarrufu sağlayan, devlet tarafından sağlanan sosyal güvenlik sistemi oluşturmaktadır. Sistemin ikinci basamağını, sisteme katılımın zorunlu ve isteğe bağlı olarak sağlandığı işyeri esaslı mesleki emeklilik sistemleri oluşturmaktadır. Sistemin üçüncü basamağını ise, fonlama esasına dayanan, sisteme katılımın bireylerin isteğine bağlı olduğu bireysel emeklilik sistemleri oluşturmaktadır (Niggemann ve Rocholl; 2010: 5).
Bireysel emeklilik sisteminde, bireylerin emeklilik dönemlerinde elde edecekleri emeklilik maaşları, bugünkü tasarruflarının bir sonucu olarak ilerleyen yıllarda bireylere emeklilik dönemlerini daha rahat geçirme imkanı sağlamaktadır (Ippolıto, 1986: 6).
Şekil 1: Dünya'da Bireysel Emeklilik Sisteminin Gelişimi Kaynak: Arslan. Çelik ve Haykır, 2019: 29.
Dünyada bireysel emeklilik sisteminin gelişimine bakıldığında 1980’li yıllarda bireysel emeklilik sistemini uygulayan ülke sayısı 10’u bulmazken, 2000’li yıllarda 20’ye yaklaşmış ve 2018 yılında 20’nin üzerine çıkmıştır.
Yukarıdaki verilerden elde edilen bilgilere göre dünya üzerinde bireysel emeklilik sistemini uygulayan ülke sayısı giderek artmaktadır.
38
2.2.2.Türkiye’de Bireysel Emeklilik Sisteminin Tarihsel Gelişimi
Türkiye’de de dünya üzerinde bireysel emeklilik sisteminin uygulanmaya başlanmasının en önemli nedenlerden bir tanesini geçmişte sosyal güvenlik sistemi ile ilgili yapılan düzenlemelerdir. Erken emeklilik, çıkarılan aflar, toplanan fonların etkin değerlendirilememesi gibi uygulamalar sosyal güvenlik sisteminin finansman kaynaklarını olumsuz yönde etkilemiş ve ilerleyen yıllarda sosyal güvenlik sistemi Türkiye’de de büyük açıklar vermeye başlamıştır. Bu nedenle Türkiye’de bireysel emeklilik sistemi, sosyal güvenliğin finansmanında karşılaşılan sorunları bertaraf etmek amacıyla ortaya çıkmıştır.
Bireysel emeklilik sistemi, bireylere bugünkü harcamalarından vazgeçerek bireysel emeklilik fonları sayesinde tasarruflarını yatırımlara yönlendirmeleri sonucu emeklilik dönemlerinde de bugünkü refah seviyelerinde hayatlarını sürdürebilme ve ek bir gelir elde etme imkanı sağlamayı, ülkelere uzun vadeli borçlanma imkanı sunmayı, bireylerin çalışabilecekleri iş olanaklarını ve ulusal düzeyde ekonomik gelişmişlik seviyelerinin arttırılmasını sağlamaktadır.
Türkiye’de 1990’lı yılların sonlarına doğru sosyal güvenlikte reform çalışmaları başlamıştır. Reform çalışmaları kapsamında 1999’da çıkarılan Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu, 28 Mart 2001 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kabul edilip, 07 Nisan 2001’de 24366 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır. 07 Ekim 2001’de yürürlüğe girmiş, 27 Ekim 2003’te ilk emeklilik planlarının onay işlemlerinin tamamlanması ile bireysel emeklilik sistemi faaliyetlerini yürütmeye başlamıştır (Seyfullahoğulları, Özpek ve Demirhan, 2017: 106).