Bilinenden Bilinmeyene Gitme Metodu

Kelâm âlimlerinin çokça kullandığı metotlardan biri de 'kıyâsü'l-ğâib ale'ş-şâhid' olarak ifade edilen 'bilinenden bilinmeyene gitme' metodudur. Kelâmcılar bu metodu kullanarak gayb âlemine dâir bir çok meselede konuşmuşlardır. Buna göre kelâmcı 'kıyâsü'l-ğâib ale'ş-şâhid' metoduyla 'şehâdet âlemi' olarak adlandırılan âleme ait bildiklerinden yola çıkarak 'gayb âlemi' hakkında hüküm ortaya koyar. Ancak söz konusu hüküm bilinmeyene yönelik verilen bir hüküm olduğu için kelâm âlimleri ortaya koydukları hükümlere 'ilim gerektirir ancak yakîn ifade etmez' demişlerdir. Bu metodun kullanımında asıl olan illet birliğinin bulunmasıdır. Eğer 'şehâdet âlemi' ve 'gayb âlemi' için bir hususta aynı illet bulunursa, bu illetten hareketle bilinen âleme yönelik verilen hüküm gayb âlemi için de verilebilir.322

İskender b. Ahmed et-Trabzonî'nin de risâlesinde bir çok yerde bu metodu kullandığını görmekteyiz. Hz İsa'nın hâdis oluşundan hareketle ilâh olamayacağına ve buna dayanarak vâcibu'l-vücûd olan Allah Teâlâ'nın tek ilâh oluşuna delil getiren müellif bu çerçevede hudûs deliline çokça yer vermektedir. Nitekim bu delilde Allah Teâlâ'nın kâinâtın mutlak hâkimi ve tek yaratıcısı olduğu varlık âlemine dayanarak dile

322 _{Ahmet Erkol, "Kelâm İlminde 'Kıyâsu'l-Gâib Ale'ş-Şâhid' Metodunun Kullanımı", Ekev Akademi}

getirilmektedir. Müellif de 'kıyâsü'l-ğâib ale'ş-şâhid' metodu kapsamında savunduğu hakîkatleri ispata yönelik olarak hudûs delilinden çokça yararlanmıştır. Şimdi bu delil etrafında müellifin 'kıyâsü'l-ğâib ale'ş-şâhid' metodu ile eserde yararlandığı argümanları dile getirelim.

Kelâm âlimlerinin ilâhiyat konularında en çok kullandığı delillerin başında hudüs delili gelmektedir. Hudûs, kelime manası itibariyle sonradan olan, yok iken var olan anlamlarını içermektedir. Sözcüğün zıttı kadîm'dir. Kadîm ise varlığının başlangıcı olmayan, daima var olan anlamındadır. Bu delil, eserden müessire geçiş yapılarak kâinâtın hâdis oluşundan hareketle Allah'ın varlığını ispat etmektir. Delilde illiyet prensibinden faydalanılır. Hudûs deliline göre; âlemin hâdis oluşu kendisi gibi hâdis olmayan kadîm bir varlık tarafından ihdas edilmesini gerektirir. Nitekim her hâdis, yani sonradan olan varlık bir muhdise ihtiyaç duymaktadır. Bu muhdis, ihdâs ettiği varlık gibi hâdis olmayan bir varlık olmalıdır. Çünkü muhdisin de hâdis olduğu düşünülürse, hâdis olan muhdis için de kadîm olan bir muhdis gerekli olur. Şu halde bu muhdisin ezelî ve ebedî olması gereklidir. Aksi durum teselsülü gerektirir.323 _{Hudûs delilinde illet,}

her varlığın bir yaratıcıya ihtiyaç duymasıdır. Yer yüzünde var olan her şeyin bir yaratıcıya ihtiyaç duyması gibi bu varlıklardan oluşan kâinâtın da bir muhdise ihtiyaç duyması gereklidir. Böylece yer yüzünde bulunan varlıkların durumu ile toptan kâinâtın bir yaratıcıya muhtaç oluşu arasındaki illet birliği ortaya konulmaktadır.

Bu delilde şüphesiz ele alınması gerekli hususlardan en önemlisi âlemin hâdis oluşunun ispat edilmesidir. Kelâm âlimleri, âlemin hâdis oluşunu cevher ve arazlar üzerinden ispata çalışmışlardır. Cevher ve arazların hâdis oluşu ise duyular yoluyla bilinmektedir. Örneğin bir cisim hareket ettirildiğinde onda daha önce var olan sükûn halinin yerini hareketin aldığı görülmektedir. Bu durum cisimlerde değişikliğin olduğunu göstermektedir. Değişme ise hudûs alametlerindendir. Cisimlere hâdis olan arazların sebkat etmesi, onların hâdis oluşunu gösterdiği gibi, âlemin hâdis cisimlerden oluşması da âlemin hâdis oluşunu göstermektedir. İctimâ, iftirâk, hareket, sükûn, değişim gibi haller âlemin hâdis olduğuna delildir. Yine Allah'a nispet edilmeyen ve acizliğe işaret eden durumlar da varlığın hâdis oluşunun göstergesidir.324

Hudûs delili kelâm târihi boyunca bir çok mezhepten kelâmcılar tarafından kullanılmıştır. Bu delili kelâmcılar arasında ilk kullanan Ca'd b. Dirhem'dir. Bu delil, daha sonra Cehm b. Safvan ile Mu'tezile'ye geçmiş ve bu mezhepten Ebu'l-Huzeyl el- Allaf tarafından geliştirilmiştir. Maturidî ve Eş'arî kelâmcılar bu delile eserlerinde çokça yer vermişlerdir.325

Kendisinden önceki Ehl-i Sünnet kelâmcılarda olduğu gibi İskender b. Ahmed et-Trabzonî'nin de reddiyesinde 'kıyâsü'l-ğâib ale'ş-şâhid' metodu ekseninde hudûs deliline başvurduğu görülmektedir. Eserinde Hz İsa'nın ulûhiyetini nefyetmek ve bu sayede vâcibu'l-vücûd olan Allah'ın mutlak ulûhiyetini ortaya koymak için bu delilden

324 _{Şerafeddin Gölcük ve Süleyman Toprak, Kelâm, s. 162-163.} 325 _{Şerafeddin Gölcük ve Süleyman Toprak, a.g.e, s. 163.}

yararlanan Trabzonî, örneklerden hareketle Hz İsa'nın hâdis olduğuna delil getirmekte ve bu vasfının Tanrı olmasına engel olduğunu dile getirmektedir. Bu çerçevede müellifin inceleme konusu yaptığı örneklerden biri İncil'de şöyle geçmektedir: 'Beşer

oğlu İsa ve onunla birlikte kutsal melekler geldiğinde '326_{. Trabzonî'ye göre burada}

geçen 'Beşer oğlu İsa' ifadesi Hz İsa'nın hâdis olduğunun işaretidir. Filozof, böylece hudûs oluş için bir beşerden dünyaya gelmeyi delil getirmekte, hâdis olan beşerden sudûr eden şeylerin de hâdis olduğunu söylemektedir. Müellif, ulûhiyet için ezelî olmayı şart koşmuş, hâdis olan varlıkların Tanrı olamayacağını dile getirmiştir. Bu ve diğer örneklerde Ahmed et-Trabzonî'nin hudûs delilini klasik tarzı dışında kullandığı görülmektedir. Buna göre Trabzonî, sadece Hz İsa'nın hâdis bir varlık olduğunun ispatına çalışmış, delilin ikinci kısmı olan 'hâdis varlıklar için kadîm bir muhdise ihtiyaç duyulur' sonucu yerine, 'hâdis olan varlıklar Tanrı olamaz' sonucuna ulaşmıştır.327

Müellifin hudüs delilini kullandığı örneklerden biri de Hz İsa'nın şu sözleridir: 'Beni seviyorsanız getirdiklerimi koruyun. Ben babadan isteyeceğim, o da size başka bir

Paraklit verecek. O sizinle ebediyyen kalacaktır. Paraklit, gerçeğin ruhudur.'328 _Filozofa

göre bu cümlelerin delâlet yönlerinden bir tanesi de Hz İsa'nın hâdis oluşunu ifade etmesidir. Trabzonî, bu delâletin mâhiyetini şöyle açıklamaktadır: Her talep sahibi zâruretle ihtiyaç sahibi, hâdis ve mümkin varlık olarak kabul edilir. Bu vasıflara sahip varlıklardan hiç biri ise kadîm olamaz. Halbuki Allah Teâlâ kadîm ve vâcibu'l-vücût'tur.

326 _{Matta, 25/31.}

327 _{İskender b. Ahmed et-Trabzonî, Risâle fi'r-reddi [ale'l]-milleti'n-Nasrâniyyeti bi'l-İncîl min kıbeli}

ilmi'l-kelâm, vr. 6b.

Şu halde Hz İsa, vâcibu'l-vücûd olmadığı için ilâh olamaz.329 _{Burada İskender et-}

Trabzonî'nin, Hz İsa'nın hâdis oluşuna getirdiği deliller öne çıkmaktadır. Buna göre her talep sahibi aynı zamanda ihtiyaç sahibidir. İhtiyaçlar, sahibinin acziyetini, talepte bulunduğu hususlarda noksanlığını göstermektedir. Noksanlık ve acziyet ise hudûs alametlerindendir. O halde Hz İsa'nın kadîm olmadığı sonucuna ulaşılmış olur ki bu da onun Tanrılığı düşüncesinin bâtıl olduğuna işaret etmektedir. Diğer örneklerde olduğu gibi burada da müellifin salt Hz İsa'nın hâdis oluşunu ispat ile yetindiği görülmektedir.

İskender b. Ahmed et-Trabzonî'nin Hz İsa'nın hâdis oluşuna delil getirdiği ifadelerden bir tanesi de Hz İsa'nın İncil'de yaptığı şu teşbîhe dayanmaktadır: ' Ben

asmayım ve babam ise bağcıdır. Bende meyve vermeyen her çubuğu kesip atar. Meyve veren her çubuğu ise daha çok meyve versin diye budayıp temizler'330_{. Müellif, Hz}

İsa'nın bu sözlerinde yaratıcısını, terbiye edicisini ortaya koymayı amaçladığını söylemektedir. Ona göre yine Hz İsa bu ifadeleriyle hâdis ve yaratılmış olduğunu dile getirmiştir. Bir bağı terbiye eden ile bağ arasındaki ilişkiden hareketle Hz İsa'nın hâdis bir varlık olduğunu söyleyen Trabzonî, bu yolla onun Tanrı olamayacağını ispata çalışmıştır.331

Hz İsa'nın hâdis olmasından hareketle ulûhiyetini nefyeden filozof, onun

329 _{İskender b. Ahmed et-Trabzonî, Risâle fi'r-reddi [ale'l]-milleti'n-Nasrâniyyeti bi'l-İncîl min kıbeli}

ilmi'l-kelâm, vr. 14b.

330 _{Yuhanna, 15/1-2.}

331 _{İskender b. Ahmed et-Trabzonî, Risâle fi'r-reddi [ale'l]-milleti'n-Nasrâniyyeti bi'l-İncîl min kıbeli}

'Tanrım, Tanrım! Beni neden terk ettin?'332 _{sözlerini de hudûsüne delil olarak}

kullanmaktadır. Hz İsa'nın âciz oluşu, yardım talebinde bulunması ve sözlerinde kulluğuna vurgu yapması sebebiyle hâdis olduğunu söyleyen müellif bu yolla onun kıdem vasfına sahip olmadığını dile getirmekte, onu 'yaratıcısının kulu', 'yaratılmış' gibi vasıflarla anmaktadır. Ona göre bu sebeple Hz İsa da diğer varlıklar gibi yaratılmıştır. Bu sebeple ilâh olduğu söylenemez.333

Hudûs delili, reddiyede 'kıyâsü'l-ğâib ale'ş-şâhid' metodu çerçevesinde İskender et-Trabzonî'nin en çok kullanmış olduğu delillerden birini teşkîl etmektedir. Delilin klasik kullanımı dışına çıkarak sadece Hz İsa'nın hâdis olduğunu ispat etmeye çalışan filozofun, hudûs delilinin birinci önermesi üzerinde çokça durduğu görülmektedir. Hudûs delilinin birinci önermesinde âlemin hâdis olduğu dile getirilirken Trabzonî, reddiyesinde Hz İsa'nın hâdis olduğunu ifade etmektedir. Bundan sonra Hz İsa'nın hâdis oluşunun alt yapısını hazırlayan Trabzonî, ondan kıdem vasfını nefyettikten sonra yaratıcı olamayacağını dile getirmekte, bu şekilde delilini sonlandırmaktadır. Kelâm ilminin ulûhiyet bahislerinde çokça kullanılan bu delilden Hz İsa'nın tabiatını ispat ederken yararlanan Trabzonî'nin böylece Ehl-i Sünnet kelâmcılarının metodunu takip ettiği görülmektedir.

332 _{İskender b. Ahmed et-Trabzonî, Risâle fi'r-reddi [ale'l]-milleti'n-Nasrâniyyeti bi'l-İncîl min kıbeli}

ilmi'l-kelâm, vr. 22a.