2.4. BİLİŞSEL ESNEKLİK
2.4.1. Bilişsel-Davranışçı Terapiler Açısından Bilişsel Esneklik
Aaron T. Beck ve Albert Ellis’in her ikisi de psikanaliz kökenlidir ancak psikanalizin bireylerin ruhsal problemlerini ve davranışlarını açıklamakta yetersiz kaldığını düşünmüşler ve bunu gerekçe göstererek bilişsel kuramı ortaya atmışlardır. Bilişsel davranışçı terapi, bilişsel ve davranışçı yaklaşımların bütünleşmesiyle meydana gelmiştir.91
Ellis’in öncülüğünü yaptığı akılcı duygusal davranışçı terapiye göre, insan işlevselliğinin üç ana psikolojik boyutu düşünce, duygu ve davranıştır. Bu boyutlar birbirleriyle ilişkilidir ve birinde bir değişiklik söz konusu olduğunda bu değişiklik diğer boyutlar üzerinde de çoğu zaman değişime sebebiyet verir. Dolayısıyla kişilerin düşünceleri değişirse, büyük olasılıkla duygu ve davranışları da değişime uğrar.92
A-B-C kişilik kuramı, akılcı duygusal davranışçı terapinin merkezi konumundadır. A; bir olgu, olayın varlığı veya bireyin davranışıdır. C; bireyin duygusal veya davranışsal tepkisi veya izlenen sonuçlarıdır. A, C’ye yol açmaz ve C’nin oluşumundaki esas rol A hakkındaki inancımızı temsil eden B’ye aittir.93 Rasyonel inançlara sahip olanlar, yaşadıkları olumsuzluklar neticesinde üzüntü ve pişmanlık yaşarlar ancak irrasyonel inançlara sahip olanlar yaşanan olaylar sonrasında depresyon ve kaygı yaşayabilirler.94
Ellis'in modelindeki akılcı olmayan inançlar, Beck'in modelinde bilişsel çarpıtmalar olarak adlandırılır. Her ikisinin de işlevsel olmayışı ikisinin önemli bir ortak noktası olarak karşımıza çıkmaktadır.95 Beck’in bilişsel kuramına göre, çocukluktaki deneyimler bazı temel düşünce ve inanç sistemlerinin gelişmesine yol açar ve bunlar şema olarak tanımlanmaktadır. Yaşam olayları, şemaların aktif hale gelmesine, olumsuz otomatik düşüncelere ve böylelikle hoş olmayan duyguların oluşmasına neden olur.96
İnsanın psikolojik sağlığını koruyabilmesi, hayatta kalabilmesi ve yaşamdan zevk alabilmesi için esnek olmaya ihtiyacı vardır.Akılcı duygusal davranışçı terapiye göre bilişsel esneklik, bireyin sağlıklı ve doyum alarak yaşayabilmesinde önemli bir
91Ertuğrul Köroğlu ve Hakan Türkçapar, Psikoterapi Yöntemleri, HYB Yayıncılık, Ankara, 2015, s.
97,98.
92 Köroğlu ve Türkçapar, a.g.e., s. 27.
93 Gerard Corey, Psikolojik Danışma ve Psikoterapi Kuram ve Uygulamaları, Mentis Yayıncılık,
Ankara, 2008, s. 300.
94 James O. Prochaska ve John C. Norcross, Psikoterapi Sistemleri, Çev editörü: Tahir Özakkaş,
Acar Matbaacılık, 2014, İstanbul, s. 377.
95 Ayşe Sibel Türküm, “Akılcı Olmayan İnanç Ölçeğinin Geliştirilmesi ve Kısaltma Çalışmaları”, Türk
Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, Cilt:2, Sayı:19, 41-47, s. 41.
96 Meral Demiralp ve Fahriye Oflaz, “Bilişsel-davranışçı terapi teknikleri ve psikiyatri hemşireliği
24
rol oynamaktadır. Kişinin beklentilerinde, düşüncelerinde ve davranışlarında esnek olması ve durumlara geniş bir açıdan bakması daha akılcı bir yaklaşım olacaktır.97
Akılcı duygusal davranışçı terapiye göre, bilişsel katılık ve katı inançlar ruhsal sorunların başlıca nedenleri olarak görülmektedir ve iyi bir ruh sağlığı için bilişsel esneklik gerekli bir unsurdur.98 Bilişsel davranışçı terapinin tedaviyle birlikte getirdiği pozitif değişim, kişilerin bilişsel esneklik düzeyinin artmasına yol açmaktadır.99 Bireylerin bilişsel esnekliklerindeki yükselişin depresif semptomları azalttığı belirtilmektedir.100
Gündüz’e göre, akılcı olmayan inançlar bilişsel esneklik üzerinde etkili olmaktadır. Akılcı olmayan inançlara daha az sahip olmak, güvenli bağlanma stilleri ile iletişim kurmak ve daha az psikolojik belirti göstermek bilişsel esnekliği kolaylaştırmaktadır.101
Altunkol, Bilişsel Davranışçı Terapiyi temel alarak Bilişsel Esneklik Psikoeğitim Programı hazırlamıştır. Programın amaçlarından birisi de öğrencilerin karşılaştıkları durumlar karşısında birden fazla alternatif üretebilmesi ve bilişsel esneklik düzeylerinin arttırılmasıdır. Program, on iki oturumdan oluşmaktadır ve her oturum 50 dakika sürmektedir. Bilişsel Esneklik Psikoeğitim Programı’nın, öğrencilerin bilişsel esneklik düzeylerinin yükselmesinde etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır.102
Bilişsel davranışçı terapiler, bilişsel esnekliği kişilerin ruh sağlığını koruyucu bir etken olarak görmekte ve olumlu duygulara ve davranışlara yol açtığını savunmaktadır. Bilişsel davranışçı terapiler, bilişsel katılığın ise bilişsel esnekliğin tam aksine ruhsal problemlere sebebiyet verebileceğini ve olumsuz duygu ve davranışlara neden olabileceğini belirtmektedir. Ayrıca Altunkol’un hazırladığı psikoeğitim programı ortaöğretim düzeyine yöneliktir ancak bu programın bir benzeri üniversite öğrencileri için de geliştirilip uygulanabilir ve böylelikle üniversiteli gençlerin bilişsel esneklik düzeylerinin yükseltilmesi hedeflenebilir.
97 Albert Ellis ve Windy Dryden, The Practice Of Rational Emotive Behavior Therapy, New York,
2007; aktaran Fatma Altunkol, Üniversite Öğrencilerinin Bilişsel Esneklikleri İle Algılanan Stres Düzeyleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çukurova Üniversitesi, Adana, 2011, s. 15. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
98 Vildan Serpin Eşiyok, Üniversite Öğrencilerinin Cinsiyetlerine ve Bilişsel Esneklik Düzeylerine Göre
Romantik İlişki İnançlarının İncelenmesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Mersin Üniversitesi, Mersin, 2016, s. 18 (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
99 Altunkol, a.g.e., 2011, s. 18.
100 John P. Dennis ve Jillon S. Vander Wal, “The Cognitive Flexibility Inventory: Instrument
Development and Estimates of Reliability and Validity”, Cognitive Therapy and Research, 2010, Cilt:34, Sayı:3, 241-253, s. 241.
101 Bülent Gündüz, “Bağlanma Stilleri, Akılcı Olmayan İnançlar ve Psikolojik Belirtilerin Bilişsel Esnekliği
Yordamadaki Katkıları”, Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 2013, Cilt:13, Sayı:4, 2071-2085, s. 2076, 2077.
102 Fatma Altunkol, Bilişsel Esneklik Eğitim Programının Lise Öğrencilerinin Bilişsel Esneklik İle
Algılanan Stres Düzeylerine Ve Stresle Başa Çıkma Tarzlarına Etkisi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çukurova Üniversitesi, 2017, ss. 47-57 (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
25