BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA ESKİŞEHİR

Birinci Dünya Savaşı sırasında İtilaf Devletleri Çanakkale’ye saldırınca, İstanbul’un tehlikede olduğunu düşünen Hükümet, Padişah’ın ve Hükümet üyelerinin Eskişehir’e taşınması için çalışma başlattı.380 _{Bu bağlamda Almanlara}

ait okul ve Ermenilere ait bazı konaklar boşaltıldı, çeşitli tadilatlar yapıldı. Cuma selamlığı için Reşadiye Camii düzenlendi. Şehirde kontrol sağlamak amacıyla çok sayıda polis/hafiye görevlendirildi.381 _{Padişah ve Hükümet Eskişehir’e taşınırken}

Hazine-i Hümayun da Konya’ya taşınacaktı.382 İtilaf Devletleri Çanakkale’den

376 _{28 TeşriniEvvel 1927 Umumi Nufus Tahriri Fasikül III Usuller Kanun ve Talimatnameler} Neticelerin Tahlili, Başvekâlet Müdevvenat Matbaası, Ankara 1929, s. 61.

377 _{Yakut, 2015, s. 18.} 378 _{Güneş, Yakut, 2007, s. 11.} 379 _{Yakut, 2015, s. 18.}

380 _{Ali Fuat Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2010, s. 117.} 381 _{Faruk Şükrü (Yersel), Eskişehir Ticari, Zirai, Coğrafi, Tarihi, Malumat ve Halk Bilgileri,}

Sakarya Matbaası 1931, s. 114.

382 _{Ahmet Refik, Kafkas Yollarında İki Komite İki Kıtâl, haz. Osman Selim Kocahanoğlu,}

çekilince bu projeden vazgeçildi.383 _{Çanakkale Zaferi üzerine Eskişehir Sancağı}

Meclisi, liva ahalisi namına orduyu tebrik eden telgraf gönderdi.384

Eskişehir Sancağı Meclisi’nin 1915 yılında tartıştığı meseleler genel olarak eğitimin gelişmesi için yapılacaklar, yolların düzenlenmesi, fidanlık ve ziraat müzesinin yapılması, hastane yapılması, şehre elektrik gelmesi için belediyeye ruhsat verilmesidir.385 Sonraki yıllarda milli bir kütüphanenin yapılması da gündeme gelecektir.386

Tartışılan gündem maddeleri değerlendirildiğinde, savaş koşullarında olmasına rağmen meclisin şehrin gelişmesi için çaba sarf ettiği görülür. Nitekim bu çaba sonucunda bir mektep, bir hastane ve bir kütüphane açılmıştır.

Birinci Dünya Savaşı sırasında açılan Turan Numune Mektebi konusuna bakıldığında; savaş koşullarında devletin eğitime ayıracak politikalarının olduğu; ancak parasının olmadığı gerekçesiyle kanun çıkardığı görülür. Tedrisat-ı İbtidaiye Kanunu 15. maddesinde “Masarif-i Mecbure” (Zorunlu Eğitim Vergisi) tanımlanır. Bu maddeye göre nüfusu 600’ü geçen yerleşim birimlerinden eğitim vergisi alınacak, alınan vergilerle de okullar yapılacaktı.387

Toplanan vergilerle 30 Aralık 1916’da açılan Turan Numune Mektebi388

İttihat Terakki’nin Türkçülük ideolojisi doğrultusunda isim alan bir okuldu. O dönemde Ali Hüseyinzade’nin yazdığı “Turan” şiiri Türkçülük ideolojisinin manifestosu haline gelmişti.389 _{Kelime Macaristan’da Panslavizm etkisini kırmak}

amacıyla, Türk halklarının birbirleriyle ilişkili olduğunu kanıtlamak, Türk anayurdunu tanımlamak için kullanılıyordu.390

Sancak Meclisinde okul için “Cennetmekân Gazi Sultan Osman’ın cihangir ve hâkan ecdadının menşei ve memleketi olan, Tûran ismiyle tevsîm edildi. İlk hutbe- istiklâlin cihana ilân edildiği bu beldede, bu havalide ruhları

383 _{Güneş, Yakut, 2007, s. 27.}

384 _{Eskişehir Sancağı Meclis-i Umumi Mukarreratı 1332 (1916), Liva Matbaası, Eskişehir 1916,}

s. 3.

385 _{Eskişehir Sancağı Meclis-i Umumi Mukarreratı 1332(1916), s. 3- 12.}

386 _{Eskişehir Sancağı Üçüncü Devre-i İçtimaiyye Meclis-i Umumi Mukarreratı 1333(1917),}

Liva Matbaası, Eskişehir 1917, s. 21.

387 _{Işıl Çakan, “Cumhuriyet Döneminde İlköğretim Finansman Sorunu ve Mektep Vergisi}

Uygulaması”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Yıl 1, S 2, İstanbul 2002, s. 86. (ss.85-127)

388 _{Cumhuriyet Öncesi ve Cumhuriyet Dönemi Eskişehir’de Eğitim, ed. Sedat Sümbül, Eskişehir}

Valiliği Milli Eğitim Müdürlüğü, Eskişehir 1999, s. 16.

389 _{Jakob M. Landau, Pantürkizm, çev. Mesut Akın, Sarmal Yayınevi, İstanbul 1999, s. 56.} 390 _{Landau, 1999, s. 10.}

helecân ve milliyet aşkıyla tahrik eden bu isim pek güzel telâkki edildi.”391

deniliyordu. 392

Yine savaş döneminde açılan kütüphane, İttihat Terakki’nin Türkçülük ideolojisini tanımlayan büyük bir külliyatla 1917 yılında törenle açılmıştı. İçinde çeşitli etkinliklerin de düzenlendiği, İttihat ve Terakki’nin üyelerinin buluşma noktası olan kütüphane Mondros Mütarekesinden sonra kapanmış, 1921 yılı nisan ayında tekrar açılmıştır.393

Çanakkale’den ileri geçemeyen İtilaf devletleri, Rusya’nın savaştan çekilmesi ile zayıfladılar. O günleri Emin Sazak hatıralarında “Almanların Batı

cephesinde galip gelecekleri ümidi, herkeste güçlüydü” diye anlatır.394 _O

zamanlarda Almanya’nın yenileceğini düşünmek bile vatana ihanet sayılıyordu.395

Fakat işler ümit edildiği gibi gitmedi ve 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalandı. Mütarekenin ardından İtilaf devletleri Anadolu’nun çeşitli şehirlerini işgale başladılar. 18 Ocak 1919’da Eskişehir’e kadar olan demiryolu hattına birlikler geldi, 22 Ocak 1919’da da Eskişehir İngilizler tarafından işgal edildi.396

423 gün süren işgalden sonra İngilizler Eskişehir’den çekilmek zorunda kaldı, fakat daha sonra şehir Yunan işgaline uğradı.397 _{Yunanlılar çekilirken}

şehirdeki Hristiyan mahallelerini ve çarşıyı yaktılar.398 _{Hâkimiyet-i Milliye}

gazetesi, 7 Eylül 1922 tarihli sayısının ilk sayfasında şehrin 6 mahallesinin yandığını, fabrikaların kullanılamaz halde olduğunu, 30 şehit ve 100’den fazla yaralının olduğu yazıyordu.399 _{Şehir kurtulduğunda harabeye dönmüştü.}400 _Faruk

Şükrü (Yersel), Yunanlıların ardından şehrin yeniden imar edildiğini fakat tüm çalışmalara rağmen 1930 yılında hala yangının izinin görülebildiğini, boş arsaların dolmadığını yazar.401

391 _{Eskişehir Sancağı Üçüncü Devre-i İçtimaiyye Meclis-i Umumi Mukarreratı 1333(1917), s.}

15.

392 _{Mektebin adı Cumhuriyetin ilk yıllarında “1. İlkmektep” olarak değişmiş sonra tekrar Turan}

adını almıştır. 1930 yılında binası Eskişehir Lisesi’ne verilmiştir. Günümüzde bina Cumhuriyet Müzesi olarak kullanılmaktadır.

393 _{Güneş, Yakut, 2007, s. 128-129., Binası 1930 yılında Cumhuriyet Halk Fırkası binası olarak}

faaliyet göstermiştir. (Şükrü, 1931, s. 82.)

394 _{Sazak, 2009, s. 123.}

395 _{Mehmet Zeki Pakalın, Maliye Teşkilatı Tarihi (1442-1930), C. 4, Maliye Bakanlığı Tetkik}

Kurulu Yayını, Ankara 1978, s. 245.

396 _{Koylu, 2015, s. 22.} 397 _{Güneş, Yakut, 2007, s. 218.}

398 _{Perihan Sarıöz, Bir Zamanlar Eskişehir, Esbank Yayınları, İstanbul 1997, s. 84.} 399 _{Hakimiyet-i Milliye, “Eskişehirde Yunan Dehşeti” 7 Eylül 1338 (1922), sayı 601, s. 1.} 400 _{Güneş, Yakut, 2007, s. 238.}

5.3 ESKİŞEHİR’DE KURULAN ANONİM ŞİRKETLER