Beyaz Zeminli Lekythosların Ortaya Çıkışı, Kullanımı ve Araştırma

Attika kırmızı figür tekniğinin alt grubunda incelenen beyaz zeminli lekythoslarla ilgili ilk çalışmalar ve araştırmalar 1837 yılında O. M. Baron Stackelberg tarafından yapılmıştır. Die Graeber der Hellenen of 1837 adlı çalışmasında beyaz lekythoslar üzerine betimlenen cenaze ritüellerine değinmiştir. Daha sonraki dönemdeki Benndof, Griechische und sicilische Vasenbilder (1868-83) adlı çalışmasında lekythosların işlevlerine yönelik bir çalışma yayınlamıştır. Müze katalogları çerçevesinde C. Robert tarafından Thanatos (1879) ve O. Waser tarafından Charon, Charun, Charos (1898) müzelerde yer alan eserler araştırılarak kaleme alınmıştır. Bu konuyla ilgili en önemli araştırmacılardan birisi olan E. Pottier

Etude sur les lecythes blanes attiques (1883) adlı çalışmasında vazolar üzerindeki

konuları çeşitlerine göre kataloglayarak, ressam özellikleri ve üretim merkezleri üzerine bir çalışma yayınlamıştır.105

20. yüzyıl ile birlikte Riezler Weissgrundige attische Lekythen (1914) adlı eseri yayınlamıştır. Fairbanks iki ciltlik Athenian White Lekythoi (1907-1914) adlı eserinde lekythosları kataloglayarak yayınlamıştır. Buschor Attische Lekythen der

Parthenonzeit (1925) ve Haspels Attic Black-figured Lekythoi adlı eserlerinde beyaz

zeminli leythoslara yer vermişlerdir. Beazley Attic White Lekythoi (1938) adlı eserlerinde beyaz zeminli leythoslara, ressamlarına mezarlara ve gömü biçimlerine değinmektedir.106

Oakley ve Kurtz’da önemli çalışmalar yürüten bilim adamlarıdır. Attika kökenli olan ve beyaz zeminli lekythos olarak adlandırılan bu kap türü, cenaze törenleri ve ritüelleri ile ilintili olarak ortaya çıkmış ve üretilmiştir.107

Ortaya çıkışlarında çeşitli görüşler bulunmaktadır. Bunlardan ilki beyaz zeminli lekythoslar, Atina’da, M.Ö. 487-480 yılları arasındaki bir zaman diliminde mezarların yerlerini belirtmek suretiyle kullanılan mezar dikitlerinin (stele) dikilmesi Solon tarafından yasaklanmasının M.Ö. 5. yüzyıl yansıması sonucunda ortaya çıkmışlardır. Mermerin

105 Oakley, 2004: 2. 106 Kurtz, 1975: 15. 107

daha kısıtlı alanlarda kullanılması amacıyla uygulanan bu yasak yaklaşık 60 yıl kadar geçerliliğini korumuştur. Buna bağlı olarak Atina vatandaşları ve sanatkarları mezar stellerine bir alternatif bulma sorunuyla karşılaşmışlar, bu nedenle de mezar yerini belirlemek amacıyla kullanılan ve rengi itibariyle beyaz boyalı olan lekythos türünü ortaya çıkarmışlardır.108

Üretilmelerindeki amaç dikilmesi yasak olan mermer stellerin işlevini vermek olması nedeniyle Atinalı sanatkarlar bir mezar stelinde bulunması gereken temel özellikleri bu lekythoslarda uygulamışlardır. Bu sebeple kapları beyaza boyayan sanatçılar, onlara mermerden yapılmış stel görünümü vermeyi amaçlamışlardır. Yine aynı nedenle beyaz lekythoslar üzerine resmedilen betimlemelerde, mezar kültü geleneğine uygun olarak yer verilmesi gereken üç olguyu da bu yeni buluşa yansıtmışlardır. Bu olgulardan ilki, mezar geleneğinin temelini oluşturan ölüyü “ölümsüz kahraman” (athanatos) bir birey olarak göstermektir. İkincisi, betimlemelerde ölüye yakın olan insanlara yer vermektir. Sonuncu ise yasaklanan mezar stelinin boyalı tasvirini göstermektir.109

Üretilmelerindeki bir diğer görüş ise, M.Ö. 430’larda yapımına tekrar başlanana kadar klasik Atina’da taş mezar anıtlarının azalmasından ve arkeolojik buluntular içerisinde yer almıyor olmasından dolayı, bunun yerine ahşap mezar stelleri ile birlikte kullanılan birer mezar hediyesi oldukları fikridir. Bu doğrultuda lekythoslar üzerine resmedilen mezar anıtlarının da çürüyüp giden ahşap formdaki gerçek mezar anıtlarını sembolize ettiği düşünülmektedir. Bu görüş doğrultusunda eğer ressamlar beyaz zeminli lekythoslar üzerinde ahşap mezar anıtlarını kopyaladıysalar, mezar stellerini ahşap görünüşleri yerine taş malzeme ile resmettikleri görülmektedir.110

Beyaz boyalı lekythoslar üzerinde ahşap formda kopyalandığı düşünülen bu mezar anıtlarından hiç iz kalmaması, ya tamamen yok olduklarını ya da birer hayali tasvir olduklarını göstermektedir.111

Ancak Ainos’ta tek bireye ait bazı pithos mezarlarda da 2-3 stel betimli lekythosun bir arada çıkıyor

108

Nuran Şahin, (1996):”Beyaz Lekythos’lar ışığında Klasik Devirde Atina’da Ölüm İkonografisi ve Ölü Kültü”, Arkeoloji Dergisi, Sayı 4, İzmir: s.143.

109

Şahin, N., 1996: 144.

110

Narthan T. Arrington,(2014): “Fallan Vesses and Risen Spirist: Conveying the Presence Of The Death On White-Ground Lekythoi”, Athenian Potters And Painters Vol.3, Ed. John H. Oakley, Oxbow Books, Philadelphia: s. 3.

111

olması betimlenen stellerin birer hayali tasvir olduğu fikrini daha çok ön plana çıkarmaktadır.

Ortaya çıkışlarındaki bir diğer farklı görüş ise beyaz zeminli lekythosları Attika’da giderek kaybolmaya başlamış olan duvar resimleri ile ilişkilendirmektedir. Bu görüşe göre beyaz lekythoslar üzerinde uygulanan bu teknik, ortaya çıkışı itibariyle duvar resimleri ve panel boyama tekniğinin azalmaya başlamasının bir yansıması olarak kabul edilmektedir. Araştırmalar neticesinde elde edilen veriler ışığında beyaz zeminli lekythoslar üzerinde boyama için kullanılan materyallerin aslında duvar resimlerinde kullanılanlarla aynı olduğu anlaşılmış ve söz konusu tekniğin bu ustalar tarafından ortaya çıkarıldığı ve zaman içerisinde bu iş kolu üzerinde geliştiği düşünülmektedir.112

Konusu itibariyle beyaz zeminli lekythoslarda sadece ölen bireye yer verilmediğini; siyah ve kırmızı figürlü kaplarda gördüğümüz ev ile ilgili sahnelere, Kharon, Hypnos, Hermes ve Thanatos gibi mitolojik varlıklara ya da sadece palmet ve defneyaprağı gibi bitkisel bezemelere de yer verildiğini görmekteyiz. Ayrıca bazı beyaz zeminli lekythoslarda herhangi bir figüre ya da bezemeye rastlanmamakla birlikte üzerinin sadece beyaz boyalı olarak sade bırakıldığı da bilinmektedir. 113

Ainos nekropollerinden ele geçen lekythoslar üzerinde de bu ve benzeri konuları içeren figürlü ve bezemeli olarak yapılmış çok sayıda lekythos bulunmaktadır.

Yaklaşık M.Ö. 510’dan 470/460’a kadar beyaz zeminli lekythosların öncülleri siyah figür tekniğini kullanan atölyelerce üretilmiştir. Bu döneme ait hiçbir ustanın ismi net olarak bilinmediğinden dolayı atölye ve ressam tayini yapmak oldukça güçtür. Bir zamanlar Paris’teki Jameson koleksiyonunda bulunan fakat günümüzde kayıp olan ve Psiaks Ressamına ait lekythosların bulunan en erken örnekler oldukları düşünülmektedir. Psiaks Ressamı ile başlayıp lekyhoslar üzerinde uygulanan bu yeni biçim ve teknik zaman içerisinde diğer ressamlar tarafından da

112

John H. Oakley, (2009): “State of The Discipline Greek Vase Painting”, AJA, Vol. 113: s. 599- 627.; Lucilla Burn, (1991): “Red Figure and White Ground of the Later Fifth Century”, Looking At

Greek Vases, Ed. Rasmunsen T., Spivey N.,Cambridge, s. 124.

tutulmuş ve böylece Keramaikos’taki atölyeler arasında hızlıca gelişim göstererek yayılmıştır.114

Köklü bir ölü gömme geleneğine ve ölüm kültüne sahip olan klasik dönem Atina’sı ve komşuları, M.Ö. 5. yüzyıl sürecini geleneklerinden taviz vermeden pratikte daha az masraflı olan bu yeni buluşla geçirmiştir. Beyaz zemin tekniğinde üretilen lekythoslar M.Ö. 5. yüzyılın sonuna kadar kullanım görseler de üretimlerinin neden sonlandırıldığı hakkında net ve kesin bir bilgi bulunmamaktadır.115

Bir görüşe göre kabartmalı sahnelerin yer aldığı boyalı mezar stelleri Parthenon’un yapımından kısa bir süre sonra Atina’da popülerleşmeye başlamıştır. M.Ö. 5. yüzyılın sonuna kadar oldukça beğenilen ve kullanılan beyaz zeminli lekythoslar M.Ö. 430’larda yerini yavaş yavaş mermerden yapılan büyük boyutlardaki lekythoslara ve loutrophoroslara bırakmaya başlamıştır.116

Bu dönemden sonra mezar yerini belirlemek suretiyle kullanılan beyaz zeminli lekythos üretimi yavaş yavaş durmaya başlasa da bu amacın dışında mezar hediyesi olarak üretilen p.t. lekythosların yapımına ve kullanımına da bir yandan devam edilmiştir. Bununla beraber mezar yeri belirlemek amacıyla kullanılan mermer lekythosların kullanımı da M.Ö. 317-307 yıllarına kadar devam etmiş fakat bu tarihten sonra Atina valisi olan Demetrios Poliorketes tarafından savurganlığa son vermek amacıyla bu grubun da üretimleri yasaklanmıştır.117