Belgelerin Muhtevâlarına Göre Değerlendirilmesi ve Suçlara Verilen Cezalar ve Uygulamaları

Şikâyetlerin sonunda mahkeme edilen davalar muallakta kalmayıp, sonuca bağlanmıştır. Davanın önceden benzeri yapılmışsa örnek olarak alınıp karara bu şekilde varılmıştır. Belgelerde sık sık “…mukaddemâ sâdır olan emr -i şerîfim mûcebince müceddiden hükm-ü hümâyünum ricâ divân -ı hümâyûnda mahfûz kuyûd -ı ahkâma ve mürâcaat olundukda…” ya da “…hükm-ü hümâyûnum ricâ ve defter hâne -i âmiremde mahfüz rûz namçe-i hümâyûn ve defter-i icmâl ve mufassala mürâcaat olundukda … ” gibi ibarelere rastlamamız bu duruma örnek teşkil etmektedir.

Öte yandan alacak verecek davalarında , vekil ya da mübâşir tayini, keşif yoluyla davanın halli istenmiş olup, borçluların senedi ya da faizl e ilgili davalarda dönemin kar hesabı ile hüküm kılınmış ve merkezin belirttiği kar miktarı üzere mahkeme edilip karara bağlanması istenerek alacaklının hakkı korunmuştur. Mesela: “…istidâne eyledikleri mebaliğ beher sene üzerlerine devr -i şer‛î ve ilzâm rıbh olunmuş dekil ise mezbûr mürâbaha taleb olunmayub ve eger devr -i şer‛î ve ilzâm ribh olunmu ş ise dahî senede onu on bir buçukdan ziyâde mürâbahaya ruhsat virilmekle …”

Eşkiyalık, darb, gasb ve düşmanlığın olduğu davalarda cürümü işleyenlerin acilden yakalanması ve kanuna göre ceza verilmesi konusunda hükümler verilmiş ve huzurun tez elden sağlanarak ve bu zulme uğrayanların zararlarının temininin yapılması istenerek davanın düşmanlık gören kişilerin lehine işlemesi sağlanmıştır. Ayrıca Eşkiyalık gibi toplum husurunu bozan durumlarda huzursuzluğu çıkaran aşiret ya da topluluğun sürgün edilmesi kararları da verilmiştir.

Toprakla ilgili konularında Mukataa, Timâr, Zeamet sahiplerinin durumu, devletin ve reayanın bu kişilerle ilişkisinin düzenlenmesini amaçla yan kararlara varılmıştır.

Sınır ihlâli, su problemleri, vakıf gibi konularda önceki görülen davalardan örnek alınarak karara bağlanması söz konusudur.

Tüm bunların yanında memur tayini, Seyyidlik hücceti gibi konuları da içeren bâblar bulunmaktadır. Bu gibi belgelerde hükme varılmaktan ziyâde, belge sonu “…bâbında.” şeklinde bilgilendirme yoluna başvurulmuştur.

SONUÇ ( VE ÖNERİLER )

Yapılan araştırmalarda Şikâyet Ahkâm defterlerinin yoğun olarak H.1155 (M.1742 ) ve 1255 H. (M.1839) tarihleri arasında olduğunu görüyoruz. Bu tarihden önce Divân-ı Hümâyûn’da görüşülen işler e ve alınan kararlara ilişkin M.1649’tan itibaren Şikâyet Defterlerinin tutulması ve XVIII. Yüzyıldan itibaren de Şikâyet Ahkâm Defterlerinin isim ve içerik olarak ortaya çıkm asına ilişkin değişiklik devletin yürütme organında kolaylığı getirmiştir.

Şikayet Defterlerinin Divân kayıtları ile ilgili ihtisaslaşmanın kesin hatlarıyla ortaya çıkışının Kanunî devrinde olduğu ileri sürülebilir. Nitekim klasik şekil ve tipi ile en erken tarihli Mühimme, Topkapı Sarayı arşivi’nde bulunan E.12321 numaralı kayıtlı Divân defteri olup 951 (1545) tarihlidir. Bunun müsvedde özelliği taşıması, öncesine ait bu tip ve şekilde bir defter parçasına bile rastlanmaması, söz konusu defterin yukarıda bahsedilen ve değişikliğe ait23 ilk örneklerden biri olduğunu düşündürmektedir24. Başka bir deyişle devletin yürütmesine i lişkin kolaylık sağlayabilecek Şikâyet ve Mâliye Ahkâmlarının sözü edilen Kanunî devri bu defterde az da olsa örneklerine rastlanması, Ahkâm defterlerini Mühimme defterleri doğurmuştur, fikrini tamamlıyor.

Şu noktaya kadar zikrolunan ana temaları önce kısaca özetlemek gerekirse; Osmanlı Devletindeki iç ve dış meselelerinin çözüme kavuşturulması sonucunda verilen kararların kaydedildiği def terler Mühimme Defterleridir ve bunlar Divân -ı Hümâyûn’da tutulan defterlerin en belli başlı olanıdır. Mühimme Defterlerine Devletin iç ve dış meselelerine ait siyasi, askeri ve sosyal önemli kararlar kayıt edilmiştir25. Bu kararlar ise, bizzat Padişah tara fından verilmesi gerekmeyip padişahın yetki verdiği makam ve daireler verirlerdi. Kısacası Mühimme Defterlerine kaydedilen ferman suretleri sadaret makamından çıkan hükümler idi.

Defterdarlıktan çıkan ahkâmın toplandığı defterlere ise Ahkâm -ı Mâliye denilmektedir. Şikâyet Defterleri ise 1649 –1813 yılları arası tutulan 213 adet defterden

23

Bu değişiklikler; Divân’dan çıkan kararlar ve arzlar ile ilgili çıkan hükümlerin sûretleri ayrı ayrı defterler haline gelişi, Kanunî zamanındaki bürokratik reformlar neticesi olmalıdı r. Ayrıntılı bilgi için bkz. İlhan Şahin – Feridun Emecen, Osmanlılarda Divân - Bürokrasi - Ahkâm II. Bâyezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri , TDAV, İstanbul, 1994, s. XVI.

24

İ. Şahin – F Emecen; Osmanlılarda Divân - Bürokrasi - Ahkâm II. Bâyezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, TDAV, İstanbul, 1994, s. XVI.

25

oluşmaktadır26. Şikâyet Defterleri icabında halkın şikâyetlerini direkt padişaha sunabilmesini sağlıyordu. Bu durum Osmanlı adalet ve devlet mekanizmasının en iyi şekilde işlenmesi için uygulanmıştır. Ahkâm Defterleri ise bölgelere göre hükümlerin kaydedildiği ve herhangi anlaşmazlığın, haksızlığın giderilmesi için yapılan başvuru üzerine merkezde verilen kararların eyaletlere göre tutulduğu defterlerdi ayıca bu defterler muhteva itibariyle Şikâyet Defterlerin devamı niteliğindedir. Ahkâm Defterleri tarih olarak Şikâyet Defterlerinden 104 sene sonra tutulmuş (Mora Ahkâm Defteri hariç) hepsi 1155 (1742) tarihinden başlayıp, II. Meşrutiyet dönemine kadar devam etmektedir27.

Toplam 16 farklı eyaletin Ahkam Defteri olup ve bunun yanı sıra Maliye’den Müdevver Defter Kataloğu’ndaki Ahkam Defterleri vardır. Bunların içinden Haleb Eyaletine ilişkin H. 1155 –1266 / M. 1742 – 1850 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 9 adet defter bu lunmaktadır. Üzerinden çalıştığımız defter olan 4 Numaralı Halep Ahkam Defteri (H.1194 – 1198 / M.1780 – 1784)’nde ise merkez Halep olmak üzere Maraş sancağı ile Antakya, Ayntab, Beylan, Cebel -i Seman, Harim, İdlib, Kilis, Maarretün-Mısrin, Rakka, Şuur, Üz eyir kazalara ait hükümler bulunmaktadır.

Yaptığımız çalışmanın sonunda görüldü ki, toplumsal tarihçilik, insan ilişkilerinin gün yüzüne çıkması ile ilintilidir. 4 Numaralı Halep Ahkam Defterin’nin 1. ve 53. sayfalar arasındaki belgeler de bu bilgiyi doğru lar nitelikte olup reayanın birbirleriyle olan davalarına ilişkin hallini ortaya koymaktadır.

Öte yandan Osmanlı Devleti’nin yürütme organının işleyiş tarzını da gözler önüne sermektedir. Reayanın İstanbul’a yaptığı şikâyetleri sonunda, konuyla ilgili davalar incelenerek, önceki hükümler varsa onlar metod alınmış ya da konuyla ilgili Şeyhü’l-islamdan fetva, ve ya feman varsa bunlar da değerlendirmeye alınarak, eyalet ya da kazaların yöneticilerine hükümler gönderilerek şikâyetin giderilmesi sağlanmıştır. Ayrıca bu duruma ilişkin belger ışığında denilebirir ki; davaların muallâkta kalmaması hususunda özen gösterilmiştir.

Bir başka husus da Halep Ahkam Defterleri tarafımızdan ilk defa ele alınmış olup bu konuda çalışmaların sürmesi ve diğer defterlerin de tr anskripsiyon ve yorumlamalarının yapılması Halep tarihi açısından önem arzedece ktir. Ayrıca toplumsal

26

Son yapılan tasniflerde A.DVN. ŞKT koduyla 1503-1819 tarihleri arasını içine alan 41 adet defteri de bu seri içinde değerlendirmek g erekir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Said Öztürk, “Kay seri ve Çevresinin Sosyo - Ekonomik Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Karaman Ahkam Defteri ”, s. 402.

27

tarihçilik adına Halep ve çevre sindeki yerleşim yerlerinde bulunan halkın, tarihi süreçteki yaşadıkları olayları ve bu olayların konu yoğunluğunun hangi a lanlarda toplandığını da gün yüzüne çıkaracaktır. Bu durum coğrafi açıdan önemini kaybetmeyen Halep ve çevresinin dünü ve bu gününü yansıtacağı gibi geleceğe ilişkin toplumsal yönden şikâyete konu olan olayların tesbiti açısından da önem arz edecektir.

Netice itibarîyle toplumsal tarih araştırmalarında hiçbir zaman önemini yitirmeyen Ahkâm Defterleri yaşanmış olan sivil hayatın önemli göstergesidir. Bir bakıma da Osmanlı devlet yürütme organının aynasıdır. Ahkâm Defterleri, Osmanlı Devletinin Yürütme orga nındaki zihni yapısı, halk tarihinin yazımı ve insanların birbirleri ile ilişkileri hatta günlük hayatı, halkın devlete ve yöneticiye bakış açısı incelenmek istenildiğinde başvurulacak önemli bir kaynak türüdür. Zira Ahkâm Defterlerine müracaat edilmeden y azılan bir bölge tarihi, pratik hayatı yansıtmaktan uzak olduğu gibi, merkezî bakışı ifâde eden tek yönlü veriler üzerine kurulan bir teknik olmaktan öteye gidemez. Bu da bizde Osmanlı bölge tarihi araştırmaları Ahkâm Defterlerine müracaat edilmeden yazıld ığında eksik olur, fikrini oluşturmaktadır.

KAYNAKLAR

— Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi , Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No: 42, İstanbul, 2000 — BİNARK, İsmet; Arşiv ve Arşivcilik Bilg ileri, Başbakanlık Devlet Arşivleri

Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No: 3, Ankara, 1980

— HALAÇOĞLU, Yusuf; Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı , TTK, V.Baskı, Ankara, 2003

— KÜTÜKOĞLU, Mübahat, S.; “Mühimme Defteri”, C.XXXI, İslâm Ansiklopedisi, TDV, İstanbul, 2006, s. 520 – 523

— ÖZEL, Ahmet; “Ahkâm”, İslam Ansiklopedisi, C.I, TDV, İstanbul, 1988, s. 550 - 551

— ÖZTÜRK, Said; “Kayseri ve Çevresinin Sosyo -Ekonomik Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Karaman Ahkam Defteri” , III. Kayseri Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, (Yayına Hazırlayan: Ali Aktan, Ramazan Tosun, Ayhan Öztürk), Kayseri, 2000, s 403 - 423

— PAKALIN, Mehmet, Zeki; Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü , MEB, İstanbul, 2004

— SAHİLLİOĞLU, Halil; “Ahkâm Defteri”, C. I, İ.A., TDV, İstanbul, 1988, s. 551 — ŞAHİN, İlhan – EMECEN Feridun; II. Bâyezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli

Ahkâm Defteri, TDAV, İstanbul, 1994

— TÜRKAY, Cevdet; “Osmanlı İmparatorluğunda Arşiv”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, C.II, S. 7, Nisan, 1968

— UZUNÇARŞILI, İsmail-Hakkı; Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal , Ankara, 1941

— UZUNÇARŞILI, İsmail -Hakkı; Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara, 1948

e-Kaynaklar:

— http://www.ansiklopedi.turkcebilgi.com/Divan -ı_Hümayun

— http://www.osmanlımedeniyet i.com/Bilgi/Osmanlı’da%20Devlet%20Yönetimi - 94k-

EKLER

4 NUMARALI HALEP AHKÂM DEFTERLERİNİN ORİJİNAL