BeĢinci BeĢ Yıllık Kalkınma Planı (1985 – 1989)

1984 yılında Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın bir kanuna sahip olduğunu görüyoruz (DEKTMK, 1985: 33). Bunun yanı sıra TEK, Türkiye Kömür ĠĢletmeleri (TKĠ) ve TPAO’da hukuki düzenlemeler yapılmıĢtır. Ayrıca, çıkarılan kanunla TEK

17 bünyesindeki enerji üretim ve dağıtım tekelinin kaldırılması ve böylece özel sektöre üretim ve dağıtım tesisi kurma hakkı tanınmıĢtır. Böylece birçok Ģirket enerji tesisi kurmaya yönelmiĢtir. Bunların çoğunluğu hidrolik santral kurmaya yönelik olmuĢtur. Enerji sektöründe yap-iĢlet-devret sistemi ortaya çıkmıĢ ve bu sistemin dünyada ilk defa Türkiye’de uygulanması planlanmıĢtır. AfĢin-Elbistan Termik Santrali’nin ilk ünitesi ile AslantaĢ ve Oymapınar hidroelektrik santralleri iĢletmeye açılmıĢtır. Ayrıca bu dönemde kömür ithalatına gidildiğini görüyoruz (DEKTMK, 1985: 35 – 36). Yine bu yıl içerisinde ilk jeotermal santral Denizli’de üretime baĢlamıĢtır (DEKTMK, 1985: 24).Son yıllarda taĢkömürü üretiminde düĢüĢler yaĢanmıĢtır. Bu düĢüĢlerin engellenmesi açısından taĢkömürü ile ilgili faaliyetler Türkiye Kömür ĠĢletmeleri Kurumu’ndan alınarak yeni kurulan Türkiye TaĢkömürü Kurumu’na devredilmiĢtir (DEKTMK, 1985: 16).

Bu geliĢmelerin ardından, 1985 yılında uygulamaya alınan BeĢinci Plan için enerji sektörünün ekonomik geliĢmeyi desteklemesi temel amaçlardan biri olmuĢtur. Enerji sektörü yatırımlarından en büyük payın üretim tesislerinin alacağı, enerji talebine yönelik yatırımlara da ağırlık verileceği ve enerji arama ve üretimi için yerli ve yabancı sermayenin destekleneceği bildirilmiĢtir. Ayrıca üretimde yerli kaynak kullanımına önem verilecektir. Bu plan döneminin sonu itibariyle bütün köylerin elektriğe kavuĢmuĢ olması amaçlanmıĢtır (DPT, 1984: 103 – 104).

1985 yılında petrol fiyatlarında gözlenen düĢüĢ ülkeye de olumlu bir biçimde yansımıĢtır (DEKTMK, 1986: 33). 3096 sayılı kanun ile özel sektöre santral kurma hakkı sağlanmıĢtı. Bu alandaki çalıĢmaların hızlandığı ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın özel santral kurma talepleri aldığını görüyoruz. Yabancı Ģirketlerle yapılan görüĢmelerle yap-iĢlet-devret modeliyle santral kurulabilmesi için adımlar atılmıĢtır. AfĢin-Elbistan, Soma ve Hamitabat santrallerinin bazı üniteleri devreye girmiĢtir (DEKTMK, 1986: 35 – 36). Aynı yıl itibariyle elektrik üretimi için doğalgaz yakıtlı santraller iĢletilmeye baĢlanmıĢtır (TMMOB, 2010: 13).

1986 yılının baĢlarına kadar petrol fiyatlarının düĢüĢü devam etmiĢtir. 3096 sayılı kanunla ilk defa Isparta Aksu santralinin kurulmasına izin verilmiĢtir (DEKTMK, 1987: 37 – 38). 1987 yılında ise SSCB’den doğalgaz ithalatına baĢlanmıĢtır

18 (DEKTMK, 1993a: 37). Yine aynı yıl hidrolik santrallerin üretimindeki artıĢ sonucu termik santrallerdeki üretim düĢmüĢtür. Bu da linyit kömürünün tüketimini azaltmıĢtır. Özel sektörün kuracağı enerji santralleri için sözleĢmeler yapılmıĢtır. Ülkenin elektrik talebini karĢılamak için Yumurtalık’ta ithal kömüre dayalı bir termik santral kurulması için görüĢmelere baĢlanmıĢtır (DEKTMK, 1989a: 43 – 44). Bu yıl içerisinde Yeniköy, Hamitabat, Karakaya, AfĢin Elbistan, Altınkaya santrallerinin belli üniteleri tamamlanmıĢtır (DEKTMK, 1989a: 46).

Tablo 1.11. Birincil Enerji Üretimi (1985 – 1989, Bin TEP)

1985 1986 1987 1988 1989 TaĢ Kömürü 2199 2151 2111 2212 2027 Linyit 8212 8949 9827 8603 10564 Asfaltit 225 261 271 268 179 Petrol 2216 2513 2762 2692 3020 Doğalgaz 62 416 270 90 158 Hidrolik 1036 1021 1601 2490 1543 Jeotermal Elektrik 5 38 50 58 54 Jeotermal Isı 232 304 324 340 342 Rüzgar 0 0 0 0 0 GüneĢ 0 5 10 13 19 Odun 5210 5271 5308 5313 5345

Hayvan ve Bitki Art. 2539 2609 2544 2527 2504

Toplam 21935 23537 25077 24607 25754

Kaynak:www.dektmk.org.tr

1988 yılında linyit kömürü kullanımında azalma görülmüĢtür. Bunun sebebi ise hidrolik enerji üretimindeki artıĢtır (DEKTMK, 1989b: 42). Yine aynı yıl içinde doğalgazın ilk defa konutlarda ve ticari amaçlarla Ankara’da kullanılmaya baĢlandığını görüyoruz (DEKTMK, 2008: 48). Doğalgazla elektrik üretiminde artıĢlar elde edilmiĢ ve yeni santrallerin çalıĢmaya baĢlamasıyla beraber ileride meydana gelecek enerji fazlası için Ġtalya ile görüĢmelere baĢlanmıĢtır. Önceki sene ithal kömüre dayalı bir termik santral kurulması için baĢlatılan görüĢmelerde bir sonuca varılamamıĢtır. Köylerin elektriklendirilmesine devam edilmiĢ, elektriğe kavuĢamamıĢ köy sayısı 333 olmuĢtur. Ayrıca enerji tasarrufu için hem halkı hem de sanayi mensuplarını bilinçlendirmeye yönelik çalıĢmalara imza atılmıĢtır. GüneĢ ve rüzgar enerjisine yönelik çalıĢmalar sürmüĢ ve “Uluslararası Akdeniz GüneĢ ve Diğer Yeni – Yenilenebilir Enerji Kaynakları Kongresi” yapılmıĢtır. Bu sene içerisinde Hamitabat Doğalgaz Santrali, Ambarlı, Altınkaya ve Köklüce

19 santrallerinin belli baĢlı bölümleri devreye girmiĢtir. (DEKTMK, 1989b: 43 – 44). Ayrıca 1988 yılında Ukrayna’daki Çernobil Nükleer Santrali’nde meydana gelen patlama neticesinde TEK Nükleer Santraller Dairesi kapatılmıĢtır (DEKTMK, 2012: 193).

1989 yılında petrol fiyatındaki düĢüĢ devam etmiĢ ve bu da petrol faturasına olumlu bir biçimde yansımıĢtır. Bu yılda da özel sektöre santral kurma imkanı sağlayan kanun çerçevesinde 27 adet tesis kurulması için anlaĢmaya varılmıĢtır. Ülke çapında elektriklendirme oranı %99.8 olmuĢtur. Bu yıl içerisinde Hamitabat doğalgaz, Seyitömer, Ambarlı, Yeni Çatalağzı, Kangal, Karakaya, Kapulukaya, Zernek (HoĢap), Ataköy santrali ve özel bir Ģirkete ait olan Aksu (Çayköy) santralinin bazı grupları devreye girmiĢtir (DEKTMK, 1991: 43 – 44).

Tablo 1.12. Birincil Enerji Tüketimi (1985 – 1989, Bin TEP)

1985 1986 1987 1988 1989 TaĢ Kömürü 3775 3992 4404 5204 4722 Linyit 7933 8879 9189 7932 10207 Asfaltit 225 261 271 268 176 Petrol 18134 19622 22301 22590 22865 Doğalgaz 62 416 669 1115 2878 Rüzgar 0 0 0 0 0 GüneĢ 0 5 10 13 19 Odun 5210 5271 5308 5313 5345

Hayvan ve Bitki Art. 2539 2609 2544 2527 2504

Biyoyakıt 0 0 0 0 0

Jeotermal Isı 232 304 324 340 342

Hidrolik + Jeotermal 1041 1059 1651 2548 1597

Net Elektrik Ġthalatı 184 67 49 33 48

Toplam 39335 42485 46720 47883 50703

Kaynak: www.enerji.gov.tr

En çok üretilen birincil enerji kaynakları Tablo 1.11’de görüldüğü gibi dönem baĢından 1986 yılına kadar linyit, hayvan ve bitki artıkları ve odun Ģeklinde seyretmiĢtir. 1987 yılı itibariyle petrol üretimi, hayvan ve bitki artıkları üretimini aĢmıĢtır. Dalgalı bir seyir izleyen doğalgaz üretiminde, tüketimine paralel bir Ģekilde 1986 yılında ciddi bir artıĢ yaĢanmıĢtır. Jeotermal elektrik üretiminde de önemli artıĢların yaĢandığını belirtmeliyiz. Birincil enerji üretimi dönem sonunda, dönem baĢına göre %17 artarak 25 754 bin TEP değerini bulmuĢtur.

20 Bu plan döneminde 1988 yılına kadar tüketime en çok konu olan birincil enerji kaynakları sırasıyla petrol, linyit ve odun olduğu Tablo 1.12’den anlaĢılmaktadır. Ancak 1989 yılı itibariyle taĢkömürü tüketimi, odun tüketimini aĢmıĢtır. Doğalgaz tüketimi ise dönem içinde ciddi artıĢlar göstermiĢtir. Hidrolik + jeotermal enerji tüketimi 1987 ve 1988 yıllarında %50 civarında artıĢ göstermiĢken, 1989 yılında %37’lik bir düĢüĢ yaĢamıĢtır. Birincil enerji tüketimi, dönem sonuna gelindiğinde 1985 yılına göre %29 artıĢ göstermiĢ ve 50 703 bin TEP olmuĢtur.