4. İRAN TÜRKMENLERİ
4.7. BASIN VE MEDYA
İran’da devletin medya ve kitle iletişim araçlarını ciddi bir şekilde denetlediğini ve kontrol ettiğini söylemek mümkündür. Özellikle günümüzde internet erişimine, uydu yayınlarının izlenmesinin ve uydu çanaklarının kullanımı konusunda engeller devam etmektedir. Tüm bu engellemelere rağmen birçok evde uydu anteni olup İran halkı daha çok yurtdışından yayın yapan televizyon kanallarını izlemeye devam etmektedir.
İran’da Türk dizileri yayınlanmakta ve yurt dışından yayın yapan Türk kanalları İran
halkı tarafından yoğun bir şekilde takip edilmektedir.İran’da yayın yapan tüm kanallar direkt olarak dini lidere bağlı olan İran Radyo ve Televizyon Kurumu’na bağlıdır ve bu kanalların dışında özel televizyon kanalı yoktur.İran’da basın organları ise daha
82
kontrol edilebilir bir iletim aracı olduğu için daha çok baskı altındadır.Birçok gazete yasalara aykırı yayın yaptığı gerekçesiyle geçici ya da sürekli kapatma cezası almaktadır. Buna çözüm olarak ise gazeteler ya da dergiler başka bir isimle tekrar yayınlanmaya devam etmektedir.
4.7.1. Televizyon Kanalları
İran’da, ulusal yayın yapan kanalların yanı sıra her eyaletin resmi olarak yayın yapmakta olduğu kanallar da bulunmaktadır. Bunların dışında ise yurt dışına yönelik
yayınlar yapan bazı uydu kanalları da mevcuttur.Avrupa’da yaşayan İranlılara yönelik Farsça yayın yapan Cam-ı Cem 1,Amerika’da yaşayan İranlılara yönelik Farsça yayın yapan Cam-ı Cem 2, Fransızca, Azeri Türkçesi ve Boşnakça yayın yapan Seher 1, İngilizce, Kürtçe ve Urduca yayın yapan Seher 2 ve 24 saat İngilizce yayın yapan haber kanalı Press TV bunlardan bazılarıdır.196
Günümüzde İran’ın tüm vilayetlerinde, vilayet radyosu bulunmaktadır. Fakat sadece Erdebil, Tebriz, Urmiye ve Zencan radyolarında Türkçe yayına izin verilmektedir. Televizyon olarak ise Gülistan Vilayeti’nin merkezi Gurgan’da yayın yapan radyo ve televizyonlarda Türkmen Türkçesi ile yapılan yayınlara diğer vilayetlere göre daha çok izin verilmektedir. Radyo’da günde sekiz saat, televizyonda ise iki saat Türkmence yayın yapılmaktadır. 2001 yılında yapılan istatistiklere göre, İran’da yayın yapan radyo programlarında %90,66’lık dilimi Farsça; geriye kalan kısım ise diğer etnik grupların dilinde yapılan yayınları kapsamaktadır. 2001 yılında yapılan istatistiklere göre, televizyon yayınlarının %95,86’lık kısmında Farsça, diğer geri kalanda kısımda ise diğer dillerle yapılan yayınlar mevcuttur. İran’da devletin de bir politikası olarak Farsçadan başka dillere medyada çok fazla yer verilmemiştir.197
4.7.2. Gazete ve Dergi
İran’da Türk basını tarih boyunca çeşitli engellerle karşılaşmış ve basın gelişmek için uygun ortamı bulamamıştır. 1811’de Tebriz’de, Azerbaycan valisi Şehzade Abbas Mirza tarafından İran’ın ilk matbaası kurulmuş ve bu matbaada ilk olarak Fuzuli’nin eserleri basılmıştır. İran’da Türk basını 1925 yılına kadar Türk hakan ve hanları
196 Yegin, a.g.e., s. 75-76.
83
tarafından, 1925 yılından sonra da Fars yöneticileri tarafından çeşitli baskılara maruz kalmıştır.Türk Kaçar Şahlarından Nasreddin Şah’ın, Tahran ve Tebriz’de yayımlanan gazetelerin yazarlarından 18’ini öldürmesi ve bu olaydan etkilenerek Tebriz’in hürriyetçi yazarlarının İstanbul’a kaçarak burada “Ehter” (Yıldız) adlı gazeteyi çıkarmaları, çıkarılan bu gazetenin 1895’e kadar yayımlanmaya devam etmesiyle olaylar başlamıştır.Şah tarafından Osmanlı Devleti’nden Ehter gazetesinin yönetici ve yazarlarının istenmesi ve bu yazarların öldürülmesi tarihteki Türk asıllı yöneticiler tarafından yapılan baskı ve zulümlerden birini oluşturmaktadır. Pehlevi yönetimi ise belli bir döneme kadar Türk matbaalarına izin vermemesine rağmen ülke dışında yaşayan bazı İran Türkleri, bu dönemde birkaç gazete yayımlamayı başarmıştır.198
Pehlevi yönetiminin son zamanlarında, basında sansürün kalkmasıyla birlikte çok fazla olmamasına rağmen Azerbaycan Türkçesi ile hazırlanan gazete ve dergiler yayımlanmaya başlanmıştır. “Yıldız” bu dönemde yayımlanmaya başlayan ilk Türkçe gazetedir. İran İslam Cumhuriyeti’nin kuruluş zamanında yayına başlayan “Yıldız” gazetesi büyük baskı sayısı yapmasına rağmen 10. sayıdan sonra kapatılmak zorunda kalmıştır. İran İslam Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla yayın hayatına başlayan “Varlık” dergisinin kurucusu Dr. Cevad Heyet, başyazarı ise Dr. Hamid Nutki’dir. 1979’dan bu yana Farsça-Türkçe olarak yayımlanmaya devam eden bu dergi İran Türkleri ve İran Türkçesi için oldukça önemli bir eserdir. “Yoldaş”, “Inkılap Yolunda”, “Yeni Yol” dergileri ise İran’da yayın hayatına başlamış fakat birkaç sayı yayımlandıktan sonra kapatılmış dergilerdir.199Türkmen Sahra Türkmenlerinin, ‘Sahra’ adını verdikleri ilk
gazetesi 1998’de basın hayatına başlamıştır. Bu gazete genellikle Horasan ve Gülistan velayetlerinde dağıtılmaktadır. Yazılarının %90’ı İran Türkleri ile ilgili olan “Sahra” gazetesi, 8 sayfadan oluşmaktadır ve Farsça-Türkmence olarak hazırlanmaktadır. 1998’de özellikle Türkmen kültür ve edebiyatına önem veren ve bununla ilgili yazıları yayımlayan “Yaprak” dergisi çıkmıştır. Türkmen Sahra bölgesinin bu iki dergisi de Reform döneminde, Hatemi’nin İran Cumhurbaşkanı olduğu yıllarda yayımlanmaya başlanmıştır.Farsça-Türkmence olarak iki dilde yayınlanmakta olan bir başka dergi
198 Ali Kafkasyalı, “İran Türklerinin Güncel Kültürel Meseleleri”, s. 3,
http://www.alikafkasyali.com/fileupload/ks792947/file/iran_turklerinin_guncel_kulturel_meseleleri.p df [Erişim 27.03.2019].
84
“Fıragi”, Yaprak dergisi gibi kültür ve edebiyat konularının yanı sıra tarih ile ilgili konulara önem veren bir dergi olarak 2000 yılında ilk defa basılmıştır. Türkmen Sahra’da, aktif olarak çalışan ve sürekli basım yapan üç yayınevi bulunmaktadır. Gabus,Telayi,Fıragi bu yayınevlerinin isimleridir.Gabus, daha çok Türkmen klasik yazar ve şairlerin eserlerini yayımlarken,Telayi yayın evinin bastığı eserler genelde dini konular üzerinedir.200