1. Zengi-şötör
22. Kereşme
34. Rak – Keşmir (2 versiyonda) 35. Rak Abdulla
Farklı dönemlerde yaşamış müzisyen-müzikologlar tarafından yayınlanan muğam programlarından anaşılıyor ki buradaki bölümlerin icra edildikleri dönemin performans tecrübesini yansıtmakla aynı zamanda belli bir sistematik esasa dayanmaktadır.
Bir zamanlar büyük bestekâr Üzeyir Hacıbeyli (Bkz: Resim № 4) tarafından düzenlenen "Rast" mugam programı 13 bölümden oluşuyordu ve isim sırasına göre şu şekildeydi.
1. Rast 2. Uşşak 3. Hüseyni 4. Vilayeti
5. Mesihi
"Rast" muğamı ile ilgili programların bir sonraki aşaması Azerbaycan Devlet Sanatçısı pedagog-tar üstadı Ahmet Bakıhanov'a (Bkz: Resim
№ 18) aittir. Ahmet Bakıhanov'un "Rast" muğamındaki tablo, bu şemaya göre programa dȃhil edilen 10 bölümün adını içermektedir.
1. Berdaşt mugam uzmanı Alisattar oğlu Kamil Ahmedov'un (Bkz: Resim № 30)
mugam sanatı üzerine düzenlediği 11 bölümden oluşan müfredat programının sistemi şöyledir.
Resim № 30. Kamil Alisattar oğlu Ahmedov (1920 -1997)
1. Berdaşt
20. yüzyılın ortalarından itibaren "Rast" muğamının icracılığında
"Vilayeti" bölümünden sonra, "Dilkeş" ve "Kürdü" bölümleri de Azerbaycan müzik lisesi ve konservatuvarının müfredat programına dȃhil edilmiştir.
Azerbaycan muğamlarında olduğu gibi, Rast makamı, Klasik Türk müziğinin en temel makamı sayılır. Belirtmemiz gerekir ki Türk
müziğinde bir akor “Rast Düzeni” isminde bulunmaktadır. Bu tabir genellikle bağlama icracıları arasında daha çok yaygındır. Bir çok düzenler arasında “Rast düzeni” de bu isimle yer almaktadır.
Müzikolog Melih Duygulu’nun (Bkz: Resim № 31) “Türk Halk Müziği Sözlüğü” (Bkz: Resim № 32) kitabının 371. sayfasında şöyle bir bilgi vardır. “Rast düzeni - Bağlamada kullanılan düzenlerden biri”25
Resim № 31. Melik Duygulu Resim № 32. Türk Halk Müziği Sözlüğü
Bizim araştırmamıza göre Rast ismi halk danslarında da zikr edilmektedir. Bu açıdan İran’ın Sâve bölgesinde bir çeşit halay vardır ki (“Elyati”, “Şiraz”, “Şehriyari”) birinin ismine “Rasta Halay”
denir. Bkz:26
Tarihi belgelerden anlaşılıyor ki bir zamanlar "Rast" muğamını yüksek profesyonellikle söyleyebilen Azerbaycan’ın ünlü hȃnendeleri 19 yüzyılda olduğu gibi, 20. ve 21. yüzyılda da var olmuştur.
Unutulmaz bir üne kavuşan hȃnendelerin isimlerini sunuyoruz: Settar (Bkz: Resim № 33), Hacı Hüsü (Bkz: Resim № 28), Meşhedi İsi (Bkz:
Resim № 29), Malibeyli Cümşüd (Bkz: Resim № 34), Mirza
25 Duygulu M., “Türk Halk Müziği Sözlüğü”, ISBN 978-605-4513-77-7, Birinci Baskı, “Pan Yayınçılık”, Ankara - 2014, S. 371.
26 Cemiloğlu İ., İmamverdi F., “İran Türklerinde Aşık Düğün Törenleri”, İKSAD yayınevi ISBN: 978-625-7562-76-8, Ankara 2021S. 161.
Mehemmedhasan (Bkz: Resim № 35), Agabala Ağa Seyit oğlu (Bkz: Musa Şuşinski (Bkz: Resim № 43), Peshan Celil, Zülfü Adıgözelov (Bkz: Resim № 15), Han Şuşinski (Bkz: Resim № 44), Hakikat Rızayeva (Bkz: Resim № 45), Agabala Abdullayev (Bkz: Resim № 46), Hacıbaba Hüseyinov (Bkz: Resim № 19), Abülfet Aliyev (Bkz:
Resim № 47), Bakir Haşımov (Bkz: Resim № 48), Gulu Askerov (Bkz: Resim № 49), Yakup Memmedov (Bkz: Resim № 50), Sahip Şükürov (Bkz: Resim № 51), Alibaba Memmedov (Bkz: Resim № 52) Neriman Aliyev (Bkz: Resim № 53), Şahmalı Kürdoğlu (Bkz: Resim
№ 54), Bayram Memmedov (Bkz: Resim № 55), Ağababa Novruzov (Bkz: Resim № 56), Murshud Memmedov (Bkz: Resim № 57), Talat Gasımov (Bkz: Resim № 58), İslam Rzayev (Bkz: Resim № 59), Eynulla Cebrayılov (Bkz: Resim № 60), Arif Babayev (Bkz: Resim № 61), Canali Akperov (Bkz: Resim № 62), Murşud Abbasov (Bkz:
Resim № 63), Sabir Mirzeyev (Bkz: Resim № 64), Nezaket Memmedova (Bkz: Resim № 65), Memmedbağır Bağırzade (Bkz:
Resim № 66), Ağahan Abdullayev (Bkz: Resim № 67), Sehavet Memmedov (Bkz: Resim № 68), Sekine İsmayilova (Bkz: Resim № 69), Alim Gasımov (Bkz: Resim № 70), Besti Sevdiyeva (Bkz: Resim
№ 71), Mensum İbrahimov (Bkz: Resim № 72), Melekhanım
Eyyubova (Bkz: Resim № 73), Teyyub Aslanov (Bkz: Resim № 74), Teyyar Bayramov (Bkz: Resim № 75) vs.
Resim № 33 Settar Resim № 34.Malıbeyli Resim № 35.Mirze (1820-?) Cümşüd Mehemmedhasan (1845-1915) (1851-1917)
Resim № 36. Ağabala Ağa Resim № 37. Alesker Resim № 38. Malıbeli Seyit oğlu Abdullayev (1866-1929) Hamit (1869-1922) (1860-1928)
Resim № 39. Abülhasan Han Resim № 40. Meşhedi Resim № 41. Hanlık Azer İgbal Soltan Memmed Farzaliyev Şükür
1871-1970) (1872-1962) (1872-1927)
Resim № 42. Seyit Resim № 43. Musa Resim № 44. Han Şuşinski (1889-1965) Şuşinski (1893-1971) Şuşinski (1901-1979)
Resim № 45. Hakikat Resim № 46. Ağabala Resim № 47. Abülfet Rızayeva (1907-1969) Abdullayev (1910-1976) Aliyev (1926-1990)
Resim № 48. Bakir Resim № 49. Gulu Resim № 50.Yakup Haşımov (1926-1998) Askerov (1928-1987) Memmedov (1930-2002)
Resim № 51. Sahip Resim № 52.Alibaba Resim № 53. Neriman Şükürov Memmedov (1930-2022) Aliyev (1930-1998)
Resim № 54. Şahmalı Resim № 55. Bayram Resim № 56.Ağababa Kürdoğlu (1930-1992) Memmedov Novruzov (1932-1993)
Resim № 57. Mürşüd Resim № 58.Talat Resim № 59. İslam Memmedov (1932-1996) Gasımov (1933-2013) Rızayev (1934-2008)
Resim № 60. Eynulla Resim № 61. Arif Resim № 62. Canali Cebrayılov (1935-1992) Babayev (1938 - ) Akperov (1940-2021)
Resim № 63. Mürşüd Resim № 64. Sabir Resim № 65. Nezaket Memmedov (1941-1975) Mirzeyev (1942-1911) Memmedova (1944-1981)
uygun olarak Derȃmed’lerden, Diringi’lerden ve Renk’lerden icra ederler. Bu arada Renk konusunda Azerbaycan’ın Devlet Sanatcısı, müzikolog Prof. Dr. Ramiz Zöhrabov (Bkz: Resim № 76), şöyle der:
27 Şûbe - kol, dal, kısım, bölüm
28 Gûşe – muğamın daha, küçük bölümleri
Resim № 76. Ramiz Zöhrabov (1939 – 2017)
“Renk, mahnı karakterli, sözsüz, muğam şûbeleri arasında icra edilen oyun havalarıdır. Renklerin muğamlarla ilgili olan türleri Derâmed ve Diringi’dir. Muğamların başında, ortasında veya sonunda çalınabilirler. Muğamların başında icra edildikleri vakit Derâmed olarak adlandırılırken, şûbeler arasında veya sonunda icra edildiklerinde ise kendinden önce gelen şûbenin adıyla birlikte
“Vilayeti Renk” olarak isimlendirilirler.29
“Rast Muğam Çerçevesinde Azerbaycan Muğam Kavramı” kitabının yazarı Prof. Dr. Nuh Fikri Soysal (Bkz: Resim № 77), daha sonra
Resim № 77. Nuh Fikri Soysal
Azerbaycan muğam rengi konusunda şöyle der: “Bir şûbe icra edildikten sonra, icra edilen şûbenin müzikal özelliklerini taşımakla birlikte, ilgili şûbenin haleti ruhiyesini yansıtırlar. “Vilayeti Renk”
deyince, Vilayeti şûbesinden sonra icra edilen hareketli oyun havası anlaşılmalıdır. Renkler, hânendelerin dinlenmesi için zaman kazandıran, aynı zamanda muğamın müzikal temasına renklilik ve
29 Zöhrabov, R. “Muğam”, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü – 1991, S. 91
akıcılık veren, iki şûbe arasında tezatlık oluşturan eserlerdir. Vilayeti Renk icra edildikten sonra sıradaki şûbenin icrasına geçilir.”30
Renkler ve diringilerin bir özelliği şudur ki adını aldıkları muğam şûbesinin müzikal özelliklerini taşırlar. Fakat Muğamın tüm halinde özelliklerini icra sırasında yansıttığı pek söylenemez. Bu görev muğamın uvertür fonksiyonunu yerine getiren giriş özellikli Derȃmed’lere düşer. Her bir muğama ait, ruhunu yansıtan ve karakterine uygun enstrümantal icra olunan Renkler ve dans nitelikli Diringi’ler Muğam şûbeleri arasında bir tür köprü vazifesiyle şûbeleri birbirine bağlayarak destgâh icracılığı sürecinde enstrümantal olarak bölümlerin ilişkilerini yansıtır. Renk ve Diringi’lerin diğer bir özelliği
“hânende” isimli ses sanatçısına bir tür dillenme imkânı sağlar. Yani sesine birazcık mola verebilmesi, için zaman kazandırma açısından fırsat oluşturmakla önem arz etmektedir.
Azerbaycan’ın tanınmış müzikoloğu Prof. Dr. Ramiz Zöhrabov (Bkz: Resim № 76), ismini zikrettiğimiz kitabında daha sonra şöyle der: “Muğam icralarında olduğu söylense de Renk, Mahnı ve Tasnif gibi sık rastlanıldığı söylenemez. Renk ve Diringi’lerin muğam bölümleri arasında çalınabilmeleri için ilgili şûbe’nin müzikal özelliklerini taşımaları gerekmektedir. Diringi, büyük hacimli Muğam şûbelerinde değil, daha çok küçük hacimli şûbelerde veya gûşelerde çalınır”31
Ünlü müzikolog Prof. Dr. Memmedsaleh İsmayılov (Bkz: Resim №
30 Soysal F. “Rast Muğam Çerçevesinde Azerbaycan Muğam Kavramı”, ISBN: 978-605-86673-1-0, Diyarbakır, 30 Eylül 2012, S. 79
31 Zöhrabov, R. “Muğam”, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü – 1991, S. 91-92
Resim № 78. Memmedsaleh İsmayılov (1912 – 1994)
78), Azerbaycan renk icracılığı konusunda diğer bir pozisyonla yaklaşarak aynı rengi diğer bir uygun muğamda da icra edilmesinin mümkün olduğunu ifade ederek bilgilerini şöyle bizlere aktarır:
“Renkler, müzikal özellikleri ile örtüşmek şartıyla başka muğamların Renkleri de olabilirler. Örneğin, Rast Muğamında “Vilayeti Renk”, Şehnaz Muğamında “Şehnaz Renk” olabilir. Her iki makāmda da icra edilebilmesine sebep, Rast Muğamındaki Vilayeti Şûbesinin Şehnaz Muğamıyla bağından kaynaklanmaktadır. Çünkü Vilayeti Şûbesi hem Şehnaz hem Rast Muğamının şûbesidir” 32 Bu konudan yola çıkarak kısacası şöyle bir açıklama getirebiliriz. Diyelim ki Do Majör (C) gamına temellenen her hangi bir melodini Re majör (D), Sol majör (G), Mi majör (E), La majör (A) vs çalınabildiği gibi veya Do minör (c) gamında olan her hangi bir ezgiyi farklı nedenlerden dolayı (farklı enstrümanların kapasitesine göre) diğer minör gamına transpoze ederek uygun bir gamda: yani Re minör (d), Mi bemol minör (g), Fa minör (f), Sol minör (d), La minör (a) vs gamında icra etmenin mümkün olmasında bir sakınca yoktur. Önemli olan şu ki o parça profesyonel sanatçıların performanslarıyla her hangi bir enstrümanda da seslendirilebilsin. Bu açıdan yaklaştığımızda aynı prensip muğam renklerinde ve diringiler’inde de kendini göstermiş oluyor. Yani biraz
32 İsmayilov, M. S. “Azerbaycan Halk Musikisinin Janrları”. “Işık” Neşriyyatı.
Bakü- 1984, S. 53
daha açarsak, şöyle diyelim: Sol kararlı ve Sol majöre (G) temelenen her hangi bir Rast rengini Rast ailesine tabi olan diğer muğamlarda da icra etmek oluyor. Azerbaycan’ın ünlü tar sanatçılarının bazen bu gibi yöntemle performanslarını sergilediklerine tanık oluyoruz. Yani Sol majöre dayanan bir Rast rengini, Do kararlı, Do majör (C) gamına dayalı Mahur-hindi muğamında veya Fa majör (F) gamına temellenen
“Orta mahur” muğamında veya Si bemol kararlı Si bemol majörü (Bb) temsil eden “Bayati Kacar” muğamında veya Mi bemol majöre (Eb) temel alan “Bayatı Türk” şûbesinde de icra edilebilir. Bu konuda daha bir örneği gösterebiliriz. Do majör gamına dayalı “Mahur Hindi”
makamında seslendirilen “Semeni” (Semeni dansı da denir) isimli, fonksiyonu diringi olan renk, aynı zamanda Sol magor (G) gamına temellenen Rast muğamında da sanatçılar icra edebilirler. Muğam icracılığı sanatında bu tür örneklerin sayısı yeterince vardır. Yani muğam destgȃhlarında bu gibi durumlarla karşılaşabiliriz.
Rast muğamında önemli bir bölümün ismi "Pencgȃh" adlanır.
"Pencgȃh", "Rast" muğamının tiz perdesidir. Bu bölümün uyumu, ahengi çok heyecanlı ve ciddi. Pencgȃh şûbesinin Rast destgȃhındaki konumu çok önemlidir. Bu nedenle, Rast destgȃhına genellikle “Rast-Pencgȃh” da denir. Bu arada Fransız bilim adamı, ünlü etnomüzikolog Jean Düring (Bkz: Resim № 79), "İran Musikisinin Gelenekleri ve
Resim № 79. Jean Düring
Kökenleri” adlı eserinde bu konuda bilgi vermiştir.
SSCB halk artisti, Azerbaycan Devlet Sanatçısı, Stalin ödülleri sahibi (1941, 1946), Azerbaycan Bestekârlar Birliğinin başkanı (1938 - 1948), Azerbaycan Devlet Konservatuvarının rektörü (1928 - 1929;
1939 - 1948), bilim adamı, yazar, tercüman, orkestra şefi, bestekâr, aynı zamanda doğu âleminde opera'nın ilk yaratıcısı, profesör, ordinaryüs Üzeyir Abdül Hüseyin oğlu Hacıbeyov ’a (Bkz: Resim №
Resim № 80. Üzeyir Abdül Hüseyin oğlu Hacıbeyli
80), adadığımız “Rast Derȃmedleri ve Renkleri” isimli, bu kitapta, Rast Muğamı’nda çalınan varyantları ile birlikte toplam 37 enstrümantal halk müziği incileri yer almaktadır. Sanatseverlere armağan ettiğimiz bu eser umarız ki ilerleyen yıllarda Azerbaycan halk musikisi konusunda yazılacak yüksek lisans veya doktora tezlerinde, bilimsel yayınlarda kullanılacak birer kaynak olabilir. Aynı zamanda bu ezgilerin Türk saz sanatçıları tarafından aslına ve usulüne
bağlı çalınabilmesi öngörülmektedir. Derlediğimiz halk enstrümantal parçaların farklı müzik kurumlarında eğitiminin verilmesine canı gönülden inanıyoruz.
İlk kez Türkiye’de İKSAD yayınevi tarafından yayınlanan, “Rast Derȃmedleri ve Renkleri” adlı kitap hatta Azerbaycan ve Türkiye arasında dostluk kardeşlik ve ortak kültür bağlarının gelişimi için bir armağandır.
Prof. Dr. İlgar Cemiloğlu Avukat Ali İmamverdi
21.03 – 2022 saat 21.21 / Gaziantep