İLGAR CEMİLOĞLU ALİ İMAMVERDİ RAST DERÂMEDLERİ VE RENKLERİ

(1)

ALİ İMAMVERDİ

RAST DERÂMEDLERİ

VE RENKLERİ

(2)

ALİ İMAMVERDİ

RAST DERȂMEDLERİ VE RENKLERİ

ANKARA - 2022

(3)

any means, including photocopying, recording or other electronic or mechanical methods, without the prior written permission of the publisher, except in the case of brief quotations embodied in critical reviews and certain other noncommercial uses

permitted by copyright law. Institution of Economic Development and Social Researches Publications®

(The Licence Number of Publicator: 2014/31220) TURKEY TR: +90 342 606 06 75

USA: +1 631 685 0 853 E mail: iksadyayinevi@gmail.com

www.iksadyayinevi.com

It is responsibility of the author to abide by the publishing ethics rules.

Iksad Publications – 2022©

ISBN: 978-625-8377-24-8 Cover Design: İbrahim KAYA

April / 2022 Ankara / Turkey Size = 16x24 cm

(4)

ÖNSÖZ

:

Prof.Dr. İlgar İmamverdiyev, Ali İmamverdi

BİLİMSEL EDİTÖR VE İLMİ DANIŞMAN:

Firuze İmamverdi TEKNİK YÖNETMEN

Tunahan Şentürk

Prof. Dr. İlgar Cemiloğlu ve Ali İmamverdi’nin sazendelerin icrasından ve farklı kaynaklardan derledikleri “Rast Derȃmedleri ve Renkleri” isimli bu kitapta, Rast Muğamı’nda çalınan varyantları ile birlikte toplam 37 enstrümantal halk müziği incileri yer almaktadır.

Sanatseverlere armağan edilen bu eser Azerbaycan halk musikisi konusunda yazılacak yüksek lisans veya doktora tezlerinde, bilimsel yayınlarda kullanılacak birer kaynak niteliğinde olacaktır.

İlk kez Türkiye’de İKSAD yayınevi tarafından yayınlanan “Rast Derȃmedleri ve Renkleri” isimli eser, dost ve kardeş ülke: Türkiye ve Azerbaycan arasında medeniyet köprüsünün kitap halinde gözüken sembolik kanıtıdır.

(5)

Üzeyir Abdülhüseyin oğlu Hacıbeyli (1885 - 1948)

(6)

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ...1

İÇİNDEKİLER ... 3

ÖNSÖZ Prof.Dr. İlgar Cemiloğlu, Ali İmamverdi "Azerbaycan’ın Manevi Zenginliği: Muğam Derâmedleri ve Renkleri”...5

1. Rast Derȃmedi (1) ... 42

2. Rast Derȃmedi (2) ... 44

3. Rast Derȃmedi (3) ... 46

4. Rast Derȃmedi (4) ... 48

5. Rast Rengi (1) ... 49

6. Rast Rengi (2) ... 52

7. Rast Rengi (3) ... 55

8. Rast Rengi (4) ... 56

9. Rast Rengi (5 a) ... 58

10. Rast Rengi (5 b) ... 60

11. Rast Rengi (6 a) ... 61

12. Rast Rengi (6 b) ... 63

13. Rast Rengi (7) ... 65

14. Rast Rengi (8) ... 66

15. Rast Rengi (9) ... 68

16. Rast Rengi (10) ... 69

17. Rast Rengi (11) ... 71

18. Rast Rengi (12) ... 72

19. Rast Rengi (13) ... 73

20. Rast Rengi (14 a) ... 72

21.Rast Rengi (14 b) ... 76

22. Rast Rengi (14 c) ... 78

(7)

23. Rast Rengi (14 ç) ... 79

24. Rast Rengi (14 d) ... 80

25. Rast Rengi (15) ... 82

26. Rast Rengi (16) ... 83

27. Rast Rengi (17) ... 85

28. Rast Rengi (18) ... 86

29. Rast Rengi (19) ... 87

30. Rast Rengi (30) ... 88

31. Rast Rengi (21) ... 90

32. Rast Rengi (22) ... 92

33. Rast Rengi (23) ... 94

34. Rast Rengi (24) ... 96

35. Rast Rengi (25) ... 98

36. Rast Rengi (26) ... 99

37. Rast Rengi (27) ... 100

PROF. DR. İLGAR CEMİLOĞLU İMAMVERDİYEV ... 102

(8)

ÖNSÖZ

AZERBAYCAN'IN MANEVİ ZENGİNLİĞİ: MUĞAM DERÂMEDLERİ VE RENKLERİ

Tarihi geçmişe sahip Allah’ın bir lütfu olan muhteşem muğam sanatı ve ulu ozan-âşık sanatı, hem Türk dünyası hem de Doğu dünyası kültürüne değerli katkılarda bulunuştur. Azerbaycan klasik halk musikilerinin kıymetli mücevherini: ulu muğam destgȃhlarının ve âşık havalarının timsalinde başarıyla temsil eden şahane sanatın biri muğam, bir diğeri ise ozan - âşık sanatıdır. Bu iki farklı sanat alanı icracı - müzisyenlerin verimli hizmetleri ile muğam destgȃhlarını ve klasik ozan müziklerinin ahenklerini geçniş dönemlerde olduğu gibi günümüzde de uğurla yaşatmaktadır. Türk dünyasının ve Doğu dünyasının halk muziği kültürünün, şaheserinin muğam ve âşık sanatı olduğu dünya müzik otoritelerince de kabul edilmiştir. Muğam sanatı ve Ozan - Bahşi sanatı olmadan Doğu dünyası ve Türk dünyası düşünülemez. Çünkü muğam sanatı ve ulu ozan sanatı Türk dünyasının ve Doğu âleminin milli ve manevi ortak zenginliği - servetidir. Bu iki sanat türü, kendine özgün icra yöntemleri aracılığıyla Türk dünyasını ve Doğu âlemini manevi tellerle birbirine bağlayarak önemli sanat olduğunu her zaman başarıyla kanıtlamıştır.

Her iki sanat: muğamlar ve klasik âşık havaları yüzyıllardır Türk dünyası ve Doğu dünyası halklarının müzik kültürünün zenginleşmesinde takdire şayan hizmetleriyle uğurlara imza atmıştır.

Türk dünyası ve Doğu dünyası kültürü, erenlerimizden bu yana Ozan- Âşık sanatı ve Muğam sanatı olarak adlandırılan iki güvenilir temele dayanır. Günümüzde bu isimler, yetenekli sanatçıların enstrümantal

(9)

icraları ve hȃnende isimli ses sanatçılarının büyüleyici, esrarengiz seslerinden oluşan yeni eklemelerle de olgunlaşarak güzelleşmiş, destgȃh halinde daha kapsamlı biçimlenmiştir.

Türk soylu ve Doğu Müslüman halklarının ruhu, zihniyeti duygusal yaşamı, yani benliği manevi dünyası muğam ve ozan sanatıdır dersek doğru tespitte bulunmuş oluruz.

Bu halkların manevi varlığının ölümsüz örneği muğam sanatı ve klasik geleneğe dayalı profesyonel saz - soz sanatıdır. Azerbaycan’ın muğam sanatçıları ve aşık üstatları, halkımızın manevi dünyasının simgesi olan bu halk müziği kültürünü temsil eden kıymetli eserlerini

“muğam destgâhları” ve “aşık havaları” adıyla binlerce yıldır nasıl koruyarak yaşatmışsa gelecekte de Türk ve Doğu dünyası medeniyetine katkı sağlayarak övgüye layık misyonunu sürdürmeye devam edecektir.

Muğam - manevi dünya, ruhsal gıda, gözle görülümez, sadece duyğularımıza gizemli yollarla manen besleyici soyut kavramı açısından, eski Doğu ülkelerinin dehası, orada yaşayan halkların keşifi aynı zamanda dünya müzik kültürüne bağışda bulunduğu en verimli, paha biçilmez değeri olan icadıdır. Bu coğrafyada yaşayan halkların her birine muğam bestecileri diyebiliriz.

Mugam, Doğu düşüncesinde gerek uygulama gerekse öğretiminde sözlü geleneğe dayalı olarak oluşturulmuş geleneksel bir türdür.

Muğam nedir sorusuna farklı olduğu kadar ilginç cevaplar da alıyoruz.

Muğam, yer, gök, mevki anlamında olup Arapça‘da yine aynı

(10)

“makam” olarak telaffuz edilmektedir. Yerin yedi katı ve göğün yedi katı olduğu gibi, Azerbaycan muğam sanatının da “Rast”, “Segâh”,

“Çargâh”, “Şur”, “Bayati-Şiraz”, “Hümayun” ve “Şuşter” denilen yedi isimde farklı ruh halini aksettiren eşsiz manevi dünyası vardır. Muğam sanatı sanki 7 günlük haftamızın bir örneğidir. Her güne bir muğam ismi verdiğimizde değişmeceli anlamda hafta adında “muğam destgȃhı” tamamlanmış olur.

Kutsal sayılan yedi rakamı yine yedi farklı renk olarak ve bunun da musikiye “Rast”, “Segâh”, “Çargâh”, “Şur”, “Bayati-Şiraz”,

“Hümayun” ve “Şuşter” ismiyle yansıması gibi yedi muğamdan oluşmuştur. Bu 7 boyada hissedilen renkler, sanki muğam destgȃhının orijinal bir türü-parçası olan, enstrümantal tarzda icra edilen

“renk”lerde, “diringi”lerde etkili ahenklerle, zengin melodilerle, dinleyenleri kendine hayran bırakan gizemli ezgiler olarak klasik Muğam Destgȃhlarının yapıtlarını oluşturmuştur. Sanki yine "Renk"

kelimesi resim sanatından muğam sanatına yansıması olarak değerlendirilebilir. Derȃmedler, renkler, diringiler her muğama özgü çeşitli melodilerle icra edilmekle bu sanatı renklendirip süslemekle zenginleştirmiştir.

Rast muğamı, yedi ana klasik Azerbaycan muğamının lokomotifi gibidir. Sanki diğer 6 muğamı da arkasına alıp çekerek dinleyicileri, seyircileri düşünceler, hayaller dünyasına sürükler. Bunu muğamların etkisinden, entonasyonundan, tınından gözlemlemek mümkündür. Muğam söyleme sanatı, aşık icracılığı sanatı gibi Azerbaycan halkının manevi hayatının vazgeçilmez, önemli bir

(11)

parçasıdır. Manevi anlamda kâmilleşerek bu ilahi mucizevi sanatın gücüyle insanileştiğimizi hissederiz. "Bana çok matlabları¹ ahestece ² anlattı Muğam" diyen Azerbaycan’ın halk şairi Prof. Dr. Bahtiyar Vahabzade'ye (Bkz: Resim № 1) bu mısrayı dikte eden gücün adı hiç kuşkusuz muğamdır.

Resim № 1. Bahtiyar Vahapzade (1925-2009)

Muğamı dinlediğimizde manen bizi sanatçı, heykeltıraş, besteci, şair ve yazar ruhuna büründürür. Muğamın bu güzel ve etkili sesleri duyan gönüllere, kalbinde aşk, muhabbet yaşatan, seven insan ruhuna adeta şifadır. Sanki tabiri caizse Loğman'ın mübarek iksiriyle ruhsal veya tedavisi olmayan manevi rahatsızlıkları gidererek olumsuz ruh halini pozitife dönüştürür. Bu açıdan da özetlemiş olursak Muğam anlayarak dinleyen ve içten duyanlar için büyük bir loğman olarak mucizevi etki gücüne sahip enfes sanat türüdür. Muğam, ortaya çıktığı günden itibaren Azerbaycan denilen coğrafi mekânda Türkçe konuşan Müslüman halkımıza güzel yankılı melodilerle bahşedilmiş Allah'ın bir şifa ve kurtuluş reçetesidir. Güzel şanlı ezgileriyle manevi, ruhi gıdamız ve bereketimiz mayalanarak bereketlenir dersek daha doğru tarif etmiş oluruz. Muğam, özgünlüğümüzün sembolü, özümüzün özü,

1 Matlab – arzu, istek, maksad

2 Aheste – hafifce, yavaş, ağır, sakin

(12)

maneviyatımızın en önemli simgelerindendir. Bu açıdan muğam sanatını gerçek manevi etkileyici güce sahip mübarek sanat türü olarak değerlendirebiliriz. Muğamın gücü bizi özgünleştirir, hakikate ulaştırır, bize çok gizemleri anlatır, birçok noktayı aydınlatarak doğru yola, Hak yoluna iletir. Muğam felsefesi de bu açıdan derin anlamlı içeriğe sahiptir. Çünkü anlam, öz, olduğu kadar kutsaldır, düşüncelerimizde zengin fikirler, manevi dünyamızda ulvi duygular uyandırır. Melodik ezgiler aracılığı ile sırlarla dolu bu dünyanın ilahi mucizesini kavramamızı sağlar. Bu yönüyle muğam sanatı milletimiz ve halkımız için vazgeçilmezdir.

Rast Muğamı, İslam ülkeleri, Anadolu, İran, Arap yarımadası, Yakın ve Uzak doğu ülkelerinde kadim dönemlerden günümüzde dâhil olmakla varlığını halen sürdürmekle yanı sıra Doğu halklarında ve özellikle de Türk soylu milletlere ait muğamların da ön saflarında yer almaktadır. “Rast”ın kadim muğamı olması hakkında çeşitli kaynaklarda bilgiler bulmaktayız. “Rast”ın adı, "Kȃbusname"nin yazarı Keykavus’un (1050 - 1087) "Müzikolojinin Kuralları Üzerine"

bölümünde 11. yüzyıldaki diğer muğamlarla birlikte ismi listenin en başında geçmektedir. O döneme ait 12 muğamın farklı isimleri şöyledir: “Rast”, “Bade”, “Erak”, “Uşşak”, “Zirafkend”, “Buselik”,

“İsfahani”, “Besta”, “Maveraünnehir”, “Hafif”, “Rah” (Hafif'in karşıtı), "Neva".³

3 Mahbub F. “Azerbaycan ve İran Muğamlarının Tarihi Gelişim Aşamaları”,

“Konservatoriya” dergisi № 3, (37), Bakü - 2017, S. 12.

(13)

Diğer bir kadim kaynakta Rast'ın adı, 12. yüzyılda yaşamış dünyaca ünlü filozof-şair Nizâmî-i Gencevî'nin (Bkz: Resim № 2) "Hüsrev ve

Resim № 2 Nizâmî-i Gencevî (1141-1209)

Şirin" adlı şiirinde bahsettiği 8 muğamdan biri olduğu bilinmektedir.

Rast’ın adının zikir edildiği sekiz muğamların isimleri şöyledir.

“Rast”, Uşşak”, “Hesari”, “İragi”, “Nevruzi, “İsfahan”, “Rehavi”,

“Zirefkend”⁴

Bazı kaynaklarda “Rast” tüm muğamların anası ⁵ olarak değerlendirilir: “Rast muğamı tüm muğamlar içerisinde "ulug kök",

"ummulmugam" - yani “muğamların anası”dır”⁶.

Azerbaycan’ın ünlü tar virtüözu, Ekrem Memmedli (Bkz:

Resim № 3, №23 ) “Rast” muğamının etkileyici ruhu ile ilgili şöyle der: "Rast" mugamı, dinleyiciye cesaret ve neşe gibi yüce hisler aşılayarak bir bilgelik duygusu yaratır.⁷

4 Mahbub F. “Azerbaycan ve İran Muğamlarının Tarihi Gelişim Aşamaları”,

“Konservatoriya” dergisi № 3, (37) Bakü – 2017, S. 13

5 Bedelbeyli E. “Açıklamalı Monografik Musiki Lugati”, “Elm” yayınevi, Bakü - 1969, S. 14.

6 Mirzeyev Z. “Rast Muğamı”, “Mütercim” yayınevi, Bakü – 2010, s. 7-8

7 Memmedli E. “Azerbaycan Muğamları”, 2. Baskı, Bakü – 2010, S. 9

(14)

Resim № 3, № 23. Ekrem Memmedli

Dahi bestekârımız – müzikolog Üzeyir Hacıbeyli'ye (Bkz: Resim

Resim № 4. Üzeyir Hacıbeyli (1885-1948)

№ 4) göre başlıca muğamlarımızdan biri de "Rast" muğamıdır.

“Azerbaycan Halk Musikisinin Esasları” (temelleri) (Bkz: Resim № 5)

Resim № 5. Üzeyir Hacıbeyli, “Azerbaycan Halk Musikisinin Esasları”

adlı bilimsel teorik kitabının 16. sayfasında “Rast muğamı”nın etkileyici ruhunu kısaca şöyle anlatmıştır: "Sanatsal ve manevi açıdan bakıldığında, "Rast" dinleyicide bir cesaret ve neşe duygusu uyandırır."⁸

8 Hacıbeyli Ü. “Azerbaycan Musikisinin Temelleri” 4. Baskı, “Yazıçı”, Bakü – 1985, S. 16.

(15)

Üzeyir Bey (Bkz: Resim № 4) daha sonra “Rast” muğamının karar sesinin “Sol” notu olduğunu vurgulamış ve şöyle demiş: "Rast muğamı, Ortadoğu'nun bütün halklarında aynı sırada olmakla toniğinin yüksekliği aynıdır. Bu tonik ses küçük oktavın "Sol"

notasından oluşur.”⁹

İlk kez Rast qamının ses dizisini ünlü müzikolog-bestekȃr Üzeyir Bey Hacıbeyli (Bkz: Resim № 4) belirlemiş. Rast gamı (lad- makam), 1-1 - ½ formülü ile 3 eşit dörtlü birleştirilerek oluşturulur.

Ortaya çıkan ses dizisinde ortadaki tetrakordun ilk perdesine "Mâye"

denir ve tonik görevi görür. “Sol” kararlı “Rast ladının (gam) ikinci tetrakordun ilk sesi "Sol"dur. Nota örneğindeki Rast makamının ses dizisine bir göz atalım.

Türk sanat musikisinde Rast’la ilgili bazı bilgilerle ünlü müzıkolog Ahmet Say’ın (Bkz: Resim № 5) 1985 yılında Ankara’da

Resim № 5.Ahmet Say (1935 - )

yayınlanmış 4. cilt “Müzik Ansiklopedisi” kitabının 1081. sayfasında rastlıyoruz:

(16)

1. “Rast – Portenin 2. Çizgisindeki SOL sesine Türk sanat musikisinde verilen isim.

2. Rast Makamı - Türk sanat müzikisinde basit makamlar grubuna dahil makamlardan biri. Dizisi, pest tarafta bir rast dizisine tiz tarafta bir rast dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.

3. Karar sesi Rast (Sol), güclü sesi (RE) dır.Dizinin sesleri pesten tize doğru; Rast - Dügâh – Segâh, Çargâh, Neva – Hüseyni - Evc ve Gerdaniyedir. Notası yazılırken Sİ sesi için fazla bemölü ve FA sesi için bakiyye diyezi konulur. Makam çıkıcıdır”.

Azerbaycan’da ilk balenin; “Kız Kalesi Balesi”nin yazarı, müzikolog, şef, bestekâr Efrasiyab Bedelbeyli (Bkz: Resim № 6) Rast

Resim № 6. Efrasiyab Bedelbeyli (1907-1976)

muğamı ile ilgili ilginç fikirlerini belirterek “Açıklamalı Monografik Musiki Lugati” (Bkz: Resim № 7) kitabının 108. sayfasında şöyle der: "Rast (kelimenin tam anlamıyla, düz, dürüst, müstakim¹⁰, doğru) anlamındadır.

10 Müstakim - (Arapça) - Doğru, doğruluktan şaşmayan-Doğrulu https://www.

sabah.com.tr/tdk-anlami/mustakim-ne-demek-mustakim-tdk-sozluk-anlami

(17)

Resim № 7. Efrasiyab Bedelbeyli “Açıklamalı Monografik Musiki Lugati”

“1. Ortadoğu halklarnın müziklerindeki 12 muğamdan biridir.

"Rast'a eski müzikologlar muğamların anası derlerdi. Rast muğam, sadece adını, akordunu, sesdizimini tınısını değil, toniğinin (karar sesi) (mâye) büyüklüğünü de günümüze kadar korumayı başarmıştır.”

(Ü. Hacıbeyli “Azerbaycan Halk Musikisinin Esasları” (temelleri).

2. Azerbaycan müziğinde: Nevruz - Ravanda, Rast, Uşşak, Hüseyni, Vilayeti, (bazen Dilkeş), Hoceste, Haveran, Erak, Pençgâh, Rak, Amiri ve Mesihi bölümlerinden oluşan bir destgȃhtır:

3. İran müziğinde;bkz: Rast-Pençgâh ”

“Arap ve Fars Sözleri Lugati” kitabının 227. sayfasında “Rast”

Farsça kelime olarak 4 farklı şekilde açıklanmaktadır: “Rast Farsça 1) Doğru, düz. 2) tesadüf, 3. Sağ (taraf, yön) 4. Klasik Azerbaycan muğamlarından birinin adı.”¹¹

Bizim düşüncemize göre değişmeceli anlamda “Rast muğam”ı sanki bütün muğamlarımızın genelkurmay başkanı statüsünde yer almaktadır. Diğer muğam isimleri de: yani “Çargâh”, “Segâh”,

“Şüşter”, “Hümayun”, “Bayati – Şiraz”, “Şur”, “Neva”, “Bayati –

11 “Arap ve Fars Sözleri Lugati”, 2. cilt, “Şark-Garp” yayınevi, Bakü – 2005, s.227

(18)

Kürd”, “Rahab”¹², “Bayatı - Kacar”, “Dügah”, “Şehnaz”, “Dilkeş”,

“Deşti” de başkomutanı, orijinal isimlerle karakterize edilen çok sayıda bölümleri ise muğamın binbaşıları, askerleri, çavuşlarıdır.

Çeşitli kaynaklara¹³ göre diğer Azerbaycan muğamlarında olduğu gibi "Rast" muğamı da zaman içerisinde defalarca kez notaya aktarılmış hatta senfonik muğam da yazılmıştır.

1928'de bestekȃr Müslüm Magomayev (Bkz: Resim № 8), Azerbaycan müzik kültürü tarihinde tar üstadı Azerbaycan’ın Devlet sanatçısı Gurban Pirimov (Bkz: Resim № 9) tarafından seslendirilen Rast muğamının notaya aktaran ilk kişi oldu. Rast muğamının bölümlerinin isimleri el yazısında şöyledir: “Berdaşt”, “Mȃye”,

“Hüseyni, “Vilayeti”, “Şikesteyi-Fars”, “Erak”, “Gerai”.¹⁴

Resim № 8 Müslüm Resim № 9. Gurban Magomayev (1885-1937) Pirimov (1880 – 1965)

1935 yılında bestekȃr Niyazi Tağızade de (Bkz: Resim № 10) Azerbaycan’ın ünlü hȃnendesi Cabbar Karyağdıoğlu’nun (Bkz: Resim

12 Rahab - şükela: tümü, bugün.

13 “İzahlı Muğam Lugati”, “OL” MMC, Bakü – 2015, s. 58.

14 Memmedli F. “20. yüzyılın başlarında Rast muğamının ses ve notaya aktarılmasında "Bardaşt" bölümü”, “Konservatoriya” dergisi № 2, (36) Bakü – 2017, S. 20

(19)

Resim № 10. Niyazi Resim № 11. Cabbar Tağızade (1912-1984) Karyağdıoğlu (1861 – 1944)

№ 11) icrasından “Rast” muğamını notaya aktarmış, daha sonra 1949 yılında da "Rast Senfonik Muğamı"nı bestelemiştir. (Bkz: Resim №

Resim № 12. Niyazi "Rast Senfonik Muğamı"nın Partitürü

12) 1936 yılında bestekȃr Tofik Guliyev (Bkz: Resim № 13) tarzen Mansur Mansurov (Bkz: Resim № 14), tarzen Gurban Pirimov (Bkz:

Resim № 9) ve hȃnende Zülfü Adıgözelov’un (Bkz: Resim № 15) icrasından “Rast” muğamını enstrümantal ve vokal – enstrümantal olmak üzere iki versiyonda da notaya aktarmıştır.

Resim № 13.Tofik Resim № 14.Mansur Resim № 15. Zülfü Guliyev (1917-2000) Mansurov (1887 – 1967) Adıgözelov (1898–1963)

(20)

Bestekȃr Tofik Guliyev'in (Bkz: Resim № 13) "Rast" muğamının nota yazıları şu bölümleri içermektedir: “Nevruz-Ravanda” (Berdaşt),

“Rast”, “Uşşak”, “Tesnif”, “Hüseyni”, “Vilayeti”, “Renk”,

“Hoceste”, “Tesnif”, “Haveran”, “Erak”, “ Pençgâh”, “Rak ”,

“Haveran ”, “ Emiri”, “Mesihi”.¹⁵

Geçen yüzyılın ilk yarısında mugamı notaya aktaran bestekȃrlar arasında Azerbaycan Devlet Sanatçısı Fikret Amirov'un (Bkz: Resim

№ 16) adı özellikle anılmalıdır. Besteci, 1939 yılında şarkıcı Bilal

Resim № 16. Fikret Amirov (1922-1984)

Yahya'nın icrasından Rast muğamını notaya aktarmıştır. Fikret Amirov'un derlediği bu nota yazısında Rast muğamının yedi isimle olan bölümleri bu diziye dȃhil edilmiştir: "Mȃye", "Hüseyni", Vilayeti,

"Saginame", "Şikesteyi-Fars", "Hoceste", "Erak".¹⁶

1963 yılında yine bestekȃr Neriman Memmedov’da (Bkz: Resim

№ 17) Azerbaycan’ın ünlü tarzeni Ahmet Bakıhanov’un (Bkz: Resim

№ 18), ve 1978 yılında hȃnende Hacıbaba Hüseyinov’un (Bkz: Resim

(21)

№ 19), ve üstat tar sanatçısı Behram Mansurov’un (Bkz: Resim № 20), icrasından “Rast” muğamını enstrümantal ve vokal - enstrümantal olmak üzere iki versiyonlarda notaya aktarmıştır.

Resim № 17.Neriman Resim № 18. Ahmet Memmedov (1927-2015) Bakıhanov (1892 – 1973)

Resim № 19. Hacıbaba Resim № 20. Behram

Hüseyinov (1919 – 1993) Mansurov (1911-1985)

2005 yılında kamança üstadı Prof. Dr. Arif Esadullayev (Bkz: Resim

№ 21), tarzen Elhan Muzafferov'un (Bkz: Resim № 22), seslendirdiği

"Rast" mugamını enstrümantal versyionda notaya aktarmıştır.

Resim № 21. Arif Esadullayev Resim № 22. Elhan Muzafferov

Daha sonra Azerbaycan’ın Devlet Sanatçısı, virtüöz tar üstadı, eğitmen Ekrem Memmedli (Bkz: Resim № 3, № 23) diğer muğamlarla birlikte (“Bayatı-Gacar, Mahur-Hindi, Orta - Mahur,

(22)

Zabul Segâh, Haric Segâh, Şur, Bayati-Şiraz, Çargâh, Hümayun, Şüşter, Şehnaz, Rahab, Bayatı – Kürd) “Rast muğamı”nı enstrümantal şekilde notaya aktararak 2010’da yılında “Azerbaycan Muğamları”

(Bkz: Resim № 24) isimli kitabının 10- 44. sayfalarında yayınlatmıştır.

Resim № 3, № 23. Ekrem Memmedli Resim № 24. “Azerbaycan Muğamları”

Belitmemiz gerekir ki Azerbaycan’ın ünlü etnomüzikologu - bestekȃr Efrasiyab Bedelbeyli (Bkz: Resim № 6) “Rast muğamı”nın bölümleri ile ilgili derin tahliller ortaya koymuştur. Sonuçta karara varmış ki Azerbaycan’ın farklı bölgelerinde, yani Bakü (Abşeron), Şuşa (Karabağ) ve Şamahı (Şirvan) müzik meclislerinde icra olunan, değişmeceli anlamda diğer muğamlar arasında başkanlık görevini sürdüren, ismini zikettiğimiz klasik “Rast muğamı”nın orijinal isimlerle belirlenen bölümlerinin adları sayı itibariyle farklıdır. Bu nedenle de “Açıklamalı Monografik Musıki Lugati”¹⁷ kitabının 15.

sayfasında Bakü - Abşeron bölgesinde üstat sanatçıların ve hȃnendelerin icra etmiş oldukları Rast'in 15 bölüm ve şûbelerden¹⁸ oluşan isimleri şu sırayla listelemiştir. Belirtmemiz gerekir ki

“Mecmeüş-Şüera” musiki meclisinin üyeleri Ağa Kerim Salik, Ağa

18 Şûbe - muğamın küçük bölümleri.

(23)

Dadaş Müniri, Seyid oğlu Ağa Ağabala aynı zamanda Bakü müzik meclisinin önde gelen ismi, Meşhedi Melik Mansurov (Bkz: Resim № 25) tarafından organize edilmiş, muğam meclisi üyelerinin katılımı ile düzenlenen müfredat programında “Rast muğam” destgȃhının farklı isimlerle belirlenen bölümleri takdim edilen listede şöyledir:

Resim № 25. Meşhedi Melik Mansurov (1845-1909)

1) BAKÜ (ABŞERON) 1. Mȃyeyi¹⁹ Rast

2. Nevruzi ravanda²⁰ 3. Rast

4. Uşşak 5. Hüseyni 6. Vilayeti 7. Hoceste 8. Haveran

19 Maye: 1)“Bir şeyin mayesi, cevheri, kökü, mûsikîde ise bir makāmın kararı olan Mâye, Farça yazılan Mayə kelimesinden değil, Türkçe’de ki Maya kelimesinden geliyor olmalıdır” Bkz: Heşimov, A. “Rast Muğamı (Muğam Fenni Üzre Metodiki Tavsiye). Bakı - 2002, s. 34-35. 2) Osmanlıca Lügat’ta verilen açıklamalara göre Mâye, “asıl ve lüzümlu madde”, Mâye-Râst olarak da “Türk Mûsikîsinde kullanılan en az altı asırlık numunesi kalmamış mürekkep makām” açıklaması verilmektedir Bkz: Develioğlu, F. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Aydın Kitabevi Yay. 2001, s. 588-589.

20 Revende :(f. s.) : 1) gidici, giden. 2) çok yürüyen.

(24)

9. Erak 10. Pençgâh 11. Rak 12. Haveran 13. Emiri 14. Mesihi 15. Rast

2) ŞUŞA (KARABAĞ)

Müzikolog Efrasiyab Bedelbeyli’nin (Bkz: Resim № 6) takdim ettiği listeye göre Şuşa ve ilçeler de dȃhil olmak üzere Karabağ bölgesinde, ünlü ses ve saz sanatçıları ve etnomüzikologların (Mir Möhsün Nevvab (Bkz: Resim № 26), Esadoğlu Mirza Sadık (Bkz: Resim № 27), Hacı Hüsü (Bkz: Resim № 28), Meşhedi İsi (Bkz: Resim № 29), Karyağdıoğlu Cabbar (Bkz: Resim № 11)) aynı

Resim № 26. Mir Möhsün Resim № 27. Mirza Sadık Nevvab (1833-1918) Esedoğlu (1846 – 1902)

Resim № 28 Hacı Hüsü Resim № 29.Meşhedi İsi (1830-1898) (?-1905)

(25)

zamanda “Meclisi -– Hamuşan” isimli muğam meclisinin üyelerinin birlikte düzenledikleri müfredat programında Rast'ın farklı isimlerle çalınıp söylenen 18 bölümler şu sıra ile listelenmiştir: Bkz:²¹

1. Rast 2. Pençgâh 3. Vilayeti 4. Mensuriyye 5. Zemin – hare 6. Rak – hindi 7. Azerbaycan 8. Erak

9. Bayatı – Türk 10. Bayatı – Gacar 11. Maveraünnehir 12. Balu – Kebuter 13. Hicaz

14. Şehnaz 15. Eşiran

16. Zengi – şötör 17. Kerkuki 18. Rast

3. ŞAMAHI (ŞİRVAN)

Müzikolog Efrasiyab Bedelbeyli’nin (Bkz: Resim № 6) takdim ettiği listeye göre Şamahı-Şirvan bölgesinin “Beytül –Sefa” isimli

(26)

musiki meclislerinde icra edilen Rast'ın 21 bölümleri olmak üzere isimleri aşağıdaki gibidir. Bkz:²²

1. Rast 2. Uşşak 3. Mücrü 4. Hüseyni 5. Vilayeti 6. Siyahi – leşger 7. Mesihi

8. Dehri 9. Hoceste

10. Şikesteyi – fars 11. Rak - hindi 12. Rak - Horosani 13. Saginame 14. Erak

15. Tesnif – Gerai 16. Mesnevi 17. Zengi - şötör 18. Nağmeyi-hindi 19. Manevi 20. Kabili 21. Rast.

(27)

İran müzikologlarının Rast konusunda, özellikle de bu muğamın farklı bölümleriyle ilgili kıymetli bilgilerine temellenen müzikolog- bestekâr Efrasiyab Bedelbeyli (Bkz: Resim № 6) “Açıklamalı Monografik Musiki Lugati” kitbının yine 15. sayfasında şöyle der:

“İranlı müzikologların Rast muğamının kompozisyonu ve bölümlerinin dizilişine ilişkin görüşleri de biraz farklıdır”²³

Biraz önce ismini zikrettiğimiz kitabının 16. sayfasında yazar Efrasiyab Bedelbeyli’nin (Bkz: Resim № 6), Ali Negi Veziri, Ruhulla Haligi ve Mehdi Barkeşli isimli ünlü İran müzikologları tarafından düzenlendiği 3 çeşitte Rast muğamının bölümleri sayı itibariyle farklı olmak üzere 16, 20, 35’tir. Bkz:²⁴

1) Ali Negi Veziri’nin düzenlediği listede Rast’ın 16 bölümden oluşan isimlerine bir göz atalım:

1. Zengi – Şötör 2. Pervane 3. Ruh-efza 4. Pençgâh 5. Sepehr

6. Uşşak (ilave olarak Zabol ve Bayati Acem guşeleri) 7. Behr-nur

8. Garaçe 9. Muberrige 10. Nehib

(28)

11. Muhayyer (daha sonra: Aşurvend, Bestenigar, İsfahanek, Kereşme, Hazin, Zengule ve Pervane guşeleri geliyor) 12. Nefir-Fereng

13. Nevruz –Arab 14. Ebül-çep 15. Maveraünnehir 16. Rak-Abdulla

2) Ruhulla Haligi’nin düzenlediği listede Rast’ın 20 bölümden oluşan isimleri şöyledir:

1. Derȃmed 2. Zengule 3. Pervane 4. Nağme 5. Ruh – efza 6. Hosrovani 7. Pençgâh 8. Süpehr 9. Uşşak 10. Niriz

11. Bayatı-ecem 12. Muberrige 13. Garaçe 14. Behr-nur 15. Abül-çep

16. Leyli ve Mecnun 17. Ravanda

(29)

18. Nevruz-ha 19. Nefir-fereng 20. Erak

3) Mehdi Barkeşli’nin düzenlediği listede “Rast” muğamı’nın 35 bölümden oluşan isimlerine bir göz atalım:

1. Zengi-şötör 2. Pervane 3. Nağme 4. Hosrovani 5. Ruh – efza 6. Niriz 7. Pençgâh 8. Süpehr 9. Uşşak 10. Zabol 11. Bayatı-ecem 12. Behr-nur 13. Garaçe 14. Muberrige 15. Supehr 16. Necib 17. Erak 18. Muheyyer 19. Aşur 20. İsfahanek 21. Hazin

(30)

22. Kereşme 23. Zengule 24. Terz 25. Abül-çep

26. Leyli ve Mecnun 27. Nevruz-Arap 28. Nevruz-seba 29. Nevruz-hara 30. Nüfrü – ferenk 31. Maveraünnehir 32. Rak

33. Rak-hindi

34. Rak – Keşmir (2 versiyonda) 35. Rak Abdulla

Farklı dönemlerde yaşamış müzisyen-müzikologlar tarafından yayınlanan muğam programlarından anaşılıyor ki buradaki bölümlerin icra edildikleri dönemin performans tecrübesini yansıtmakla aynı zamanda belli bir sistematik esasa dayanmaktadır.

Bir zamanlar büyük bestekâr Üzeyir Hacıbeyli (Bkz: Resim № 4) tarafından düzenlenen "Rast" mugam programı 13 bölümden oluşuyordu ve isim sırasına göre şu şekildeydi.

1. Rast 2. Uşşak 3. Hüseyni 4. Vilayeti

(31)

5. Mesihi 6. Dehri 7. Hoceste 8. Haveran 9. Erak 10. Pençgâh 11. Raki-Horasani 12. Gerai

13. Rast

"Rast" muğamı ile ilgili programların bir sonraki aşaması Azerbaycan Devlet Sanatçısı pedagog-tar üstadı Ahmet Bakıhanov'a (Bkz: Resim

№ 18) aittir. Ahmet Bakıhanov'un "Rast" muğamındaki tablo, bu şemaya göre programa dȃhil edilen 10 bölümün adını içermektedir.

1. Berdaşt 2. Mȃye 3. Uşşak 4. Hüseyni 5. Vilayeti 6. Şikesteyi-fars 7. Erak

8. Pençgâh 9. Gerai 10. Rast

Azerbaycan’ın "Onurlu Kültür İşçisi", üstat tar sanatçısı ve pedagog, mugam uzmanı Alisattar oğlu Kamil Ahmedov'un (Bkz: Resim № 30)

(32)

mugam sanatı üzerine düzenlediği 11 bölümden oluşan müfredat programının sistemi şöyledir.

Resim № 30. Kamil Alisattar oğlu Ahmedov (1920 -1997)

1. Berdaşt 2. Mȃye 3. Uşşak 4. Hüseyni 5. Vilayeti

6. Şikesteyi – Fars 7. Erak

8. Pençgâh 9. Rak 10. Gerai 11. Rast

20. yüzyılın ortalarından itibaren "Rast" muğamının icracılığında

"Vilayeti" bölümünden sonra, "Dilkeş" ve "Kürdü" bölümleri de Azerbaycan müzik lisesi ve konservatuvarının müfredat programına dȃhil edilmiştir.

Azerbaycan muğamlarında olduğu gibi, Rast makamı, Klasik Türk müziğinin en temel makamı sayılır. Belirtmemiz gerekir ki Türk

(33)

müziğinde bir akor “Rast Düzeni” isminde bulunmaktadır. Bu tabir genellikle bağlama icracıları arasında daha çok yaygındır. Bir çok düzenler arasında “Rast düzeni” de bu isimle yer almaktadır.

Müzikolog Melih Duygulu’nun (Bkz: Resim № 31) “Türk Halk Müziği Sözlüğü” (Bkz: Resim № 32) kitabının 371. sayfasında şöyle bir bilgi vardır. “Rast düzeni - Bağlamada kullanılan düzenlerden biri”²⁵

Resim № 31. Melik Duygulu Resim № 32. Türk Halk Müziği Sözlüğü

Bizim araştırmamıza göre Rast ismi halk danslarında da zikr edilmektedir. Bu açıdan İran’ın Sâve bölgesinde bir çeşit halay vardır ki (“Elyati”, “Şiraz”, “Şehriyari”) birinin ismine “Rasta Halay”

denir. Bkz:²⁶

Tarihi belgelerden anlaşılıyor ki bir zamanlar "Rast" muğamını yüksek profesyonellikle söyleyebilen Azerbaycan’ın ünlü hȃnendeleri 19 yüzyılda olduğu gibi, 20. ve 21. yüzyılda da var olmuştur.

Unutulmaz bir üne kavuşan hȃnendelerin isimlerini sunuyoruz: Settar (Bkz: Resim № 33), Hacı Hüsü (Bkz: Resim № 28), Meşhedi İsi (Bkz:

Resim № 29), Malibeyli Cümşüd (Bkz: Resim № 34), Mirza

25 Duygulu M., “Türk Halk Müziği Sözlüğü”, ISBN 978-605-4513-77-7, Birinci Baskı, “Pan Yayınçılık”, Ankara - 2014, S. 371.

26 Cemiloğlu İ., İmamverdi F., “İran Türklerinde Aşık Düğün Törenleri”, İKSAD yayınevi ISBN: 978-625-7562-76-8, Ankara 2021S. 161.

(34)

Mehemmedhasan (Bkz: Resim № 35), Agabala Ağa Seyit oğlu (Bkz:

Resim № 36), Cabbar Karyağdıoğlu (Bkz: Resim № 11), Mirza Güller, Şekili Alesker Abdullayev (Bkz:Resim № 37), Malibeyli Hamit (Bkz: Resim № 38), Abülhasan Han Azer İgbal Soltan (Bkz:

Resim № 39), Meşhedi Memmed Farzaliyev (Bkz: Resim № 40), Hanlık Şükür (Bkz: Resim № 41), Seyit Şuşinski (Bkz: Resim № 42), Musa Şuşinski (Bkz: Resim № 43), Peshan Celil, Zülfü Adıgözelov (Bkz: Resim № 15), Han Şuşinski (Bkz: Resim № 44), Hakikat Rızayeva (Bkz: Resim № 45), Agabala Abdullayev (Bkz: Resim № 46), Hacıbaba Hüseyinov (Bkz: Resim № 19), Abülfet Aliyev (Bkz:

Resim № 47), Bakir Haşımov (Bkz: Resim № 48), Gulu Askerov (Bkz: Resim № 49), Yakup Memmedov (Bkz: Resim № 50), Sahip Şükürov (Bkz: Resim № 51), Alibaba Memmedov (Bkz: Resim № 52) Neriman Aliyev (Bkz: Resim № 53), Şahmalı Kürdoğlu (Bkz: Resim

№ 54), Bayram Memmedov (Bkz: Resim № 55), Ağababa Novruzov (Bkz: Resim № 56), Murshud Memmedov (Bkz: Resim № 57), Talat Gasımov (Bkz: Resim № 58), İslam Rzayev (Bkz: Resim № 59), Eynulla Cebrayılov (Bkz: Resim № 60), Arif Babayev (Bkz: Resim № 61), Canali Akperov (Bkz: Resim № 62), Murşud Abbasov (Bkz:

Resim № 63), Sabir Mirzeyev (Bkz: Resim № 64), Nezaket Memmedova (Bkz: Resim № 65), Memmedbağır Bağırzade (Bkz:

Resim № 66), Ağahan Abdullayev (Bkz: Resim № 67), Sehavet Memmedov (Bkz: Resim № 68), Sekine İsmayilova (Bkz: Resim № 69), Alim Gasımov (Bkz: Resim № 70), Besti Sevdiyeva (Bkz: Resim

№ 71), Mensum İbrahimov (Bkz: Resim № 72), Melekhanım

(35)

Eyyubova (Bkz: Resim № 73), Teyyub Aslanov (Bkz: Resim № 74), Teyyar Bayramov (Bkz: Resim № 75) vs.

Resim № 33 Settar Resim № 34.Malıbeyli Resim № 35.Mirze (1820-?) Cümşüd Mehemmedhasan (1845-1915) (1851-1917)

Resim № 36. Ağabala Ağa Resim № 37. Alesker Resim № 38. Malıbeli Seyit oğlu Abdullayev (1866-1929) Hamit (1869-1922) (1860-1928)

Resim № 39. Abülhasan Han Resim № 40. Meşhedi Resim № 41. Hanlık Azer İgbal Soltan Memmed Farzaliyev Şükür

1871-1970) (1872-1962) (1872-1927)

(36)

Resim № 42. Seyit Resim № 43. Musa Resim № 44. Han Şuşinski (1889-1965) Şuşinski (1893-1971) Şuşinski (1901-1979)

Resim № 45. Hakikat Resim № 46. Ağabala Resim № 47. Abülfet Rızayeva (1907-1969) Abdullayev (1910-1976) Aliyev (1926-1990)

Resim № 48. Bakir Resim № 49. Gulu Resim № 50.Yakup Haşımov (1926-1998) Askerov (1928-1987) Memmedov (1930-2002)

Resim № 51. Sahip Resim № 52.Alibaba Resim № 53. Neriman Şükürov Memmedov (1930-2022) Aliyev (1930-1998)

(37)

Resim № 54. Şahmalı Resim № 55. Bayram Resim № 56.Ağababa Kürdoğlu (1930-1992) Memmedov Novruzov (1932-1993)

Resim № 57. Mürşüd Resim № 58.Talat Resim № 59. İslam Memmedov (1932-1996) Gasımov (1933-2013) Rızayev (1934-2008)

Resim № 60. Eynulla Resim № 61. Arif Resim № 62. Canali Cebrayılov (1935-1992) Babayev (1938 - ) Akperov (1940-2021)

Resim № 63. Mürşüd Resim № 64. Sabir Resim № 65. Nezaket Memmedov (1941-1975) Mirzeyev (1942-1911) Memmedova (1944-1981)

(38)

Resim № 66. Memmedbağır Resim № 67. Ağahan Resim № 68. Sehavet

Bağırzade (1950-2005) Abdullayev (1950-2016) Memmedov (1953-1991)

Resim № 69.Sekine Resim № 70. Alim Resim № 71. Besti İsmayılova Gasımov Sevdiyeva

Resim № 72. Mensum Resim № 73. Resim № 74.Teyyub Resim № 75.

İbrahimov Melekhanım Eyyubova Aslanov Teyyar Bayramov

Azerbaycan klasik muğamlarının tipik bölümleri, şûbeleri²⁷ ve gûşeleri ²⁸ ile birlikte “sazende” dediğimiz saz sanatçıları, Rast destgȃhının icrası sürecinde de zamanı gelince mugamın ruhuna uygun olarak Derȃmed’lerden, Diringi’lerden ve Renk’lerden icra ederler. Bu arada Renk konusunda Azerbaycan’ın Devlet Sanatcısı, müzikolog Prof. Dr. Ramiz Zöhrabov (Bkz: Resim № 76), şöyle der:

27 Şûbe - kol, dal, kısım, bölüm

28 Gûşe – muğamın daha, küçük bölümleri

(39)

Resim № 76. Ramiz Zöhrabov (1939 – 2017)

“Renk, mahnı karakterli, sözsüz, muğam şûbeleri arasında icra edilen oyun havalarıdır. Renklerin muğamlarla ilgili olan türleri Derâmed ve Diringi’dir. Muğamların başında, ortasında veya sonunda çalınabilirler. Muğamların başında icra edildikleri vakit Derâmed olarak adlandırılırken, şûbeler arasında veya sonunda icra edildiklerinde ise kendinden önce gelen şûbenin adıyla birlikte

“Vilayeti Renk” olarak isimlendirilirler.²⁹

“Rast Muğam Çerçevesinde Azerbaycan Muğam Kavramı” kitabının yazarı Prof. Dr. Nuh Fikri Soysal (Bkz: Resim № 77), daha sonra

Resim № 77. Nuh Fikri Soysal

Azerbaycan muğam rengi konusunda şöyle der: “Bir şûbe icra edildikten sonra, icra edilen şûbenin müzikal özelliklerini taşımakla birlikte, ilgili şûbenin haleti ruhiyesini yansıtırlar. “Vilayeti Renk”

deyince, Vilayeti şûbesinden sonra icra edilen hareketli oyun havası anlaşılmalıdır. Renkler, hânendelerin dinlenmesi için zaman kazandıran, aynı zamanda muğamın müzikal temasına renklilik ve

29 Zöhrabov, R. “Muğam”, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü – 1991, S. 91

(40)

akıcılık veren, iki şûbe arasında tezatlık oluşturan eserlerdir. Vilayeti Renk icra edildikten sonra sıradaki şûbenin icrasına geçilir.”³⁰

Renkler ve diringilerin bir özelliği şudur ki adını aldıkları muğam şûbesinin müzikal özelliklerini taşırlar. Fakat Muğamın tüm halinde özelliklerini icra sırasında yansıttığı pek söylenemez. Bu görev muğamın uvertür fonksiyonunu yerine getiren giriş özellikli Derȃmed’lere düşer. Her bir muğama ait, ruhunu yansıtan ve karakterine uygun enstrümantal icra olunan Renkler ve dans nitelikli Diringi’ler Muğam şûbeleri arasında bir tür köprü vazifesiyle şûbeleri birbirine bağlayarak destgâh icracılığı sürecinde enstrümantal olarak bölümlerin ilişkilerini yansıtır. Renk ve Diringi’lerin diğer bir özelliği

“hânende” isimli ses sanatçısına bir tür dillenme imkânı sağlar. Yani sesine birazcık mola verebilmesi, için zaman kazandırma açısından fırsat oluşturmakla önem arz etmektedir.

Azerbaycan’ın tanınmış müzikoloğu Prof. Dr. Ramiz Zöhrabov (Bkz: Resim № 76), ismini zikrettiğimiz kitabında daha sonra şöyle der: “Muğam icralarında olduğu söylense de Renk, Mahnı ve Tasnif gibi sık rastlanıldığı söylenemez. Renk ve Diringi’lerin muğam bölümleri arasında çalınabilmeleri için ilgili şûbe’nin müzikal özelliklerini taşımaları gerekmektedir. Diringi, büyük hacimli Muğam şûbelerinde değil, daha çok küçük hacimli şûbelerde veya gûşelerde çalınır”³¹

Ünlü müzikolog Prof. Dr. Memmedsaleh İsmayılov (Bkz: Resim №

30 Soysal F. “Rast Muğam Çerçevesinde Azerbaycan Muğam Kavramı”, ISBN: 978- 605-86673-1-0, Diyarbakır, 30 Eylül 2012, S. 79

31 Zöhrabov, R. “Muğam”, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü – 1991, S. 91-92

(41)

Resim № 78. Memmedsaleh İsmayılov (1912 – 1994)

78), Azerbaycan renk icracılığı konusunda diğer bir pozisyonla yaklaşarak aynı rengi diğer bir uygun muğamda da icra edilmesinin mümkün olduğunu ifade ederek bilgilerini şöyle bizlere aktarır:

“Renkler, müzikal özellikleri ile örtüşmek şartıyla başka muğamların Renkleri de olabilirler. Örneğin, Rast Muğamında “Vilayeti Renk”, Şehnaz Muğamında “Şehnaz Renk” olabilir. Her iki makāmda da icra edilebilmesine sebep, Rast Muğamındaki Vilayeti Şûbesinin Şehnaz Muğamıyla bağından kaynaklanmaktadır. Çünkü Vilayeti Şûbesi hem Şehnaz hem Rast Muğamının şûbesidir” ³² Bu konudan yola çıkarak kısacası şöyle bir açıklama getirebiliriz. Diyelim ki Do Majör (C) gamına temellenen her hangi bir melodini Re majör (D), Sol majör (G), Mi majör (E), La majör (A) vs çalınabildiği gibi veya Do minör (c) gamında olan her hangi bir ezgiyi farklı nedenlerden dolayı (farklı enstrümanların kapasitesine göre) diğer minör gamına transpoze ederek uygun bir gamda: yani Re minör (d), Mi bemol minör (g), Fa minör (f), Sol minör (d), La minör (a) vs gamında icra etmenin mümkün olmasında bir sakınca yoktur. Önemli olan şu ki o parça profesyonel sanatçıların performanslarıyla her hangi bir enstrümanda da seslendirilebilsin. Bu açıdan yaklaştığımızda aynı prensip muğam renklerinde ve diringiler’inde de kendini göstermiş oluyor. Yani biraz

32 İsmayilov, M. S. “Azerbaycan Halk Musikisinin Janrları”. “Işık” Neşriyyatı.

Bakü- 1984, S. 53

(42)

daha açarsak, şöyle diyelim: Sol kararlı ve Sol majöre (G) temelenen her hangi bir Rast rengini Rast ailesine tabi olan diğer muğamlarda da icra etmek oluyor. Azerbaycan’ın ünlü tar sanatçılarının bazen bu gibi yöntemle performanslarını sergilediklerine tanık oluyoruz. Yani Sol majöre dayanan bir Rast rengini, Do kararlı, Do majör (C) gamına dayalı Mahur-hindi muğamında veya Fa majör (F) gamına temellenen

“Orta mahur” muğamında veya Si bemol kararlı Si bemol majörü (Bb) temsil eden “Bayati Kacar” muğamında veya Mi bemol majöre (Eb) temel alan “Bayatı Türk” şûbesinde de icra edilebilir. Bu konuda daha bir örneği gösterebiliriz. Do majör gamına dayalı “Mahur Hindi”

makamında seslendirilen “Semeni” (Semeni dansı da denir) isimli, fonksiyonu diringi olan renk, aynı zamanda Sol magor (G) gamına temellenen Rast muğamında da sanatçılar icra edebilirler. Muğam icracılığı sanatında bu tür örneklerin sayısı yeterince vardır. Yani muğam destgȃhlarında bu gibi durumlarla karşılaşabiliriz.

Rast muğamında önemli bir bölümün ismi "Pencgȃh" adlanır.

"Pencgȃh", "Rast" muğamının tiz perdesidir. Bu bölümün uyumu, ahengi çok heyecanlı ve ciddi. Pencgȃh şûbesinin Rast destgȃhındaki konumu çok önemlidir. Bu nedenle, Rast destgȃhına genellikle “Rast- Pencgȃh” da denir. Bu arada Fransız bilim adamı, ünlü etnomüzikolog Jean Düring (Bkz: Resim № 79), "İran Musikisinin Gelenekleri ve

Resim № 79. Jean Düring

(43)

Kökenleri” adlı eserinde bu konuda bilgi vermiştir.

SSCB halk artisti, Azerbaycan Devlet Sanatçısı, Stalin ödülleri sahibi (1941, 1946), Azerbaycan Bestekârlar Birliğinin başkanı (1938 - 1948), Azerbaycan Devlet Konservatuvarının rektörü (1928 - 1929;

1939 - 1948), bilim adamı, yazar, tercüman, orkestra şefi, bestekâr, aynı zamanda doğu âleminde opera'nın ilk yaratıcısı, profesör, ordinaryüs Üzeyir Abdül Hüseyin oğlu Hacıbeyov ’a (Bkz: Resim №

Resim № 80. Üzeyir Abdül Hüseyin oğlu Hacıbeyli

80), adadığımız “Rast Derȃmedleri ve Renkleri” isimli, bu kitapta, Rast Muğamı’nda çalınan varyantları ile birlikte toplam 37 enstrümantal halk müziği incileri yer almaktadır. Sanatseverlere armağan ettiğimiz bu eser umarız ki ilerleyen yıllarda Azerbaycan halk musikisi konusunda yazılacak yüksek lisans veya doktora tezlerinde, bilimsel yayınlarda kullanılacak birer kaynak olabilir. Aynı zamanda bu ezgilerin Türk saz sanatçıları tarafından aslına ve usulüne

(44)

bağlı çalınabilmesi öngörülmektedir. Derlediğimiz halk enstrümantal parçaların farklı müzik kurumlarında eğitiminin verilmesine canı gönülden inanıyoruz.

İlk kez Türkiye’de İKSAD yayınevi tarafından yayınlanan, “Rast Derȃmedleri ve Renkleri” adlı kitap hatta Azerbaycan ve Türkiye arasında dostluk kardeşlik ve ortak kültür bağlarının gelişimi için bir armağandır.

Prof. Dr. İlgar Cemiloğlu Avukat Ali İmamverdi

21.03 – 2022 saat 21.21 / Gaziantep

(45)

1. RAST DERȂMEDİ (1)

Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 14. 02. 2022 saat 15:28

(46)

(47)

2. RAST DERÂMEDİ (2)

Mus: Ahmet Bakıhanov Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 30. 10. 2008 saat 10:52

(48)

(49)

3. RAST DERȂMEDİ (3)

(50)

(51)

4. RAST DERȂMEDİ (4)

Tarzen Behram Mansurov’un repertuarından.

(52)

5. RAST RENGİ (1)

MȂYEİYİ - RAST

(53)

(54)

(55)

6. RAST RENGİ (2)

MȂYE

Mus: Ahmet Bakıhanov Notaya aktaran İlgar Cemil: 24. 02 – 2022 saat 22.33

(56)

(57)

(58)

7. RAST RENGİ (3)

UŞŞAK

(59)

8. RAST RENGİ (4)

HÜSEYNİ

(60)

(61)

9. RAST RENGİ (5 a)

HÜSEYNİ I varyant

(62)

(63)

10. RAST RENGİ

³³

(5 b)

(RAK) 2. varyant

Sahip Paşazade’nin icrasından Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 30.10 – 2021 saat 22:14

33 https://www.youtube.com/watch?v=Cfw2LuxtMPU saat: 11.35 - 12.24

(64)

11. RAST RENGİ

³⁴

(6 a)

VİLAYETİ (D i r i n g i) 1. varyant

Mus: Ahmet Bakıhanov

34 Not: “Gavalla raks” isimli dansın 2. bölümünü Azerbaycan’ın bayan dansözleri bu melodi ile performanslarını sergilerler.

(65)

(66)

12. RAST RENGİ

³⁵

(6 b)

VİLAYETİ (D i r i n g i ) 2. varyant

Mus: Ahmet Bakıhanov

35 Not: “Gavalla raks” isimli dansın 2. bölümünü Azerbaycan’ın bayan dansözleri bu melodi ile performanslarını sergilerler.

(67)

(68)

13. RAST RENGİ

³⁶

(7)

VİLAYETİ

Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 28.02 – 2022 saat 16.43

36 Rustamov Seyit “Azerbaycan Halk Renkleri” 1. Defter, “Işık” yayınevi, Bakü – 1978, S. 8.-9

(69)

14. RAST RENGİ (8)

VİLAYETİ

Mus. Aydın Mehraliyev.

Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 15.09 – 2009 saat 14.06

(70)

(71)

15. RAST RENGİ (9)

KÜRDÜ

Mus. Aydın Mehraliyev.

(72)

16. RAST RENGİ

³⁷

(10)

ERAK

37 Not: Takdim ettiğimiz “Rast Rengi”ni, Azerbaycan’ın Devlet Sanatlısı Seyit Rustamov 1974 yılında “Azerbaycan Neşriyatı” tarafından Bakü’de yayınlattığı “Tar Mektebi”nin 63. sayfasında “Rast Marşı” adı ile kitapta yer almıştır.

(73)

(74)

17. RAST RENGİ (11)

ERAK

Mus: Ahmet Bakıhanov Notaya aktaran İlgar Cemil: 26.02 – 2022 saat 19.03

(75)

18. RAST RENGİ (12)

ERAK-GERAİ

(76)

19. RAST RENGİ (13)

ERAK

Tarzen Behram Mansurov’un repertuvarından.

(77)

(78)

20. RAST RENGİ (14 a)

PENÇGÂH (D İ R İ N G İ ) 1. varyant

(79)

21. RAST RENGİ (14 b)

PENÇGÂH ( D İ R İ N G İ ) 2. varyant

(80)

(81)

22. RAST RENGİ (14 c)

PENÇGÂH ( D İ R İ N G İ ) 3. varyant

(82)

23. RAST RENGİ

³⁸

(14 ç)

PENÇGÂH, PAK (D İ R İ N G İ ) 4. varyant

Reşad İbrahimov’un icrasından Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 12.11-2021 saat 08.12

38 https://www.youtube.com/watch?v=okpENIScS3o&t=7897s saat:2.40.33-2.40.57

(83)

24. RAST RENGİ (14 d)

PENÇGÂH (D İ R İ N G İ ) 5. varyant

(84)

(85)

25. RAST RENGİ (15)

PENÇGÂH

Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 3.03-2022 saat 10.30

(86)

26. RAST RENGİ (16)

PENÇGÂH

Müzik: Behram Mansurov Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 26.08-2009 saat 00.37

(87)

(88)

27. RAST RENGİ

³⁹

(17)

PENÇGÂH

Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 28.02-2022 saat 18.52

39 Not: “Rast- Pencgah” ezgisinin üzerinde söz okuyan Azerbaycanın Devlet Sanatcısı hanende Hacıbaba Hüseyinov bu rengi söylemesiyle tesnife onu dönüştürmüştür.

(89)

28. RAST RENGİ (18)

(90)

29. RAST RENGİ

⁴⁰

(19)

Vilayeti Dilkeş rengi (Kürdü)

Mus: Ahsen Dadaşov Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 31.10 – 2021 saat 11:23

40 https://www.youtube.com/watch?v=DpjYEKUZip4 saat: 24.11 - 25.26

(91)

30. RAST RENGİ

⁴¹

(20)

(DİLKEŞ)

Elçin Heşimov’un icrasından Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 2.11 – 2021 saat 14:29

41 https://www.youtube.com/watch?v=MnAm5bevieA saat: 21.12 - 22.28

(92)

(93)

31. RAST RENGİ

⁴²

(21)

Mus: Ahsen Dadaşov Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 2.11 – 2021 saat 15:50

42 https://www.youtube.com/watch?v=cA_1sGBFMuQ saat: 0.01 – 2.02

(94)

(95)

32. RAST RENGİ

⁴³

(22)

PENÇGÂH (D İ R İ N G İ)

Reşad İbrahimov’un icrasından Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 11.11-2021 saat 20.35

43 https://www.youtube.com/watch?v=okpENIScS3o&t=7897s saat: 2.36.27 – 2.37.32

(96)

(97)

33. RAST RENGI

⁴⁴

(23)

Mus: Feramez Germrudi Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 17.11-2021 saat 16.05

44 Not: “Rast rengi” (23), Feremez Germrudi’nin “Rast tesnifi’nin giriş enstrümantal bölümünden alınmıştır. https://www.youtube.com/watch?v=NvoN-391Z_0&t=235s saat: 22.58.57-24.09

(98)

(99)

34. RAST RENGI

⁴⁵

(24)

45 https://www.youtube.com/watch?v=NvoN-391Z_0&t=235s saat: 35.42-37.57

(100)

(101)

35. RAST RENGİ

⁴⁶

(25)

VİLAYETİ

46 https://www.youtube.com/watch?v=e16hz9q9Pe0 saat 24.40 - 25.54

(102)

36. RAST RENGİ (26)

VİLAYETİ-DİLKEŞ RENGİ⁴⁷

Mus: Ahsen Dadaşov Notaya aktaran: İlgar İmamverdi: 3.02 – 2022 saat 20.24

47Asadullayev A. “Ahsen Dadaşov’un Renkleri”, “Adiloğlu”, Bakü – 2011, S.7

(103)

37. RAST RENGI

⁴⁸

(27)

48 Not: “Rast rengi”(27) Feremez Germrudi’nin “Rast tesnifi’nin giriş enstrümantal bölümünden alınmıştır. https://www.youtube.com/watch?v=NvoN-391Z_0&t=

235 saat: 22.58.57-24.09

(104)