KAYSERİ UYGUR TÜRKÇESİNİN ÖLÜM SÜRECİNİN İŞLEYİŞİ
T. C.BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ OSMANLI ARŞİVİ(1995), Nezaret Sonrası Evkaf Defterleri Katoloğu, h.1270-
1290/m. 1862-1873, V.C., İstanbul.
ULUÇAY, M.Ç.(1949), Saruhanoğulları ve Eserlerine Dair Vesikalar, C.I., Mani- sa.
ÜNER, R.(1974), “Karaca Ahmed Sultan” Hayat Tarih Mecmuası, C.II., S.12, İstanbul.
ÜNVER, S.(1976), “Hemen Her Yerde Birbirlerinden Farklı Mistik Folklor ile Telkin Tedavileri Esasları ve Buna Bursa’nın Verdiği Tam bir Örnek” I.Uluslar Arası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, IV.C., 385-411, Ankara. VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARŞİVİ(1982), Dosya No.06.18.01-/3 YAMAN,M.(1974), Büyük Türk Akıncısı, Evliyası, Hekimi, Karaca Ahmed Sultan
Hazretleri, Istanbul.
YINANÇ, M.(1977), “Danişmendliler.” İslam Ansklopedisi, 3.C., Istanbul. YÖRÜK, M.(1995), İbnül Emin Tasnifinde Geçen Vakıf Adları, 896-1290/1491-
1873, Ankara
YÖRÜKAN, Y.Z., (1998), Anadolu’da Aleviler veTahtacılar,Ankara.
YURDAKUL, E.ve ÇAYIRDAĞ, M.(1978), “Kayseri Erciyes Dağı Eteklerinde Bulunan İki Türbe”, Vakıflar Dergisi,XII.Sayı, 163-177, Ankara.
Çizim :1 Polatlı Karacaahmet Köyü Karaca Ahmed Türbesi Planı
Drawing :1 Plan of the tomb of Karaca Ahmed in Karacaahmet Village of Polatlı
Çizim : 2 Polatlı Karacaahmet Köyü Çile Dede Türbesi Planı
Fotoğraf : 1 Karaca Ahmed Zaviyesi
Photograph : 1 The Zaviye of Karaca Ahmed
Fotoğraf: 2 Karaca Ahmed Zaviyesinde Türbe
Fotoğraf:3 Karaca Ahmed Zaviyesinde Türbenin Kapısı
Photograph: 3 The door of the tomb in the Zaviye of Karaca Ahmed
Fotoğraf: 4 Türbenin kuzey cephesi
Fotoğraf:5 Türbenin güney cephesi
Photograph: 5 The south elevation of the tomb
Fotoğraf:6 Zaviyenin mezarlığın- da kırılmış mezar taşı
Photograph: 6 The broken grave stone in the graveyard of the Zavi- ye
Fotoğraf: 7 Zaviyenin mezarlığında yer alan mezar taşının parçası
stone in the graveyard of the Zaviye
Fotoğraf: 8 Zaviye’nin mezarlığındaki mezar taşlarından biri
Photograph: 8 One of the grave stones in the graveyard of the Zaviye
Fotoğraf: 9 Çile Dede Türbesi
Fotoğraf:10 Türbe ve türbeye bitişik mescidin 1982 yılındaki durumu (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nden)
Photograph: 10 The view of the tomb and the masjid in 1982 (From the archieves of the General Directorate Foundations)
Fotoğraf: 11 Türbe, Mescid ve Zaviye’nin diğer mekanları (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nden)
Photograph: 11 The tomb, masjid and the other parts of the Zaviye (From the archieves of the General Directorate Foundations)
Fotoğraf: 12
Türbenin tonoz kemeri (Vakı
flar Genel Müdürlüğ
ü Arş
i- vi’nden)Photograph: 12 The arch of the vault of the tomb (From the archieves of the General Directorate Foundations)
Fotoğraf: 13 Türbenin kuzey batı köşesi (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nden)
Photograph: 13 The nort-west corner of the tomb (From the archieves of the General Directorate Foundations)
Fotoğraf: 14 Zaviyenin mezarlığın- daki mezar taşları (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nden)
Photograph: 14 The grave stones in the graveyard of the Zaviye (From the archieves of the General Directorate Foundations)
bilig Ê Autumn / 2005 Ê Number 35: 49-70 Assoc. Prof. Alev Çakmakoğlu KURU∗
Abstract:The Lodge of Karaca Ahmed which has still been
standing with its rectengular tomb covered with a barrel vault and a few grave stones , has been dealt with in this article. The tomb of lodge has still been standing with an unproper restoration, but the a masjid of the lodge and the other parts of it have been demolished completely. The building has been called Karaca Ahmed, who is a dervish from Horasan and his personal charactseristic have been studied in this article.
Key Words: Karaca Ahmed, Zaviye, Hospital.
∗University of Gazi, Gazi Faculty of Education /ANKARA alevkuru@gazi.edu.tr
bilig Êosen# 2005 Ê výpusk: 35: 49-70
© Popeçitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi
Караджаахмет в Полатлы
Доцент Доктор Алев Чакмакоглу Куру∗ Резюме: В этой статье рассматривается религиозная обитель Ахмета Караджа достигшая наших дней лишь несколькими надгробными плитами и мавзолеем в форме прямоугольника покрытая двускатной крышей. По причине неграмотной реставрации обитель,включая мечеть была полностью уничтожена за исключением мавзолея. Одна лечебница- это строение несущее особенности религиозной обители, оценивается личность Ахмета Караджа из святых Хорасана носящей его имя за исключением архитектуры. Ключевые слова: Ахмет Караджа, Религиозная Обитель, Лечебница∗ Университет Гази, Образовательный Факультет Гази/Анкара alevkuru@gazi.edu.tr
bilig Ê Güz / 2005 Ê sayı 35: 71-103
Yard. Doç.Dr. Filiz Nurhan ÖLMEZ∗
Şirin GÖKMEN∗∗
Özet: Halkbilimin önemli araştırma konularından olan
türbeler etrafındaki geleneksel uygulamalar, temel olarak halk inanışları başlığı altında incelenmektedir. Türbeler, içinde yatan kişilerin mezarlarında var olduğuna inanılan güçten yararlanma çerçevesinde, insanların çeşitli istek ve dileklerini dile getirdikleri, hastalıklarına çare aradıkları yerler olarak kullanılmaktadır. Türbeler çevresindeki gele- neksel uygulamaların bir bölümü, insanların çeşitli dilekle- rini (evlenmek isteyen gençlerin kısmet açmak, çocuk dile- mek, evliliklerinin huzur içinde geçmesini istemek, hastalı- ğına şifa aramak vb.) kapsamaktadır. Bu makalede, Isparta İlinde bulunan 39 türbenin halkbilimsel açıdan ele alına- rak, türbelerin tam olarak bulunduğu yerlerin, türbelerde yatan kişiler konusunda bilgilerin, türbelere atfedilen efsane ve hikâyelerin, hangi amaçlarla türbelerin ziyaret edildiği- nin belirlenmesi ve türbeleri ziyaret edenler tarafından ger- çekleştirilen geleneksel uygulamaların incelenmesi amaç- lanmıştır. Bu amaçla, inceleme kapsamına alınan türbeler- den bazıları: Aldan Dede (Alaeddin Efendi), Andık Dede ve Delikli Taş (Andık Deresi), Arap Beşir Dede (Hacı Beşir), Ayırt Dede, Beşkazalı Osman Zühtü Efendi, Gök Veli Sul- tan–Şeyh Recep (Ayak Dedesi), Hace’i Sultani/Abdulkadir Geylani, Halife Sultan, Hızır Abdal Sultan (Hızır Dede), Hüseyin Baş Dede) türbeleridir.
Anahtar Kelimeler: Halk bilimi, halk inançları, türbe,
adak, Isparta
∗
Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü / ISPARTA fnozan@hotmail.com
∗∗
1. Giriş
Halkbilimin önemli araştırma konularından olan türbeler etrafında görülen geleneksel uygulamalar, temel olarak halk inanışları başlığı altında incelen- mektedir. İslamiyet'te türbelerin önemli bir yeri vardır. Türbeler dince, mez- hepçe, tarikatça ulu sayılan veya sultanlar, emirler gibi devletin önde gelen kişileri için inşa edilen mezar anıtlarıdır.
(http://www.kuranikerim.com/islam_ansiklopedisi/T/139.htm.) “Türab” veya “terb” kelimelerinden türeyen türbe, Arapça kökenli bir kelime olup, Arapça’da
üstü kubbe ile örtülü mezar - Farsça'da çatısı kubbe biçiminde olan yapı anla-
mındadır (http://www.atamanhotel.com/tr/seljuk-medrese.html.). Türbede hiz- met görenlere, türbenin temizlik vs. işlerine bakanlara türbedar adı verilmekte- dir. Türbe, Osmanlı ve Türk-İslam mimarisinde çok yaygın olan bir yapı tarzıdır (Sözen ve Tanyeli:242, Rehber Ansiklopedi 1984a: 43). Türkistan'daki Türklere ait çadır sanatından esinlenerek mimariye uygulanmıştır.
İslam öncesinde değişik ölü gömme gelenekleri bulunmaktadır. Eski Anadolu'da ölülerin evlerin içine, döşemelerin altına, höyüklere, kuyu biçiminde kazılmış yer- lerde özel küplere, odacıklara, veya taştan oyulmuş yerlere gömüldüğünü gösteren buluntular mevcuttur (Durdu ve Durdu 1998: 51, İnan 1972: 178: 180). Eski Türkler'de ölüleri toprağa gömme âdeti olduğunu, gömüldükten sonra mezar üze- rine, duvarlarında ölünün resmi ve hayatında yaptığı savaşları anlatan tasvirler bulunan yapılar kurulduğunu belirtmektedir. İslam dininde ise ölü önce yıkanır, kefen giydirilir, cenaze namazı kılındıktan sonra tabut adı verilen sandıklarda taşı- narak bazı yörelerde tabut ile bazı yörelerde ise tabutsuz olarak mezara konur (Örnek 1971: 52, Boratav 1994: 195). İşte bu âdet ve gelenekler, anıtsal türbe yapılarının doğmasına neden olmuştur.
Mimarisine oldukça önem verilen türbeler çevresindeki geleneksel uygulama- lar; evlenmek isteyen gençlerin kısmet açmak, çocuğu olmayan kadınların çocuk dilemek, yeni evlenen gençlerin evliliklerinin huzur içinde geçmesini istemek, iş bulmak, ev-araba sahibi olmak gibi çeşitli dilek ve adakları kap- samaktadır. Türbelerin özellikleri, içinde yatan kişilerin mezarlarında var olduğuna inanılan güçten yararlanma çerçevesinde, insanların bu gibi çeşitli istek ve dilekleri yanında, hastalıklarına çare aradıkları yerler olarak kulla- nılmalarıdır. Halk hekimliği veya geleneksel tıbbın kaynağında da dini inanç- ların ve büyünün önemli bir yerinin olması, çoğu dinsel-büyüsel nitelik taşı- yan türbe ve yatırlar etrafında gelişen geleneksel uygulamaların, halk hekim- liğiyle ilgisini ortaya çıkarmaktadır (Örnek 2000:132). Halkın, sağlık-hastalık hakkındaki düşüncesinin kültürü ile şekillenmesi, özellikle gelenekselliğini büyük ölçüde korumakta olan topluluklarda insanların hastalandıklarında doktora gitmelerini önleyici rol oynayabilmektedir. Doktora gittiği halde şifa
bulamayan hastaların ise bu tür yerleri ziyareti, bir son çare olarak değerlen- dirilmektedir (Santur 2004:
http://www.kultur.gov.tr/portal/tarih_tr.asp?belgeno=37830). Türbeleri ziyaret edenler, adaklar adayarak, istek ve dileklerinin gerçekleşmesini amaçlarlar. Türk Dil Kurumu sözlüğü adağı "bir dileğin gerçekleşmesi amacıyla kurban kesilip
yoksullara dağıtılmak veya kutsal bir güce yönelik niyette bulunmak" şeklinde
tanımlamaktadır (Türkçe Sözlük 1988:13). Ayrıca adak "çok tanrılı dinlerde ve
Hristiyanlıkta tanrıya bir isteğin yerine gelmesi için adanıp, istek gerçekleşince tapınağa sunulan her türlü eşya" olarak da tanımlanmaktadır (Sözen ve Tanyeli
2001:12) İslam geleneğinde adak; "bir isteğin yerine gelmesi veya bir korkunun
giderilmesi arzusu ile Allaha yakarmak için mübah bir işi kendisine vazife kabul etme" olarak tanımlanmakta ve adağa nezrde denilmektedir (Rehber Ansiklope-
di 1984b: 51). Adaklar çoğu kez koyun, sığır, vb. bir hayvan olmakla birlikte, para da olabilmektedir. Biçimi ne olursa olsun bu adakların özellikle türbelerde türbedarlara verilmesi âdettendir. Adak bir ibadet olarak kabul edilmekte ve sadece Allah için yapılmaktadır. Halkın, ölüler için para, mum ve benzeri şeyler adamaları, bu suretle büyük zatlara yaklaşmak, onlardan faydalanmak istemeleri İslam geleneğine göre uygun kabul edilmemektedir. Bir şarta bağlanıp bağlan- mamasına göre adak iki grup altında incelenmektedir. Birincisi; şarta bağlı olmayan mutlak adak olup bunda niyetsiz, düşünmeden söylemek, isteyerek söylemek gibi kabul edilir. Bir şeyi söylerken, o şeyi kast etmese, söz arasında dilinden çıkmış olsa bile yapılması şart olur ve hemen yapılması gereklidir (Rehber Ansiklopedi 1984b: 51).
İkincisi; şarta bağlı olan mukayyed adak olup, bunda istenilen dilek gerçekle- şince, adağın yerine getirilmesi koşulu doğar. Bir niyete kavuşmak, bir fela- keti savmak, "hastam iyileşirse", "sınıfı geçersem,...." gibi şart koşularak yapı- lan adaktır. Bu adakta iki grup altında incelenir: Birincisi; gerçekleşmesi iste- nen bir şarta bağlanan adaktır ve adak adayan kimse şartın gerçekleşmesi ve Allah rızası için adağı yapmayı arzulamaktadır. İkincisi ise; “falan işi ya- parsam, falanla konuşursam gibi ”gerçekleşmesi istenmeyen bir şarta bağla- nan adaktır ve bu tür adakta asıl maksat adak ve ibadet olmayıp, kişinin kendi iradesini kontrol edebilmesidir
(http://www.kuranikerim.com/islam_ansiklopedisi/A/adak.htm, İslam Ansiklopedisi 1995: 338).
Bu makalede, Isparta İlinde bulunan 39 tarihi türbenin ele alınarak, türbele- rin tam olarak bulunduğu yerlerin, türbelerde yatan kişiler konusunda bilgi- lerin, türbelere atfedilen efsane ve hikayelerin, hangi amaçlarla türbelerin ziyaret edildiğinin belirlenmesi ve türbeleri ziyaret edenler tarafından gerçek- leştirilen geleneksel uygulamaların, türbedarlardan alınan bilgiler doğrultu-
sunda incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla inceleme kapsamına alınan türbeler: Aldan Dede (Alaeddin Efendi), Andık Dede ve Delikli Taş (Andık Deresi), Arap Beşir Dede (Hacı Beşir), Ayırt Dede, Beşkazalı Osman Zühtü Efendi, Gök Veli Sultan–Şeyh Recep (Ayak Dedesi), Hace’i Sulta- ni/Abdulkadir Geylani, Halife Sultan, Hızır Abdal Sultan (Hızır Dede), Hüse- yin Baş Dede, Hu Dede, Ihlamur Dede, İncirli Dede, Kabakçı Dede, Kerim Dede, Kesikbaş Dede (Şehit Fethi Bey), Muarrem Dede, Pir Efendi Sultan, Sıtma Dede (Hu Dede), Şehit Osman Dede (Süt Dedesi), Şeremet Dede, Tez Murat Dede, Tiryaki Dede, Yakup Dede, Yavrucuzade (Kılıcı) Hacı Hüseyin Efendi, Bostan Çelebi Türbesi, Pamuk Dede Türbesi, Hacı Elfi Türbesi, Sarı Kadı Türbesi, Karataş Dede Türbesi, Niyazi ve Kerim Babalar, Tavganalı Şeyh Hacı Mehmet Nuri Efendi, Ateş Zade Şeyh Hacı Mehmet Efendi, Leb- lebici Baba Türbesi, Kasap Cömert Dede Türbesi Miski Dede ve Kan Dedesi türbeleridir. Bunlardan 23 türbe halen ziyarete açıktır.
2. MATERYAL VE METOT 2.1.Materyal
Bu araştırmanın materyalini, Isparta İl Merkezi'nde bulunan tarihi türbeler ile ziyarete açık olan türbeler, türbelere ziyarete gelen kişilere ve türbedarlara uygulanan görüşme formları, çekilen fotoğraflar ve konuyla ilgili kaynaklar oluşturmuştur.
2.2.Metot
Araştırma kapsamında, 2004 yılında, Isparta Müftülüğü, Isparta Belediyesi ve yerli halkla görüşmeler yapılarak Isparta'da bulunan ve önceden var oldu- ğu bilinen ancak günümüzde kaldırılmış ya da taşınmış olan türbeler ile ha- len ziyarete açık olan türbeler belirlenmiştir. Adresleri tespit edilen ve halen ziyarete açık olduğu belirlenen türbeler, mahallelere göre alfabetik olarak sınıflandırılmıştır. Buralara gidilerek, türbedarların tamamına (N=23) ve o gün ziyarete gelenlerden tesadüfi örnekleme yöntemiyle seçilen ziyaretçilere (N=396), karşılıklı görüşme tekniğiyle, önceden hazırlanan görüşme formları uygulanmıştır. Kütüphane arşivlerinden ve yörenin yaşlı ileri gelenlerinden yararlanılarak türbelerde yatan kişiler ile türbelere atfedilen efsane ve hikâye- ler tespit edilmiştir.