Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT 1991), BDT Ekonomik

BDT ülkeleri farklı statülere sahiptir. Dolayısıyla Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Rusya BDT’nin tam üyeleridir. Türkmenistan ve Ukrayna ise yalnızca BDT ve Baltık ülkeleriyle ikili

Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT 1991), BDT Ekonomik Birliği (1993)

Azerbaycan Kırgızistan Rusya Özbekistan

Ermenistan Kazakistan Tacikistan Ukrayna

Belarus Moldova Türmenistan Gürcistan (1993-2009)

Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü (KGAÖ-1992)

Ermenistan Belarus Kazakistan Kırgızistan

Rusya Tacikistan

Gümrük Birliği (1995)

Belarus Kazakistan Kırgızistan Rusya

Tacikistan (1996)

Avrasya Ekonomik Topluluğu (2000)

Belarus Kazakistan Kırgızistan Rusya

Tacikistan Özbekistan (2006-2008)

Ortak Ekonomik Alan (2003)

Belarus Kazakistan Rusya Ukrayna

BDT Serbest Ticaret Bölgesi (2011)

Ermenistan Belarus Kırgızistan Kazakistan

Moldova Rusya Tacikistan Ukrayna

Ortak Ekonomik Alan (2012)

Belarus Kazakistan Rusya

Avrasya Ekonomi Birliği (2015)

Ermenistan Belarus Kazakistan Kırgızistan

ilişkiler geliştirmeyi planladığı için ortak üye statüsünü sahiptir. Gürcistan 1993’te Birliğe üye oldu, ama 2009 yılında BDT’ten çıkmıştır. BDT, SSCB örgütleri arasında diğer uluslararası organizasyonlardan daha ilerlemiş bir birliktir. Birliğin daha detaylı incelemesi, AEB’nin ne kadar başarılı olabileceğini analiz etmek için yardımcı olacaktır. Çünkü bu birlik eski SSCB ülkeleri ve Rusya arasında hem politik-askeri hem de ekonomik alanları kapsamaktadır.

BDT, 20. yüzyılın ikinci yarısının sonunda, dünyanın en güçlü devleti olan Sovyetler Birliği'nin çöküşünün bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. SSCB'nin tarihi arenadan ayrılması çok hızlıydı ve hala net bir tanım (veya sebep) bulunmamaktadır. BDT Sovyet sonrası aynı alanda ortaya çıkan, bağımsız ulusal devletler haline gelen eski SSCB cumhuriyetlerini birleştirmiştir. Geliştiği yıllar boyunca BDT, uluslararası toplumlar tarafından tanınan uluslararası bir bölgesel organizasyon haline gelmiştir (Tsykunov, 2015, s. 52-59).

Yukarıda bahsedildiği gibi, 8 Aralık 1991'de SSCB daha dağılmadan önce, Belarus, Rusya ve Ukrayna liderleri tarafından 'Belovejsky Anlaşması’ imzalanmıştır. Bu ülkeler bu anlaşma vasıtasıyla SSCB’nin dağılmasını resmi olarak belgelediler ve onun yerine BDT’yi kurdular. Birliğin Genel Merkezi Minsk yani Belarus’da bulunmaktadır. 21 Aralık 1991'de Almatı'da, BDT’nin protokolünü Azerbaycan, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan imzalayarak BDT’nin yeni üyesi oldular. Son olarak Aralık 1993’te, Gürcistan birliğe katılmıştı, ancak 12 Ağustos 2008'de, Gürcistan Cumhurbaşkanı Mikhail Saakashvili ülkesinin BDT'den çekildiğini açıklamıştır (www.ria.ru, 2014).

Tsykunov'a göre, BDT ülkeleri arasında gerekli entegrasyona katılmak konusunda bir isteksizlik durumu mevcuttur. Yazara göre, bunun nedeni bu ülkeler için Rusya ile entegrasyon, ulusal egemenliklerine tehdit olarak düşünülmektedir. Bu nedenlerden dolayı 2013-2014 döneminde BDT politik ve ekonomik bir krize girmiştir (Tsykunov, 2015, s. 55).

Bu isteksizliğin diğer bir örneği, 22 Ocak 1993'te BDT, Devlet Başkanları Konseyi toplantısında Bağımsız Devletler Topluluğu Deklarasyonu kabul edilmiştir ki ana hedefleri: politik, ekonomik, çevresel, insani, kültürel alanlarda işbirliğini uygulamak, insan haklarını ve temel özgürlükleri sağlamak, dış politika faaliyetleri koordine etmek, tek bir ekonomik alan oluşturmaktır. Ancak, Ukrayna ve Türkmenistan BDT Deklarasyonunu imzalamamıştır (Tsykunov, 2015, s. 52-59). Fakat Ukrayna 1991 yılında 'Belovejsky Anlaşması’nı imzaladığından dolayı, BDT kurucusu ve katılımcısıdır. BDT Deklarasyonu’na göre, BDT'nin tam üyelerine ek olarak, sadece BDT içindeki belirli faaliyet türlerine katılan yardımcı üyeler olabilir, bu statüye BDT’de şimdi Ukrayna ve Türkmenistan sahiptir. 2005 yılında Türkmenistan, BDT'ye ortak veya ek katılımcı üye olarak faaliyetlerini resmen ilan etmiştir (Burganova, 2010, s. 262-266).

BDT Deklarasyonun 9. maddesi BDT üyesi ülkeler için Bağımsız Devletler Topluluğu'ndan çekilme hakkı sağlamaktadır. Bir üye devlet, Bağımsız Devletler Topluluğu'ndan çekilme hakkına sahiptir. Üye Devlet bu tür bir niyeti geri çekilmeden 12 ay önce yazılı olarak beyan edecektir (BDT Deklarasyonu, 1993).

Daha önce, sadece Gürcistan BDT'den çıkma hakkını kullanmıştır. Bu karar, Gürcistan hükümeti tarafından Ağustos 2008'deki Gürcü-Güney Osetya çatışmasının ardından verilmiştir. 12 Ağustos 2008'de Başkan Mikheil Saakashvili BDT'den ayrılma hakkında açıklama yapmıştı. 14 Ağustos'ta Gürcistan parlamentosu konu ile ilgili karar kabul etti ve 18 Ağustos'ta Gürcistan Dışişleri Bakanlığı konu ile ilgili Minsk'e bir not göndermiştir. 18 Ağustos 2009’de BDT Dışişleri Bakanları Konseyi, Gürcistan'ın BDT üyeliğini sonlandırmak için resmi karar almıştır (www.tass.ru, 2018).

Ukrayna’nın ilk kez BDT'den ayrılması olasılığı ise 2005-2008'de gündem hale gelmişti ve 2014’e kadar devam etmiştir. 2014 yılından bu yana, Ukrayna'da güç değişiminden ve Kırım'ın Rusya'ya girişinden sonra, Kiev neredeyse BDT faaliyetlerine katılmamıştır. Ukrayna medyasında defalarca ülkenin BDT 'den çıkışı hakkında raporlar ortaya çıkmıştır. Ayrıca bu dönemde Ukrayna Parlamentosu,

Ukrayna’nın eski Cumhurbaşkanı, Petor Paraşenko ve hatta Ukrayna Savunma Bakanı da bu ülkeyi BDT’den çıkartacaklarını söylemiştir. Ancak resmi olarak Kiev şu ana kadar BDT’den çıkmak için, BDT Genel Konseyine bir mektup göndermemiştir (Zevin, 2012, s. 74).

Nisan 2015'te Ukrayna Dışişleri Bakanı Pavel Klimkin, ülkeyi BDT'den çıkarmanın uygun olmadığını söylemiştir. Bakan: “Kiev sadece bir şeyleri başarmak durumunda BDT faaliyetlerine katılıyor” cümlesini kullanmıştır (www.tass.ru, 2018).

BDT'nin kurulmasından sonra, ana hedeflerinden biri eski SSCB cumhuriyetleri arasında yakın ekonomik bağları korumaktır. Bu amaca ulaşabilmek, 1993 yılında imzalanan “Ekonomik Birlik” anlaşması ile kolaylaştırılmıştır. Bu anlaşma 1994 yılında yürürlüğe girdi ve BDT ülkeler arasında STB’nin oluşturulması ile entegrasyon süreçleri başlatılmıştır. Lakin, BDT ülkeleri arasında ortaya çıkan siyasi ve ekonomik anlaşmazlıklar nedeniyle, bu ekonomik entegrasyon çabaları başarısız olmuştur. Ukrayna, Azerbaycan, Gürcistan, Moldova gibi ülkeler sadece STB’ye katılımı kabul etmiştilerdir. 1997'de, bu devletler Özbekistan ile birlikte BDT’ye karşı uluslararası GUUAM (katılımcı devletlerin adlarının ilk harflerine dayanarak) örgütünü kurmuştular (Tsykunov, 2015, s. 52-59).

Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma Örgütü – GUAM 1997 yılında kurulan bir bölgesel örgüttür. Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova cumhuriyetleri tarafından kurulmuştur. Özbekistan da 1999'dan 2005'e kadar örgüt üyesi olmuştur. Örgütün adı, içinde yer alan ülkelerin adlarının ilk harflerinden oluşmaktadır. Özbekistan örgütten ayrılmadan önce GUUAM olarak adlandırılmıştır (Yazikova, 2005, s. 11).

Birliğin arkasında ABD ve AB olduğu için çoğu zaman Rusya’ya karşı ve BDT’nin dışında faaliyet göstermiştir. Birliğinin ana hedefler arasında, birliğe üye olan ülkelerin Rusya’dan enerji ve ekonomik bağımlılığını azaltmak ve Rusya topraklarını atlayarak Asya (Hazar), Kafkasya, Avrupa boyunca enerji geçişlerin geliştirilmesidir. 1999'da Gürcistan, Azerbaycan ve Özbekistan BDT Toplu Güvenlik

Anlaşması'ndan çekildikten sonra GUAM'ın siyasi odağı daha da belirgin hale gelmiştir.

Böylece bir birlik (BDT) içinde, iki tane birbirine karşı birlikler kurulmuştur. O zamandan bu yana, BDT ülkeleri arasındaki entegrasyon süreci yavaşlamaya başlamış ve hâlâ devam etmektedir.

Ancak GUAM bir uluslararası organizasyon olarak istikrarlı değildir: 2002'de Özbekistan, GUUAM'dan çekilme niyetini açıkladı ve daha sonra örgüttün faaliyetlerine katılmamaya başlamıştır. Özbekistan’ın eski Cumhurbaşkanı İslam Karimov, örgütü resmen Mayıs 2005'te terk edeceğini açıklamıştır. İslam Karimov’un gönderdiği mektupta, birliğin faaliyetlerinden Özbekistan’ın memnun olmadığını ve coğrafi konumundan dolayı artık birliğin aktif üyesi olmaktan çıkmak istediğini yazıyordu. Özbekistan GUUAM’dan çıktıktan sonra birliğin ismi GUAM’a dönüştürülmüştür (Shestakov, 2005, s. 3).

GUAM kurulduktan sonra, uluslararası arenada aktif bir rol oynayamamış ve takriben hiç bir zaman üye ülkeler arasında işbirliği kuramamıştır. Özbekistan’ın birlikten çıkmasının ana nedeni de bu olmuştur. Birliğin tarihine bakıldığında sadece bir kaç yıl arasında toplanıp işbirliği yapmaya çalıştıkları görülebilir, ancak o toplantılara çoğu zaman üye ülkelerin cumhurbaşkanları bile katılmıyorlar. Böylece GUAM hakkında, BDT’den daha başarısız bir birlik olduğu söylenilebilir.

BDT entegrasyon süreçleri sonucunda Avrasya Ekonomi Topluluğu, Gümrük Birliği, Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü kurulmuştur. Bu uluslararası kuruluşlar, aynı zamanda BDT'nin entegrasyon potansiyelini oluşturmaktadır.

BDT'nin şu andaki belirsiz durumu, bu örgütün geleceği için meşru bir kaygıdır. Ana tehlike, Sovyet sonrası alanda etno-politik çatışmaların yayılmasıdır. Çatışma bölgeleri, sadece BDT ülkeleri için değil, aynı zamanda tüm dünya için ciddi bir problemdir. İki BDT ülkesi Azerbaycan ve Ermenistan, Dağlık Karabağ meselesinden dolayı bir savaş durumundadır. Azerbaycan tarafı, meseleyi halletmek için silahlı yollar seçeneğinden vazgeçmiyor ve Batı ülkelerinden gelen silah tedariki

ile askeri potansiyelini sürekli geliştirmektedir. Öte yandan Ermenistan Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü (Rusya’nın kurulduğu askerlik birliği) üyesidir ve topraklarında Gümrü'deki 102. Rus askeri üssü bulunmaktadır (Tsykunov, 2015, s. 52- 59).

Aynı problem BDT’nin sınır içi Orta Asya bölgesinde mevcuttur. Özbekistan, Tacikistan, Kırgızistan arasında sınır ve su sorunları artırmaktadır. Özellikle Tacikistan ve Kırgızistan arasında son yıllarda sınır sıkıntıları askeri çatışma haline gelmiştir. Tüm bunlar BDT’ye üye olan ülkeler arasında yaşanırken birliğin faaliyetine bir taraftan engel olsa da diğer taraftan BDT’nin kendi sınırları içinde önemli sorunları çözemeyen bir örgüt haline getirmiştir.

BDT için başka bir engel ABD politikalarıdır. Henüz 1990'ların başında ABD, BDT alanını kendisi için stratejik çıkarların bir bölge ilan etmiştir. BDT'nin dünya petrol rezervlerindeki payı % 20, gazın % 40, kömürün % 25’ine sahiptir ki, bölgenin ekonomik önemi de egemen ülkeler (Özellikle Çin, Rusya ve ABD) için önemlidir. BDT içinde ABD'nin yıkıcı rolü Kırgızistan Işık Devrimi’nde, Gürcistan ve Ukrayna'daki politik olaylarda kendini göstermiştir. Aynı zamanda, BDT ülkeleri üzerinde kontrol sağlamak için, AB’nin "Doğu Ortaklığı" politikası mevcuttur. Ukrayna'nın BDT'den tamamen ayrılması, ABD, AB ve NATO'nun (Kuzey Atlantik Antlaşma Örgütü) bu örgütü ortadan kaldırmak amacıyla, yapılan ilk büyük eylemlerindendir (Zevin, 2012, s. 71-86).

Ancak bu kadar olaylara rağmen BDT hala mevcuttur ve üye ülkeler arasında önemli adımlar atılmıştır. Gümrük Birliği, Serbest Ticaret Bölgesi, Avrasya Ekonomik Topluluğu ve Avrasya Ekonomik Birliği gibi entegrasyonun aşamalar BDT temelinde kurulmuştur.