Büyümenin aile işletmelerinde yol açtığı sorunlar

Aile işletmelerinin olumsuz yönleri olarak daha önce ele aldığımız başlıca konular işletmenin büyümesi ile birlikte ortaya çıkan sorunlar ile hemen hemen aynıdır. Bu yüzden bu sorunları işletmenin büyümesi ile birlikte düşünerek kısaca ele alacağız.

6.1. Ücretleme ve iş yükünde dengesizlik

Aile şirketlerinde aile bireylerinin, akrabaların çalışma oranı yüksek olduğundan konularında yetkin olmayan bir çok çalışan bir çok değerli pozisyonda bulunmaktadır. Bu pozisyonlara profesyonellerden daha yüksek ücret ödenmesi oldukça sık rastlanan bir durumdur. Bu ücretlemede bir dengesizlik yaratır ve özellikle büyüme sürecinde çoğalan aile bireyleri ve akrabalardan oluşan pozisyonlar bu sorunu tetikler.

6.2. Veliaht seçimi

Aile işletmelerinde gelecekte işletmeyi kimin yöneteceğinin öneminden daha önce bahsetmiştik. Günümüzde yönetimin gelecek kuşaklara transferi çok sayıda karmaşık sonucu doğurması nedeni ile daha da zordur. Bu konuda aile içinde ya da diğer yöneticiler arasında çatışma çıkması muhtemeldir. Genellikle yönetimin aile üyelerinden birine bırakılması tercih edilir. Bu yetki devri, yönetimi devralan çocuğa uzun süreli bir işe alıştırma süreci sağlamaya ve oluşturulan kültür ve değerler sistemi açısından ailenin işletmedeki etkisini ileriye taşımasına yardım eder. 43

6.3. Kardeşler arası rekabet

Girişimcinin birden fazla çocuğu varsa ve bu çocuklar işletme küçük ölçekli iken orada çalışmaya başlamışlarsa, işletme büyüme sürecine girdiğinde ve daha kazançlı duruma geldiğinde kardeşler arası rekabetin ve çekişmelerin başlaması kaçınılmazdır. Bu çekişmeler işletmenin büyüme sürecini olumsuz etkiler. Aile işletmelerinde tepe yöneticiler, kardeşler arası çekişme ve rekabet ile başa çıkabilmek için ya dayatmacı yaklaşımı ya da yönetici yaklaşımı kullanırlar. 44 Daha çok kullanılan dayatmacı yaklaşım ile yönetim en büyük çocuğa devredilir. Diğer kardeşlerin yaşları küçükken sorun yaratmayan bu sistem onlar büyüdüğünde yine sorun yaratmaya başlar. Yönetici yaklaşımda ise kardeşler aralarında rekabete yol açan konuları çözme eğilimindedirler. Bu yöntem daha etkili olmakla beraber her konuda ailenin iletişim içinde olması işleri kolaylaştıracaktır.

6.4. Akrabaları kayırma

Daha önce de bahsettiğimiz bu konu işletmenin büyümesi ile birlikte işletmede söz sahibi olan akrabaların çoğalması ve hak etmedikleri pozisyonlarda yer almaları şeklinde tekrar sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Üst yönetimde yer alan aile bireyleri ve akrabalar işletme için olumsuz sonuçlar doğmasına neden olabilir. Bu olumsuz sonuçlardan bazıları, gelecekteki yöneticilerin seçilebileceği insan havuzunun daralması, gerçek profesyonellerin yükselme şansları olmadığını düşünmeleri şeklinde sayılabilir.

6.5. İş bölümünde sorunlar yaşanması

Genelde aile bireylerinin fazla olduğu bir işletmede işlerin açık ve net bir şekilde paylaşımı, işini iyi yapmak vb konularda sorunlar yaşanır. Aile bireyleri daha iyi pozisyonlarda yer almak isteyerek yapılan iş bölümü konusunda memnuniyetsizlik yaşayabilirler.

43_{Paul C. ROSENBLATT- Stuart ALBERT, Management and Succession, Intergenerational Relationships in Fact and}

Metaphor, Corporations, Businesses and Families,New York, The Haworth Pres, 1990, s.164

Kendilerinden beklenenlerin dışında farklı davranışlarda bulunmaları ve birbirlerinin işleri ile ilgili hareket etmeleri gerilim yaratmaktadır. İşlerin açık ve net olarak paylaştırılması, kişiler arası çekişmeleri azaltır, müşterilerin ve tedarikçilerin kafalarında oluşan belirsizliklere son verir, görevler daha hızlı şekilde yerine getirilir.

6.6. Aile ve iş rollerinin karışmasından doğan çatışmalar

Bu çatışma türü de aile işletmelerinde sıkça görülür. Özellikle ebeveyn ve çocuk arasında gelişen bu çatışma çeşitli sorunlara yol açar. Bu tür bir sorun yaşandığında gerilimi en alt düzeye indirmek için kişilerin kendi aralarına mesafe koymaları şeklinde bir yöntem izlendiği görülmektedir. Kimi zaman iş konuşulmaması gereken yerde konuşmamak adına geçerli olan bu yöntem kimi zaman da iletişim kopuklukları yaratabilir. Bu soruna bulunan çözüm ne olursa olsun, kişiler aile işletmelerinde işletme sistemiyle aile sisteminin çoğu zaman belki de daima birbirine karıştığı gerçeğini kabul etmeli ve bu gerçekle yaşamayı öğrenmelidirler. 45 6.7. Karar alma konusunda çatışma

Genelde aile işletmelerinde toplantılar yapılsa da kararlar oylamaya sunulsa da en son kararın bir kişi tarafından verildiği görülmektedir. Bunun önüne geçilmesi aile işletmelerinde çok zordur. Bu işletmenin hala birinci yada ikinci kuşak tarafından yönetildiğini gösterir ki özellikle büyüme sürecinde kesinlikle tercih edilmeyen bir yöntemdir. Girişimci yaklaşımı olarak da adlandırılan bu yaklaşımda girişimci, bir sahip olarak karar mekanizmasının kendisi olduğu inancındadır. Bu tür işletmeler ikinci kuşağa geçse bile yönetimi devralacak olanlar başlangıçta karar alma sürecine katılmadıkları için liderliğe hazır olmayabilirler. Diğer yöntem olan kararlara uzlaşma ya da oylama yolu ile ulaşılması kesinlikle daha tercih ettiğimiz bir yöntemdir. Genelde aile işletmelerinde ikinci kuşağa geçilmesi ile karar alma kardeşler arasında oluşan bir takım tarafından yerine getirilir. Bu takıma profesyonellerin de dahil edilmesi ile daha sağlıklı kararlar alınması muhtemeldir. Sağlıklı bir karar alma süreci için öncelikle yetki-sorumluluk konularının açıklığa kavuşturulması gerekir.

6.8. Kurumsallaşma ve profesyonelleşme konularında yaşanan sorunlar

Büyüme süreciyle birlikte işletme faaliyetlerinin kapsamı büyümekte ve çeşitlenmektedir. Büyüme devam ettikçe yeni yöneticiler atanır, ikinci kuşağın işletme yönetimini devir almasıyla birlikte sahiplik ve yönetim arasındaki mesafe de artar. Sahiplik ve yönetim birbirinden uzaklaştıkça işletmenin, ailenin anlayışıyla değil, profesyonel yönetim anlayışıyla yönetilmesi önem kazanır. 46

45_{ROSENBLATT, s.170}

Genelde de profesyonel yöneticiler ile aile bireyleri arasında karar alma, ücretleme vb. konularda anlaşmazlıklar yaşanır. Profesyonel yönetime geçişi zorlaştıran unsurlardan bazıları, çalışanların karar alma sürecine çok az katılmaları veya hiç katılamamaları, az yetki devri ve yönetimde birkaç yöneticiye bağlı kalınması, girişimcinin yönetsel yeteneklerinin ve eğitiminin yetersiz olması olarak gösterilebilir. Bazı aile şirketleri kurumsallaşma çabalarının hayata geçirilebilmesi için çok değişik hatta radikal kararların uygulanmasını kurumun iyiliği adına kabul etmiştir.