Devlet bütçesinin yerine getirdiği fonksiyonlar ve görevler iki kısımda incelenebilir. Bunlardan birincisi bütçenin klasik fonksiyonları, ikincisi ise bütçenin çağdaş fonksiyonlarıdır.
1.3.1. Bütçenin Klasik Fonksiyonları
Bütçenin klasik fonksiyonları; iktisadi, siyasi, hukuki ve denetim fonksiyonları olarak sınıflandırmak mümkündür.
9 1.3.1.1. Đktisadi Fonksiyon
Her toplumun temel amacı, refah içinde yaşamak olduğuna göre, bunu sağlayan milli gelirin de istikrarlı bir şekilde artırılması gerekir. Bu bakımdan devlet, bütçesine büyük bir titizlik gösterilmeli, sadece bütçede gelir artışı sağlayacak mali konular yerine makro ekonominin büyüklükleri de önceden düşünmelidir. Bütçenin iktisat politikasının bir bölümünü oluşturan maliye politikası araçlarından biri olması, bunu gerekli de kılmaktadır. Böylece bütçenin tam çalışmayı sağlamada bir araç olarak kullanılabileceği, izlenen politikaya uygun şeklide gelir dağılımını etkileme ve uyumlaştırma amacına yönelik olarak adaletsizlikleri törpüleyeceği, genel tutarı ve bileşimi ile ekonomide kıt kaynakların dağılımını etkileyebileceği ortaya konulmuştur (Edizdoğan, 2005: 11).
1.3.1.2. Siyasi Fonksiyon
Devletin göreceği işlerin belirlenmesi yani ortak ihtiyaçlardan hangilerini ve ne kadarını karşılayacağı, öte yandan bu işleri yapabilmesi için milli gelirden ne kadar pay alacağının önceden kararlaştırılması gerekir. Gelirinden bir kısmını devletin devamı için veren bir vatandaşın uzun uğraşılar sonucu bu konularda söz sahibi olması bütçenin siyasi yönünün önemini ortaya koyar (Edizdoğan, 2005: 12). Halkın dolaylı olarak işlevlere dahil olması bütçenin siyasi yönünü göstermektedir.
Kamu yönetiminin işleyişi bütçe ile mümkün olur. Bütçeyi yürütme organı, yani hükümet hazırlar. Yasama organı, hükümet tarafından hazırlanan bütçe tasarısını görüşür ve gerekli gördüğü değişiklikleri yaptıktan sonra onaylayarak yasalaştırır.
Yasama organının bütçeyi görüşmesi sırasında, hükümet hazırlamış olduğu tasarıyı yasama organına karşı savunur. Çünkü bütçe, hükümetin geleceğe ait programlarını ve izleyeceği siyaseti yansıtan bir araç niteliğindedir. Yürütme organı tarafından her mali yılbaşından önce teklif edilen bütçe tasarısı yasama organınca, olduğu gibi veya değiştirerek kabul edilir ya da hiç kabul edilmeyerek reddedilir. Hükümetin hazırlamış olduğu bütçe tasarısının yasama organında önemli değişikliklere uğraması ya da reddedilmesi halinde önemli siyasi sonuçlar doğacağı bir gerçektir. Bu sebeple bütçenin siyasi fonksiyonu son derece önem taşımaktadır (Pehlivan, 2006: 227-228).
10
Kısaca siyasi fonksiyon, bütçenin parlamentoya; hükümete yol gösterme, bütçeyi yönetme ve denetleme imkanını vermesidir (Devrim, 2002: 280). Siyasi fonksiyon sayesinde bütçe hayata geçirilmektedir.
1.3.1.3. Hukuki Fonksiyon
Hukuki bir bünyeye sahip olan bütçe, yürütme organını ancak gerek izin verdiği bir gider için harcamada bulunabilmesi, gerek yetki verdiği bir gelirin toplanabilmesi konularında bağlar. Çünkü bütçe hukuki işlemlerin kanunlara göre yapılmasını zorunlu kılar. Bu bakımdan bütçenin hukuki niteliği ve işlevi, idari işlemlerin kanunlar çerçevesi içinde yapılması gereğinden meydana gelir. Böylece birçok uyuşmazlık ve tartışmaların esasta çözümlenmesi pozitif hukuk alanında bütçenin salt bir kanun sayılmasıyla mümkündür (Edizdoğan, 2005: 13). Bütçe dışı olan her şey hukuka aykırı sayılmaktadır. Hukuki fonksiyon bütçenin kanunlar çerçevesinde hazırlanmasını sağlamaktadır.
Bütçe, kamu idari birimlerinin işlemlerini de düzenleyici bir fonksiyona sahiptir. Kamu idari birimleri, yapacakları hizmetler için gerekli olan ödenekleri bütçe ile temin eder. Đdarenin herhangi bir kamu hizmeti için yapacağı harcamada kendisine tahsis edilen ödeneğin üzerine çıkması mümkün değildir. Kamu hizmetleri için yapılacak olan harcamalar, ancak bütçe kanununun getirdiği esaslar dahilinde gerçekleştirilir. Bu bakımdan kamu idareleri ancak bütçenin izin verdiği ölçülerde gider ve gelir işlemlerinde bulunabilir (Pehlivan, 2006: 227). Bütçenin izin verdiği ölçütlerin dışına çıkılamamaktadır.
1.3.1.4. Denetim Fonksiyonu
Hazırlanan bütçelerin denetiminin yapıldığını gösterir. Denetim fonksiyonunu parlamentolar Sayıştay aracılığı ile yerine yetirmektedirler.
5018 Kamu Mali Yönetim Kanunu ile belirlenmiş üç tür denetim vardır.
Birincisi ön kontrol, ikincisi iç kontrol üçüncüsü Sayıştay’ın meclis adına yaptığı dış denetimdir. Bu denetimlerden iç kontrol ve ön kontrol sürekli yapılmaktayken, dış
11
denetim ise yıllık olarak yapılmaktadır (Edizdoğan, 2005: 13). Takvim yılının belirli dönemlerinde Sayıştay bütçeyle ilgili denetim çalışmalarını yapmaktadır.
1.3.2. Bütçenin Çağdaş Fonksiyonları
Bütçenin çağdaş fonksiyonlarını; yönetsel, planlama ve makro ekonomik fonksiyonları olarak sınıflandırmak mümkündür.
1.3.2.1. Yönetsel Fonksiyon
Bütçe ödenekleri kamu yönetiminin etkinliği açısından önemlidir 1.3.2.2. Planlama Fonksiyonu
Plan ekonomik anlamda, geleceğe yönelik hedeflerin belirlenmesi ve belli bir anlayış çerçevesinde sisteme bağlanmasıdır. Planların diğer bir özelliği de uzun vadeli oluşlarıdır. Günümüzde bütçeler yıllık olarak hazırlandığı ve uygulandığı için, bütçeyi salt bir mali plan olarak ele almak mümkün değildir. Ancak, bütçeler devletin bir yıllık dönemine ait gelir ve gider tahminlerini ortaya koyduğu için, kamunun sosyal, ekonomik ve mali planı olduğu belirtilebilmektedir (Bülbül vd., 2005: 11). Bütçeler de daha önceden planlanarak hazırlanmaktadır.
1.3.2.3. Makro Ekonomik Fonksiyon
Mali fonksiyon önemli olmakla beraber günümüzde devletin görevleri ve faaliyetleri alanında hem nitelik hem de nicelik yönünden meydana gelen değişiklikler ve gelişmeler sonucunda, bütçenin ekonomik fonksiyonu mali fonksiyonundan daha önemli hale gelmiş bulunmaktadır. Artık günümüzde bütçe, kamu hizmetlerinin görülmesi görevi yanında, ekonomide gelir dağılımını düzeltme, ekonomik istikrarı sağlama, örneğin fiyat istikrarı ve tam istihdam gibi, iktisadi gelişme ve büyümenin hızlandırılması ve gerçekleştirilmesi ve ekonomide optimal kaynak dağılımının sağlanması gibi birtakım makro ekonomik amaçlarının gerçekleşmesi için bir araç olarak kullanılmaktadır. Bütçe vasıtasıyla, kıt kaynakların, hem kamu ve özel sektör arasında dağılımı hem de kamu sektörü içindeki dağılımı optimal düzeye ulaştırılmaya çalışılmaktadır. Şöyle ki, bugün artık bütçe yolu ile sadece kamu gelir ve giderleri
12
arasında bir denge kurulmaya çalışılmayıp; bütçe makro ekonomik amaçların gerçekleştirilmesi için de bir araç olarak kullanılmaktadır (Aksoy, 1998: 389).
Bütçelerin ekonomiye katkıları oldukça fazladır.