Bütçe Dengesi ve Kamu Finansmanı Üzerindeki Etkiler

Deprem devlet bütçesi üzerinde, hem faiz ertelemeleri, borçların yeniden programlanması ve desteklenen kredi programları açısından hem de iskan ihtiyaçları,

aile desteği ve zarar gören sosyal altyapı nedeniyle artan doğrudan bütçe maliyetleri nedeniyle büyük etkiler yaratmıştır. Resmi dış fonlar bu maliyetlerin çoğunu karşılamasına rağmen, finansal açık devam etmiştir. Bunlar:331

i. geçici prefabrik evler ve kalıcı konutlar ve altyapı için yeni yatırım harcamaları;

ii. yardım nedeniyle ekstra tüketim/transfer harcamaları ve olağandışı ölüm ve sakatlık nedeniyle ekstra sosyal güvenlik harcamaları;

iii. okul ve hastane onarımı faaliyetlerini içerir.

Kamu kesiminin üstlendiği maliyetler ile deprem nedeniyle kamu altyapı ve üretim tesislerinin uğradığı zararlar sonucu kamu finansmanı üzerinde oluşacak etkileri belirlemek için DPT, mevcut bilgiler ve çeşitli varsayımlar altında aşağıdaki tahminleri yapmıştır.332

a. Konsolide Bütçe Üzerine Etkiler: Gelirler üzerinde çeşitli vergi ertelemeleri ve meydana gelebilecek vergi kayıpları nedeniyle, gelir vergisinden 67.000 milyar lira, kurumlar vergisinden 38.500 milyar lira, motorlu taşıtlar vergisinden 758 milyar lira, dahilde alınan KDV’den 150.000 milyar lira, BSMV’den 2.189 milyar lira, damga vergisinden 7.268 milyar lira, harçlardan 4.500 milyar lira, olmak üzere toplamda 270,2 trilyon lira olmak üzere ek yük oluşacağı tahmin edilmiştir. Bütçe harcamalarında ise deprem nedeniyle, prefabrik konut inşaatından 53 trilyon lira; tam hasarlı binaların alt yapı dahil yapımı için 1.050 trilyon lira; orta hasarlı binaların yapım ve onarımı için 460 trilyon lira; okul, yurt, üniversite binaları ile spor tesisleri yapım ve onarımı için 33 trilyon lira; Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün akaryakıt ve parça alımı için 11 trilyon lira; Karayollarının bakım ve onarımı için 80 trilyon lira; Sağlık tesisleri yapım, onarım ve diğer giderleri için 23 trilyon lira; çalışanların ödenek, yolluk, fazla çalışma ücretleri ve tedavi yardımlarındaki artış için 41 trilyon lira; diğer kamu kurumlarının yıkılan ve

331 _{Bibbee ve diğerleri, a.g.e., s. 12.}

hasar gören binalarının yapım ve onarımı için 10 trilyon lira, olmak üzere toplam 1.761 trilyon liralık bir artış beklenmiştir.

b. Kamu Bankaları Görev Zararları: Marmara bölgesinde meydana gelen depremden etkilenen kişi ve kurumların T.C. Ziraat Bankası, Halk ve Emlak Bankasına olan borçlarının ertelenmesi, ayrıca Ziraat Bankası’nca bu kişilere yeni kredi açılması sonucu 2000 yılında, Ziraat Bankası’nın toplam görev zararı alacağının 188 trilyon lira, Halk Bankasının ticari kredi faiz oranının % 135 olduğu dikkate alınarak, görev zararı alacağının 54 trilyon lira, Emlak Bankası’nın kredi erteleme işleminden doğacak zararın 62,5 trilyon lira olmak üzere toplam 304,5 trilyon lira görev zararı oluşacağı tahmin edilmiştir.

c. Sosyal Güvenlik Sistemine Etkileri: Sosyal güvenlik primlerinin ertelenmesi ve prim kayıplarından dolayı sosyal güvenlik kuruluşlarına getireceği maliyet 1999 yılı için 68 trilyon lira, 2000 yılı kayıpları da dikkate alındığında bu tutar 73 trilyon lira tahmin edilmiştir. Ertelenen primlerin 2000 yılında tahsil edileceği varsayıldığında, 2000 yılı içindeki diğer maliyetlerle birlikte toplam net maliyet 5 trilyon lira olmaktadır.

d. Mahalli Đdareler Üzerine Etkiler: Deprem bölgesinde hasar gören su ve kanalizasyon şebekelerinin yapım ve onarımında kullanılmak üzere, Đller Bankasının, kanalizasyon için 61 trilyon lira, içme suyu için 32 trilyon lira, olmak üzere toplam 93 trilyon lira ihtiyaç ortaya çıkmış, ayrıca, vergi gelirlerindeki kayıptan dolayı mahalli idarelere genel bütçeden gönderilecek paylarda yaklaşık 40 trilyon liralık bir azalma beklenmiştir. Böylece mahalli idareler için toplam maliyet 133 trilyon lira olarak tahmin edilmiştir.

e. Fonlar Üzerine Etkiler: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonundan, ölenler için 10,5 trilyon lira; 1. derece sakatlar için 1,1 trilyon lira; 2. derece sakatlar için 2,1 trilyon lira; konutu yıkılanlar için 34,9 trilyon lira; konutu orta hasarlı olanlar için 8,1 trilyon lira; konutu az hasarlı olanlar için

4,1 trilyon lira; olmak üzere toplam 60,8 trilyon liralık yardım yapılacağı tahmin edilmiştir.

f. Kamu Đktisadi Teşebbüsleri Üzerine Etkiler: Depremde; TEAŞ, TEDAŞ, TCDD ve bağlı ortaklığı TUVASAŞ, TÜPRAŞ, PETKĐM, TZDK, ĐGSAŞ ve TELEKOM'un zarar gördüğü tespit edilmiştir. Hasarları öz kaynaklarından karşılanacak kuruluşlar dışında, KĐT’lerin deprem nedeniyle uğradıkları maddi hasarlar; TÜPRAŞ için 66 trilyon lira, TCDD için 26,5 trilyon lira, TÜVASAŞ için 36 trilyon lira, TEAŞ için 1,2 trilyon lira, TEDAŞ için 31,5 trilyon lira, PETKĐM için 3 trilyon lira, TZDK için 250 milyar lira, ĐGSAŞ için 9,4 trilyon lira, TELEKOM için 18,7 trilyon lira, olmak üzere deprem nedeniyle oluşan doğrudan kayıplar toplam 192,6 trilyon liradır. Bu rakamlara deprem nedeniyle oluşan işletme kayıpları ise dahil değildir.

Tablo 3.18 Depremin Kamu Finansmanı Üzerindeki Etkisi

Trilyon TL. Milyon Dolar

Bütçe 2.031,2 4.513,8

Kamu Bankaları Görev Zararı 305,0 677,8

KĐT'ler 192,6 428,0

Sosyal Güvenlik Kuruluşları 73,0 162,2

Mahalli Đdareler 133,0 295,6

Fonlar 60,8 135,1

Toplam 2.795,6 6.212,5

Kaynak: DPT, Depremin Ekonomik ve Sosyal Etkileri, Muhtemel Finansman Đhtiyacı, Kısa-Orta ve Uzun Vadede Alınabilecek Tedbirler, http://ekutup.dpt.gov.tr/deprem, (12.02.2004), s. 27.

Böylece depremin kamu finansmanı üzerindeki etkisi toplam 2.795,6 trilyon TL (6.212,5 milyon dolar) olarak tespit edilmiştir. Tespit edilen bu harcamanın önemli bir bölümünün 2000 yılında gerçekleşmesi beklenmekle beraber, 1999 yılı için de, özellikle acil işler için harcama gerekmiştir. Ancak hasarların telafisi için kullanılabilecek mevcut bütçe kaynaklarının yetersizliği nedeniyle DPT, mevcut harcamalarda tasarruf imkanlarının yaratılması ve ilave finansman kaynaklarının hayata geçirilmesi önermiştir.333

Deprem nedeniyle, 1999 yılında vergi gelirlerinde 270 trilyon liralık (GSMH'nın % 0.3'ü civarında) bir kayıp oluşması beklenmiştir. Diğer yandan, deprem dolayısıyla ortaya çıkan ek harcamaları karşılamak üzere 500 trilyon liralık (GSMH'nın % 0.6'sı) ek bütçe hazırlanarak TBMM'ne sevk edilmiştir. Vergi kaybı ve ek bütçe harcaması dikkate alındığında 1999 yılında bütçe açığının GSMH'nın % 1.0'i kadar artması beklenmiştir. Ancak, vergi gelirlerindeki kaybı telafi etmek üzere hazırlanan vergi yasası ile bedelli askerliğe ilişkin düzenlemenin gerçekleştirilmesi 1999 yılı için bütçe açığında ortaya çıkan artış bu kaynaklardan sağlanacak gelirlerle finanse edilebilmiştir.334

DPT, konut yapımı ve onarımı, altyapı ve diğer yeniden yapılanma harcamalarının bütçe harcamaları üzerinde yaratacağı baskının ağırlıklı olarak 2000 yılında ortaya çıkacağını belirtmiştir. Bu kapsamda, 2000 yılında deprem nedeniyle yapılması gereken ilave harcamaların GSMH'ya oranı % 1.5-2 civarında olabilecektir. Ayrıca, afet nedeniyle bölgedeki gerçek ve tüzel kişilerin kamu bankalarına ve tarımsal kuruluşlara olan kredi borçlarının ertelenmesi, faiz oranlarının indirilmesi ve sübvansiyonlu yeni krediler nedeniyle oluşacak görev zararları bütçe harcamalarını artırmıştır. Depremin bütçe gelirleri üzerindeki olumsuz etkisi sınırlı olmakla birlikte 2000 yılında da devam edecektir. 2000 yılında bütçe dengesi üzerindeki net etki ise diğer harcamalarda yapılabilecek tasarrufun boyutuna, ek vergi yasası ve sağlanacak dış finansman imkanlarına bağlı olmuştur. Deprem sonrasında iç borçlanma faiz oranlarında meydana gelen yükselmenin de özellikle 2000 yılı bütçe dengesine olumsuz etkileri söz konusu olacaktır. Ancak, deprem sonrasında sosyal güvenlik yasasının çıkarılması, sağlam kaynak arayışları, IMF ve Dünya Bankasından kaynak sağlanması konusundaki olumlu gelişmeler sonucunda faiz oranları yeniden düşüş eğilimine girmiş bulunmaktadır.335 Bu eğilim 2000 yılında da hızlanarak devam etmiştir.

334 _{DPT, Depremin Ekonomik ve Sosyal Etkileri…, s. 34.} 335 _{DPT, Depremin Ekonomik ve Sosyal Etkileri…, s. 34-35.}

Tablo 3.19 Depremin Mali Etkisi

1999 2000

Milyon dolar GSMH’ye oranla Milyon Dolar GSMH’ye oranla

I.Konsolide Bütçe (1) 1402 0.8 1571 0.7 Gelir Kaybı 739 0.4 314 0.1 Harcamalar 663 0.4 1257 0.6 II.Đskan (2) 122 0.1 1242 0.2 Prefabrik Evler 122 0.1 0.1 Kalıcı Konutlar 509 0.2 Nakit Ödeme 283 0.2

Orta-Hasarlı evler için yardım 450 0.2 III.Kamu Bankalarının Görev Zararları (3) 531 0.0 Ziraat 328 0.1 Halk 94 0.0 Emlak 109 0.1 IV.Yerel Đdareler (4) 81 0.0 65 0.0 V. Fonlar 169 0.1 371 0.2 Sosyal Yardım ve Dayanışma Fonu (5) 169 0.1 261 0.1 Yıkılan Ev Fonu 110 0.0

VI. SOE ler (6) 452 0.2

Toplam Kamu Sektörü 1774 1.0 4248 1.9

Kaynak: Bibbee ve diğerleri, Economic Effects of the 1999 Turkish Earthquakes: An Interim Report, OECD ECO/WKP (2000) 20, Economics Department Working Papers No. 247, s. 41.

(1) “tahsis edilmemiş deprem harcamaları” dahil edilmeden. (2) “tahsis edilmemiş deprem harcamaları”na eşit olarak.

(3) En son deprem kredisi yardım programının mali maliyetlerine eşit değildir. (4) Kanalizasyon, su, harita işi ve kalkınma planı dahil.

(5) Ölüm yardımı, sakatlar için yardım, acil yardım, barınak yardımı, onarım yardımı ve iş yardımı masrafları dahil.

(6) Bölgedeki bütün SOE ler dahil olarak zarar onarım maliyetlerini gösterir. Bununla beraber SOE lerin üretim ve satış kayıpları 632 milyon dolar olarak hesaplanmıştır.

Tablo 3.19, GSMH’nin 1999’da yaklaşık % 1’i ve 2000’de % 2’si olarak, toplam 5.9 milyar dolar ile çeşitli mali maliyetlerin geçici hükümet değerlendirmelerini sunmaktadır. 1999 kayıpları, çoğunlukla acil yeniden inşa ve onarım maliyetleri artı ekstra tüketim/transfer ve sosyal güvenlik harcamalarının sonucudur. Dolaylı etkiler potansiyel olarak, kötüleşen bütçe pozisyonu ve yüksek borç servis yükü nedeniyle devlet borcu üzerindeki yüksek risk priminin sonucu olarak artmıştır. Depremden bir hafta sonra yaklaşık 1 milyar dolar özel sermaye ülkeden çıkış yapmıştır. Bununla beraber, güven ortamı hızla yenilenmiş ve yapısal

reformların gecikme olmadan sürdürüleceği ve deprem maliyetlerinin finansmanı için yeni iç borçlanma yoluna gidilmeyeceği yolundaki açıklamaları takiben 25 ağustostaki sosyal güvenlik reformu kanun tasarısının yürürlüğe girmesi ile sermaye akımları tekrar istikrara kavuşmuştur.336 1999 da gerçekleşen bütün acil yardımların toplamı 700 milyon doları bulmaktadır.