Afetlerin Uzun Dönemli Ekonomik ve Sosyal Etkileri

Sebep oldukları sabit sermaye kayıpları yanında, afetlerin büyüme ve gelir dağılımı üzerinde de uzun dönemli etkileri olabilir.

2.3.2.1. Büyüme Etkileri

Doğal kaynaklar, fiziksel ve beşeri sermaye gibi faktör donatımları, uzun dönemli büyüme üzerinde önemli rollere sahiptir. Afetler bu değişkenleri çeşitli şekillerde etkileyebilirler. Kamusal altyapı gibi toplumsal varlıkları etkilediği gibi bireysel varlıkların yıkımı da, en azından yeniden inşa süreci tamamlanana kadar ekonominin fiziksel sermayesini azaltır. Oluşan kayıplar, sabit sermaye birikim oranını, yatırım dürtüsü ile kapasitesi problemleri nedeniyle azaltabilir. Afetler ayrıca ülkedeki ya da bölgedeki mevcut beşeri sermaye üzerinde de, ölümler, göçler ya da okul yıkımlarına ve tehlike ilintili yoksullaşma nedeniyle okula kayıtları azaltması nedeniyle olumsuz etkiler doğurabilir. Son olarak, tehlikelerin su rezervleri, ormanlar, işlenebilir toprak ve mercan kayalığı üzerindeki etkileri, ve toprak çökmesi, kıyısal erozyon da ülkenin doğal kaynak donatımını azaltır.228 Bu da uzun dönemli büyüme üzerinde tehdit oluşturur.

Üretimin aksamaya uğraması kentsel ve kırsal ekonomilerde istihdamı olumsuz etkilemektedir. Değişik tetikleyiciler farklı etkiler yaratmasına rağmen, kentsel ekonomiler mevsimsel üretime bağımlılıklarının düşük olması ve sigorta, yardım ve iyileştirici hizmetlere daha kolay erişimlerinin bulunmasından dolayı daha çabuk toparlanmaktadırlar. Kobe’de üretim kesintileri, 4500 kişinin işten çıkarılmasına yol açmıştır. Afet sonrası ilk iki hafta içerisinde, iş başvurularına sunulan iş tekliflerinin efektif oranı 0.3’ten 0.05’e düşmüştür.229

227 _{Albala-Bertrand, Urban Disasters and Globalization, s. 81.} 228 _{Charveriat, a.g.e., s. 22-23.}

Bazı büyük ölçekli afetler sonrasında ya da varlıkların zararının ve kaybının ekonominin büyük oranını oluşturduğu durumlarda, yeniden inşa çabaları tüm ekonomi üzerinde orta ve uzun dönemli önemli değişiklikler yaratabilirler.230 Yeniden inşa çabalarının finansmanının seviyesi, şekli ve zamanlaması, afetlerin uzun dönemli büyüme etkilerini belirlemede önemli rol oynar. Eğer kaybolan sermaye, yetersiz kamu politikası ya da özel sektör tepkisi nedeniyle yerine konamazsa, arz tarafında uzun dönemli negatif etkiler olabilir. Bu etkinin büyüklüğü, etkilenen ekonominin sermaye/hasıla oranına bağlıdır. Yeniden inşa, diğer yatırımlar yerine kamu kaynaklarının tahsisiyle finanse edilirse (ulusal ya da bağış orijinli) bir fırsat maliyeti artışı ortaya çıkar. Eğer yatırımların beklenen getiri oranları, olaydan önce planlanmışsa, ekonominin büyüme potansiyeli azalabilir; fiziksel sermaye üretkenliğindeki marjinal büyüme, yeniden inşa fonlarıyla yer değiştirecektir. Diğer kalkınma hedefleri, yeniden tahsisat ihtiyacı yüzünden tamamen ertelenebilecek ya da terk edilebilecektir.231 Eğer yeniden inşa, doğrudan yabancı kaynak erişimine bağımlıysa, uygulama yerel üretken kapasite ve kurumsal organizasyonlar nedeniyle sınırlı kalacaktır. 1985 El Salvador gibi örneklerde, önemli bir kısıt inşaat sektörünün kapasite eksikliği ve çalışanların geçici göçü nedeniyle uygun işgücü kıtlığıydı. 1976 Guatemala örneğinde ise, inşaat sektörünün toplam kapasitesi gerekli çabaya cevap vererek tüm ekonomiye uzun yıllar çarpan etkisiyle olumlu yansımıştır.232

Afetler uzun dönemli ödemeler bilançosu açıklarına da yol açabilirler. Yerel üretimin kesintiye uğraması ihracat kapasitesini düşürken, iç talep yüksek kalma eğilimindedir. Sonuç olarak, yiyecek, inşaat malzemesi, enerji (petrol) ve makine aksamı ithalatı, ihracat gelirleriyle karşılanamayacaktır. Lüks mal talebinin azalmış olmasına rağmen, ödemeler bilançosunda bazı baskıları hafifleterek, dış ticaret hesabında negatif bir trend oluşmasına yol açacak ve sona ermesi aylarca ya da yıllarca sürebilecektir. Bu da borçlanmayı arttırarak, borç servisi ve gelecekte ekonomik büyüme üzerinde uzun dönemli sonuçlar yaratabilir. 1998 sellerini takiben Bangladeş hükümeti, 1998-99 arası 309 milyon dolar banka borçlanmasına başvurmuştur. Bununla birlikte, iyileşme ve yeniden inşa aşamalarında, reasürans ödemeleri, yardım akımları, borçlanma kolaylığı ve özel transferler kanalıyla

230 _{CEPAL, a.g.e., s. 12.} 231 _{Charveriat, a.g.e., s. 23.} 232 _{CEPAL, a.g.e., s. 12.}

alternatif yabancı sermaye akımları oluşarak, ticaret açığını geçici olarak önleyebilir. Bazı durumlarda cari işlemler hesabı bu dönemde gelişme gösterebilir. 1980’lerde ve 1990’larda, afetler Fiji’nin ödemeler bilançosunda çok az etki yaratmıştır. Bunun nedeni, reasürans ödemelerine erişilmesi ile tarım ve turizm gibi üretken sektörlerin sağladığı döviz gelirleridir.233

Ekonomik büyüme, afet sonrasında altyapı ve üretken varlıkların kaybı nedeniyle düşmektedir. Bununla beraber, afetler özellikle inşaat sektörünü uyararak büyümeyi destekleyebilir.234 Büyüme ve döviz girişi, normalde birincil iyileşme ve yeniden inşa periyodunda, genellikle afet sonrası altı aydan az bir süre içerisinde, sınırlı kalacaktır. Bununla birlikte, bazı akımlar afetten bir ya da birkaç yıl sonra alınabilir. 1998 Georges Kasırgası’nı takiben Dominik Cumhuriyeti, parlamentodaki prosedürlerin gecikmesi nedeniyle, 200 milyon doları Dünya Bankası’ndan yedi ay gecikmeyle alabilmiştir. 1999’da para uygun olduğunda ise kasırga sezonu tekrar başlamıştır. Bu dönemde ithalat kapasitesindeki artış, gerçek ekonomik yükseliş olarak değil, geçici yükseliş olarak algılanmıştır. 1988 Gilbert Kasırgasını takiben Jamaika’nın potansiyel cari açığı, 253 milyon dolardan, 38.3 milyon dolara gelmiştir. Bunun iki temel nedeni, reasürans akımlarının 413 milyon dolar ve dış yardım ödeneğinin 104 milyon dolar olmasıdır. Fakat bu olumlu durum kısa süreli olmuş, reasürans ve yardım ödeneğinin tükenmesiyle dolaylı ve ikincil kayıplar artan şekilde hissedilmeye başlamıştır.235

Eğer yeniden inşa finansmanı, tamamen sigorta ödemeleriyle yapılırsa, afetin ekonomiye maliyeti, ekonomik birimlerin ödediği afet sigortası primi ile aynı olacaktır. Bu nedenle, (zararlara değer biçilme uzunluğu ya da ödeme problemi) sigorta ödemelerini geciktirmediği ya da primlerin yüksekliği yatırımları caydırmadığı sürece, toplam refah üzerindeki negatif etkiler minimize olacaktır. Büyük boyuttaki uluslararası yardımların, sermaye kaybını finanse etmesi durumunda, yardım paketindeki ödenek hissesine ve imtiyazlı fonlara bağlı olarak, afetlerin ekonomiye maliyeti, bütün olarak sınırlı ya da geçersiz olacaktır. Eğer uluslararası yardım sadece imtiyazlı kaynaklardan oluşmaktaysa, toplam etki,

233 _{Pelling, Özerdem ve Barakat, a.g.e., s. 291.}

234 _{Albala-Bertrand, Natural Disaster Situations and Growth…, s. 1420.} 235 _{Pelling, Özerdem ve Barakat, a.g.e., s. 292.}

sermaye stokundaki verimlilik artışı ve yeniden inşa sürecinin çarpan etkisi nedeniyle pozitif olabilir. 236

Gelişmekte olan ülkelerde, düşük derecedeki sigorta kapsamı oranı veriyken, afetlerin mali dengelerdeki negatif etkisi ve sınırlı boyuttaki uluslararası yardımlar, bölgedeki devletlerin yeniden inşa için borçlanma yoluna gittiklerini göstermektedir. Đlave borçlanma seviyesi, uluslararası yardım ya da sigorta yoluyla gelen sermaye akımlarının miktarına doğrudan bağlıdır. Artan borç stoku ve ödünç vericilerin yüksek risk primi talepleri, faiz oranlarını arttıracağından, borçlanmanın büyüme üzerinde uzun dönemli negatif etkilerinin olacağı savunulmaktadır.237

Doğal afetlerin kısa dönem (özel) ekonomik sonuçları yanında, uzun dönem (genel) ekonomik sonuçları da değerlendirilirse yıkımın ekonomiyi uyaracağı varsayımına karşı çıkan görüşler vardır. Çünkü, efektif talep, bir satınalma gücünü de gerektirir. Afet nedeniyle insanların satın alma gücünün düşmesi, yeniden inşa faaliyetleriyle oluşan talep artışının ancak bir dönem için geçerli olacağını gösterir. Evlerini kaybeden insanların en acil problemi, onları yeniden inşa etmek ve bunun için ödeme yapmaktadır. Satınalma güçleri düşen insanların normalde satın alacağı malları tedarik eden tüccarlar, toplumdaki satın alma gücü kaybından etkilenecektir. Bu nedenle insanlar eskisi kadar mal ve hizmet talep edemeyecektir ya da mal ve hizmet alımını bütünüyle keseceklerdir. Đşverenlerin etkilenmesi nedeniyle ücretler azalacak ve işten çıkarmalar nedeniyle, talep düşecektir. Bu süreç böylece devam edebilecektir. Sonuç olarak malların yıkımı ve satınalma gücü kaybından kaynaklanan talep azalması nedeniyle, bir doğal afet sonrası ekonomik büyüme olanağı düşüktür.238

2.3.2.2. Bölüşüm Etkileri

Doğal afetler, bölgeler, gelir grupları ya da cinsiyetler arasındaki gelir dağılımını etkileyebilir. Inter-American Development Bank’ın 2000 yılı Ekonomik ve Sosyal Süreç Raporu’nun gösterdiği üzere, coğrafi faktörler bölgesel, ulusal ve

236 _{Charveriat, a.g.e., s. 23.} 237 _{Charveriat, a.g.e., s. 24.} 238 _{Güvel, a.g.e., s. 88.}

yerel seviyelerde refah seviyelerini büyük ölçüde etkilemektedir. Tekrarlanan afetler durumunda, etkilenen bölgelerin ekonomik gelişmeleri durma noktasına gelebilir. Bunun nedeni, etkilenen hanehalklarının afetlerin sıklığından ötürü, afetler arasında tamamen iyileşmelerinin mümkün olmamasıdır. Tekrarlanan afetler, hanehalklarının varlıklarında büyük tükenmelere yol açacaktır. Olumsuz koşullar ayrıca nitelikli bireylerin göç etmelerine yol açarak mevcut beşeri sermaye kalitesini düşürebilir. Yüksek riskli bölgelerdeki yatırımlar, özellikle de yakın bölgeler daha az risk eğilimi taşımaktalarsa, daha az ilgi çekici hale gelecektir, çünkü varlık kaybının yüksek risk taşıması rekabet için risklidir. Brezilya’nın kuzeydoğusu ya da Peru ve Ekvator’un kıyı bölgeleri gibi sürekli doğal afetlerin meydana geldiği bölgeler, genellikle bu ülkelerin daha az tehlike eğilimli alanlarına göre görece yoksuldurlar. Bu kanı esasen bölgedeki yoksulluğun afet eğiliminin sonucu olduğu önermesiyle oluşmuştur.239

Yoksul ve yoksula yakın kesimlerin, afetlerle sınırlı başa çıkabilme yeteneklerinden ve yüksek kırılganlık seviyelerine sahip olduklarından, afet etkilerinden büyük oranda acı çekeceği doğrudur. Fakat bu yüksek gelirli grupların afetlerden etkilenmeyeceği anlamına gelmez. Geçmiş afetler, yüksek gelirli grupların daha az kırılgan yapıya sahip olduklarından dolayı, daha az sıkıntı çekeceklerini göstermemektedir. 1985 Mexico City depreminde, yüksek binaların, alçak kerpiçli ve tuğlalı iskanlara kıyasla depreme daha dayanıksız olması, alt-orta sınıfın en fazla zarar gören grup olmasına neden olmuştur.240

El Nino’nun Ekvator’daki etkileri, kıyı illerindeki yoksulluk olayının El Nino öncesi zaten % 73’e ulaşmışken 1998’de yoksul çiftçilerin mahsullerinin kaybıyla ve tarım işçileri arasında yükselen işsizlik sonucunda % 10 arttığını göstermektedir. 1968-1986 arası Şili’deki Cojimbo bölgesindeki kırsal alanda meydana gelen yerel seller ve kuraklıklar geriletici bölüşüm etkilerine neden olmuştur. Bölgenin temel tarımsal aktiviteleri, büyükbaş hayvan otlatmaktan ve yağmurla beslenen tarımsal üretimden meydana gelmektedir. Tekrarlanan kuraklık nedeniyle, sulanamayan topraklar işlenememiş, yem kıtlığından ve kuraklık ilintili hastalıklardan dolayı hayvan ölümleri artmıştır. Yoksul hanehalkları en fazla etkilenenler olmuştur, çünkü yem alımı için paraları bulunmamakta ve yazlık otlaklara hayvanları

239 _{Charveriat, a.g.e., s. 25.} 240 _{Charveriat, a.g.e., s. 27.}

götürememektedirler. Sonuç olarak, toplumsal seviyede eşitsizlik ve yoksulluk artış göstermiştir.

Kadınların toplumdaki rolleri, diğer aile üyelerinin bakımını üstlenmek ve hareket eksikliklerinden ötürü afetlere kırılganlığını arttırmaktadır. (Bununla birlikte ilgili çalışmaların çoğu, Asya, Afrika ya da gelişmiş ülkelerde yapılmıştır. Cinsiyet konusundaki kültürel faktörlerin önemi göz önüne alındığında, bu durum her yerde geçerli olmayabilir). Afet ilintili ölümlerin incelendiği çalışmalar, hava ilintili olayların tersine, depremlerde erkeklere kıyasla daha fazla kadının öldüğünü göstermektedir. Bunun olası bir açıklaması, erkeklerin iş için dışarıda (kasırga olayları için riskli alanlarda) bulunmaları, kadınların ise evde (depremler için riskli alanlarda) daha fazla kalmakta olduğudur. Mitch Kasırgası sonrasında yapılan bir ampirik çalışma, kadınların fiziksel afet kırılganlığına dair benzer sonuçlar ortaya koymaktadır. Mitch Kasırgası nedeniyle, Nikaragua’da (% 46/54 toplam ölüm oranı) ve El Salvador’da (% 43/57) erkeklerin kadınlardan daha fazla öldüğünü bulmuştur. Bu eşitsizliğin açıklaması erkeklerin riskleri hafife aldığıdır. Kolombiya’daki 1985 Armero çamur kayması gibi bir çok afet olayında, yardım görevleri cinsiyete göre bölüşülmüştür; erkekler kurtarma çalışmaları ve yağmaya karşı mülkiyetin korunmasıyla ilgilenirken, kadınlar çocuklara barınak oluşturma ve topluluğa yemek hazırlamaktadırlar.241

Gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülkede yapılan sayısız çalışma, iyileşme ve yeniden inşa aşamalarında, kadınlar (özellikle evin reisi oldukları zaman) refahları üzerindeki uzun dönemli olumsuz etkilere, erkeklerden daha çok maruz kalmaktadırlar. Hindistan’da hanehalklarının, olumsuz bir şok sonrası tüketimlerini kısmak zorunda kaldıkları zaman, kızların erkeklere kıyasla daha fazla yetersiz beslenmeye maruz kaldıkları görülmüştür. Bununla beraber kadınların, yeniden inşa işleri ve kredilere erkeklerden daha az erişim imkanı vardır. Orta Amerika’daki Mitch Kasırgası olayında, afetin hemen sonrasında barınaklarda yaşayan kadın sayısı yüzdesi, toplam nüfus içerisindeki oranına eşitti. Fakat bu oran, haftalar geçtikçe

artış gösterdi. Özellikle kadın reisli hanelerdeki bu artış, muhtemelen kalıcı iskan çözümleri bulmaktaki zorluğu göstermektedir.242