toplum kuruluşları ile akademik çevreden olmak üzere konu alanı uzmanlarına yarı yapılandırılmış görüşme tekniği uygulanmıştır. Görüşme soruları hazırlanırken hem insan hakları eğitimi hem de program geliştirme konusunda uzman akademisyenlerle çalışılmıştır.
Doküman incelemesi yoluyla, iki ülke programları arasındaki benzerlikler ve farklılıklar; resmi, sivil ve konu alanı uzmanlarından alınan verilerle insan hakları eğitimine bakışımız ve olması gerekli unsurlar saptanmıştır. Bu veriler bir araya getirilerek oluşturulan harmoniden program geliştirme alanında çalışanlara rehber oluşturabilecek temel ilkeler geliştirilmeye çalışılmıştır.
2.2 Çalışma Grubu
Araştırmanın birinci boyutu için doküman incelemesi yöntemi kullanıldığından evren ve örneklem belirlenmemiştir. Buna karşılık ikinci alt problemin 1, 2 ve 3’üncü alt basamağına ilişkin çalışma grubu belirlenmiştir.
Çalışma grubu seçilirken, insan haklarının öncelikle gönüllülük esasına dayalı olduğu göz önüne alınarak, sadece genel bir insan hakları ile ilişkisi olan değil özelde de insan hakları eğitimine yönelik çalışmaları olan kurumlar tercih edilmiştir. Bu doğrultuda resmi ve sivil toplum kuruluşları için çalışma grubu, amaçlı örnekleme yöntemlerinden “tipik durum örneklemesi” adı verilen örnekleme yöntemi ile seçilmiştir. Buradaki amaç, insan hakları eğitimi açısından daha detaylı ve derinlemesine bilgi sahibi olduğu düşünülen kurum ve mensuplarına ulaşma olanağı tanıması bakımından tercih edilmiştir.
Akademik çevreden konu alanı uzmanlarının seçimi için ise yine amaçlı örnekleme yöntemlerinden “kritik durum örneklemesi” yöntemiyle seçilmiştir. Kritik durum örneklemesi araştırmacıya her hangi bir durum ya da sınırlı birkaç sayıda durumu derinlemesine inceleme olanağı sağladığı için tercih edilmiştir.
İnsan hakları eğitimi alanında çalışmaları olan kurum ve kuruluşlar öncelikli olarak tespit edilmiş ve örnekleme alınmıştır.
Konu alanı uzmanları için, bu alanda daha derinlemesine bilgi alınabileceği gerekçesiyle söz konusu alanda çalışmaları olmuş ya da en az bir yüksek lisans tezi yönetmiş kimseler seçilmiştir.
Buna göre araştırmanın çalışma grubunu oluşturan kurum ve kişiler şöyledir;
İkinci alt problemin birinci basamağı olan, resmi kurum ve kuruluşlar için çalışma grubu; Türkiye’de faaliyet gösteren insan hakları kuruluşlarından TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Başkanlığı, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, TODAİE İnsan Hakları Araştırma ve Derleme Merkezinde görevli 5 uzman oluşturmaktadır. Çalışma grubunda yer alan katılımcıların 4’ü erkek, 1 tanesi kadındır.
İkinci alt problemin 2’inci basamağı olan sivil toplum kuruluşları için evren, Türkiye’de faaliyet gösteren gönüllü insan hakları kuruluşları ve çalışanlarıdır. Örneklem ise; merkezi Ankara’da olan İnsan Hakları Derneği, Türkiye İnsan Hakları Vakfı ile Türk Demokrasi Vakfında görevli insan hakları ile ilgili uzman ve çalışanlarıdır. Örneklemi oluşturan sivil örgütlerden ise araştırmaya 3 uzman katılmıştır. Katılan uzmanlardan 2’si erkek, 1 tanesi kadındır.
İnsan hakları eğitiminin sadece bilgiye değil duyarlılığa ve gönüllülüğe ihtiyaç duyan yapısından dolayı akademisyen görüşlerini bu alanda en az bir yüksek lisans tezi yönetmiş ya da bilimsel çalışmalar ortaya koymuş konu alanı uzmanları oluşturmaktadır. Bunun için belirlenen çalışma grubunu ise, Ankara, Atatürk, Bilgi, Çanakkale Onsekiz Mart, Ondokuz Mayıs, Dicle, Gazi, üniversitelerinden bahse konu kriterlere uygun öğretim üyeleri oluşmaktadır. Araştırmaya akademik çevreden toplam 8 akademisyen destek vererek görüş bildirmiştir. Katılanların 6’sı erkek, 2’si
kadındır. Akademik kariyerleri itibariyle dağılım ise, 2’si öğretim görevlisi, 2’si yardımcı doçent doktor, 1 tanesi doçent doktor ve 3 tanede profesörden oluşmaktadır.
2.3 Veri Toplama Tekniği
Araştırma ile ilgili veriler, araştırma kapsamındaki gruplar için, iki yöntem esas alınarak toplanmıştır. Bunlardan birincisi için, doküman incelemesi, ikincisi için ise görüşme tekniğine başvurulmuştur. Her bir yönteme ilişkin veri toplama araçları çalışmanın “ekler” başlıklı bölümünde yer almaktadır.
Birinci alt probleme ilişkin nitel araştırma yöntemlerinden biri olan doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Nitel araştırma “gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği araştırma olarak tanımlanabilir (Yıldırım ve Şimşek, 1999: 19).
Veri kaynağı olarak, konu alanı ile ilgili literatür, Türkiye’de 2005–2006 öğretim yılında yürürlükte olan insan hakları ve vatandaşlık eğitimi ara disiplin programı ile İngiltere’de aynı dönemde yürürlükte olan vatandaşlık eğitimi ulusal programından oluşmaktadır. İngiltere’deki programa ilişkin dokümanın orijinalliği İngiltere Büyükelçiliği aracılığıyla yine İngiliz kurumlarıyla yapılan yazışmalarla doğrulanmıştır. Söz konusu yazışmada belirtilen web adresleri İngiltere devletinin resmi kurumları olduğundan, belgeler asıllarının aynısı niteliği taşımaktadır. Bahse konu yazışmalarda çalışmanın “ekler” başlıklı bölümünde yer almaktadır. (Ek 1)
İkinci alt problemin ilk üç maddesi (İnsan hakları eğitim programının temel özelliklerinin ve ögelerinin neler olması gerektiği konusunda resmi kuruluşların, sivil toplum kuruluşlarının ve uzmanların görüşleri nelerdir?) ile ilgili olarak yarı- yapılandırılmış görüşme tekniğine uygun olarak görüşme formu kullanılmıştır. Yarı-
yapılandırılmış görüşmede, “araştırmacı görüşme sorularını önceden hazırlar, görüşme sırasında görüşülen kişi/kişilere kısmi esneklik sağlanarak sorular yeniden düzenlenebilir” (Yıldırım ve Şimşek, 2000: 95–96; Ekiz, 2003: 62). Bu tekniğin kullanılmasının sebebi, görüşülen kişilerin bilgi ve deneyimleri ışığı altında daha ayrıntılı veri toplanmasına ve yeni keşiflere olanak tanıyor olması nedeniyle tercih edilmiştir. Ancak bazı akademisyenlerin farklı illerde olması, araştırmanın gerçekleştiği süre içerisinde ortak bir zaman ve mekanda buluşulamaması gibi nedenlerle, görüşme soruları elektronik posta aracıyla gönderilerek doldurmaları istenmiştir. Buna karşın her bir akademisyenle kısa sürelide olsa sorular üzerinde telefon görüşmesi de yapılmıştır. Buna göre görüşme yapılan uzmanlardan, resmi ve sivil toplum örgütleriyle 30 dakikayı geçmeyen görüşmeler yapılırken, konu alanı uzmanlarıyla bu süre 75 dakika civarında olmuştur.
Yarı yapılandırılmış görüşme formunu oluşturmak için araştırmacı tarafından ilgili literatür ayrıntılı olarak taranmış, benzeri araştırmalar ile bunlarda kullanılan veri toplama araçları da incelenmiştir. Türkiye’de ilköğretim düzeyinde uygulanan insan hakları eğitiminin mevcut durumu ile olması gerekli insan hakları eğitim programının genel yapısı hakkında, bu alanda çalışan eğitimci ve akademisyenlerle görüşmeler yapılmıştır. Daha sonra geliştirilen veri toplama araçları üniversitedeki uzman kişilere, eğitim programları ve öğretimi bilim dalındaki uzmanlar tarafından incelenmiş ve onların önerileri doğrultusunda yeniden yapılandırılmıştır.
İlköğretim I. kademe düzeyine uygun bir insan hakları eğitim programının genel özelliğini belirlemeyi amaçlayan ikinci alt problem için örneklemdeki her bir gruba yönelik (resmi ve sivil kurumlar, akademik çevre) iki farklı veri toplama aracı geliştirilmiştir. Bunlardan resmi ve sivil toplum kuruluşları için geliştirilen veri toplama aracı birbirinin aynısıdır. Buna göre veri toplama aracı iki bölüm halinde hazırlanmış olup, ilk bölümde araştırmaya katılan kimselerle ilgili kişisel bilgileri yoklayan sorular yer almaktadır. İkinci bölümde ise, ilköğretim I. kademe düzeyinde uygulanabilecek bir insan hakları eğitimi programının genel yapısı ve özelliğini