Birinci bölümde, Aristoteles’in kıyas anlayışını takip eden İbn Sina’nın kıyas teorisi ele alınmıştır. Bu bağlamda kıyasın tanımı ve formel bakımdan kıyasın öncülleri İbn Sina’nın açıklayıcı örnekleri ışığında incelenmiştir.
vii
İkinci bölümde, tasdik türleri ile beş sanatı oluşturan burhan, cedel, hitabet, mugalata ve şiir hakkında bilgilendirme yapılarak İbn Sina’nın kıyas teorisine göre içerik bakımından kıyasın öncülleri açıklanmıştır. Bununla birlikte Antik Çağ Yunan filozofları ve İslam filozoflarının konuyla ilgili görüşlerine de değinilmiştir. Ayrıca beş sanat konusuna yöneltilen eleştirilere de kısaca yer verilmiştir.
Sonuçta ise tez ile ilgili genel değerlendirme yapılmıştır.
Son olarak, ilmî çalışmalara yeni başladığım bu dönemde desteklerini esirgemeyen, tezimin her aşamasında yardımcı olan kıymetli danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Hidayet Peker’e ve vakit ayırarak yol gösteren Doç. Dr. Aytekin Özel’e teşekkür ediyorum. Ayrıca tez sürecinde maddi manevi desteklerinden dolayı aileme şükranlarımı sunuyorum.
Nursema KOCAKAPLAN BURSA-2014
GİRİŞ
Mantık, bir bilim olarak ilk Aristoteles tarafından kurulmuştur. Eski Çin, Hindistan ve Yunanistan’da basit anlamda ve dizgesiz mantık çalışmaları olmasına rağmen mantık bilimini sistemleştiren ve bir disiplin haline getiren Aristoteles olmuştur. Aristoteles, bu alandaki çalışmalara on dokuzuncu yüzyıla kadar temel olan bir mantık sistemi kurmuş olması bakımından önemli bir filozoftur.
Aristoteles, Organon adı altında birleştirilen eserlerinde mantık konularını işlemiş ve mantığı araç bilimi olarak diğer bilimlerin hizmetine sunmuştur. Organon adlı altı kitap şunlardır: Kategoriler, Önermeler, I. Analitikler, II. Analitikler, Topikler ve Sofistik Deliller.
Aristoteles bu kitaplarda kavramlar, hükümler, akıl yürütmeler ve çeşitli ispat şekilleri üzerinde durmuştur. Aristoteles, akıl yürütmelerde en çok kıyas konusuna yer verir. Kıyas, Aristoteles mantığının temelini oluşturur. Daha sonrasında bu kitaplara Aristoteles’in Retorik ve Poetikası eklenerek sekiz kitaba çıkarılmıştır. Porphyrios da kendi yazdığı İsagoji adlı eserini ekleyerek Organon’u dokuz kitap halinde toplamıştır.
Kategoriler, Önermeler ve I. Analitikler kıyasın formel kısmını; II. Analitikler, Topikler, Retorik, Poetika ve Sofistik Deliller kıyasın içerik kısmını oluşturur.
Mantıkçılar yaptıkları çalışmalarda kıyasın formel kısmına daha fazla ağırlık vermişlerdir. Beş sanat olarak da isimlendirilen kıyasın içerik kısmıyla ilgili çalışmalar yapılmış olmasına rağmen genele bakıldığında yeterli önemin gösterilmemiş olduğu görülmektedir.
Çalışmamızla kıyasın formel yönünün yanı sıra ilmî ve pratik hayatta önemli bir konuma sahip olan kıyasın içeriksel yönünün açıklanması ve beş sanatın uygulama alanları hakkında farkındalığı arttırarak yapılan çalışmalara katkı sağlamak amacındayız. Ayrıca bu çalışmamızda ele alınan kıyasın öncüllerinin nefsi etkilemesi yönüyle İbn Sina’nın ontolojisini, zihni etkilemesi yönüyle epistemolojisini anlamada bir aracı olacağı düşüncesindeyiz.
İbn Sina formel bakımdan kıyası iktiranî (kesin) ve istisnaî (seçmeli) olmak üzere iki bölümde ele alır ve kıyası yüklemli ve şartlı olma durumlarına göre inceler. Çalışmamızda kıyasın formel öncülleri hakkında kısaca bilgi verilmiş ve yüklemli kesin kıyasın mod ile şekilleri başlı başına bir konu olduğu için değinilmemiştir.
2
İbn Sina, içerik yönüyle kıyasın öncüllerini muhayyelât (hayale dayalı önermeler), müşahedât (duyulurlar), mücerrebât (deneye dayalı önermeler), mütevatirât (kesin rivayetler), evveliyât (ilkseller), fıtriyât, vehmiyyât (vehimsel önermeler), mutlak meşhurat (genele yaygın olanlar), sınırlı meşhurat, müsellemat (doğru kabul edilenler), makbûlat (kabul görenler), müşebbehât (doğruya benzeyenler), ilk bakışta soruşturulmamış meşhurlar ve maznûnat olmak üzere on dörde ayırır.
Çalışmamızda İbn Sina’nın kıyasın öncülleriyle ilgili bu sınıflandırmasını beş sanat olan burhan, cedel, hitabet, mugalata ve şiirde kullanılan öncüller başlıkları altında inceledik.
Çalışmamızın konu başlığı “ İbn Sina Mantığında Kıyasın Öncülleri” olduğu için kıyas ve kıyasın öncülleri hakkındaki tanımlama ve sınıflandırmada İbn Sina’nın görüş ve eserleri merkeze alındı. Bununla birlikte Aristoteles başta olmak üzere Sokrates, Platon vb Yunan Filozofları ile Fârâbî ve Gazzali vb. bazı İslam Filozoflarının konuyla ilgili görüşlerine de kısaca yer verdik.
İbn Sina’nın Aristoteles’in eserlerini sadece yorumladığı düşünülmüştür; fakat İbn Sina, bu eserleri kendi üslubu ve felsefî sistemine göre tekrar ele almıştır. İbn Sina, Aristoteles’te kapalı gördüğü konuları verdiği örneklerle daha anlaşılır şekilde açıklamıştır.
Ayrıca İbn Sina’nın Arapça’dan faydalanması bu yorumlamaya zenginlik katmıştır. Bununla birlikte İbn Sina, Aristoteles’in kıyas hakkındaki görüşlerinin yanlış anlaşılmasından dolayı ona yöneltilen eleştirilere cevap vermiştir. Buna rağmen İbn Sina, Aristoteles’te eksik gördüğü noktaları ifade etmekten de geri durmamıştır. Bu durumu açıklamak adına çalışmamızda Aristoteles ve İbn Sina’nın konuya bakış açısındaki benzerlik ve farklılıkları ele almaya çalıştık.
Çalışmamızda konunun daha iyi aktarılması amacıyla konular arasındaki bağlantının bütünlük oluşturmasına gayret gösterdik. Ayrıca İbn Sina, kıyas teorisini çok geniş planda ele aldığı için konuyu dağıtmamak adına bazı bölümlerde ayrıntıya girmedik.
Kıyas çeşitleriyle ilgili Doğu ve Batı mantıkçıları tarafından farklı sınıflandırma ve isimlendirme yapılmıştır. Çalışmamızda ise İslam mantıkçılarının tanım ve sınıflandırması dikkate alınarak konu incelenmiştir.
Kavramları daha dikkatli ve titiz bir yöntemle analiz ederek tanımlamalar yapan İbn Sina’nın kıyas teorisinde kullandığı kavramsal yapı, Aristoteles ve Fârâbî’ye dayanmaktadır.
Çalışmamızda klasik mantıktaki kavramsal yapı da göz önünde bulundurularak İbn Sina’nın kullandığı kavramlar dikkate alındı ve farklılıklar dipnotlarda belirtildi. Ayrıca kapalı olan felsefî kavramlarla ilgili dipnotlarda açıklama da yapıldı.
3
I. BÖLÜM
KIYASIN TANIMI VE ÖNCÜLLERİN FORMEL YAPISI
4
Mantık ilminin temelini kıyas teorisi oluşturur. Kıyas teorisini incelemek için temel olarak kıyasın yapısı ve çeşitlerini bilmek önemlidir. Bu sebeple İbn Sina’nın kıyasın öncülleri hakkındaki görüşlerine geçmeden önce kıyasın tanımı ve mahiyetiyle ilgili bilgi vermek istiyoruz.