Azerbaycan ve Türkmenistan

SSCB’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını ilan etmiş olan Hazar Denizi’nin iki kıyıdaş devleti Azerbaycan ve Türkmenistan Hazar Denizi’nin hukuki statüsü meselesinde farklı tezler ileri sürmüş, Hazar Denizi ve kaynaklarının paylaşımı konusunda anlaşamamışlardır. Bu anlaşmazlıkları ortaya çıkaran en önemli sebep ise bu ülkelerin Hazar Denizi’nin paylaşımı meselesinde kendi sektörlerinin sınırlarını belirleyememeleri olmuştur. Bu iki ülke Hazar Denizi’nin hangi yolla bölüneceğinden ziyade bu bölünme sırasında ülkelerin ulusal sektörlerinin geçeceği “Orta Hattı” belirleyememektedirler.163 _{Bu konuda her iki}

ülkede Hazar’dan biraz daha fazla pay alabilmek için kendi tezini kabul ettirmeye çalışmaktadırlar.

Azerbaycan ve Türkmenistan arasındaki bu anlaşmazlıkların önemli kısmı Azeri/Hazar, Çırak/Osman ve Kepez/Serdar yatakları ile ilgili olmuştur. Türkmenistan bu yatakların Hazar Denizi’nde kendi ulusal sektöründe yer aldığını beyan ederek bunların kendisine ait olduğunu iddia etmiştir.164 _{Kepez yatağını ilk}

olarak Azerbaycanlı jeologlar 1959 yılında keşfetmişler ve 1989 yılında bu kuyudan ilk petrol çıkarılmıştır.165 _{Bu iki devlet arasındaki ilişkiler 1994 yılında “Asrın}

Anlaşması”nın imzalanmasından sonra daha da sorunlu hale gelmeye başlamıştır. Bu anlaşmanın imzalanmasından sonra Kepez yatağı çevresinde arama çalışmaları başlatılmış, ancak Türkmenistan tarafı bu meseleyi olumlu karşılamamış ve iki ülke arasındaki ilişkiler kötüye gitmeye başlamıştır.166

Azerbaycan Kepez yatağı için 1997 yılının Temmuz ayında Rusya’nın Lukoil ve Rosneft şirketleri ile Azerbaycan Petrol Şirketi arasında 1 milyar dolarlık anlaşma imzalamış, fakat Türkmenistan’ın bu duruma itiraz etmesi yüzünden bir hafta sonra

163 _{Sinan Oğan, Yeni Küresel Oyun..,s. 17.} 164 _{Çingiz İsmayılov, a.g.e., s. 136.}

165_{Çağrı Kürşat Yüce, “Hazar Bölgesinde Tehlikeli Oyunlar ve Türkiye”, Turan – Stratejik}

Araştırmalar Merkezi, Eylül 2010,http://www.turansam.org/makale.php?id=1906, (05.10.2018).

“Kepez” çevresindeki çalışmalar durdurulmuştur. Rus şirketlerinin bu anlaşmaya dahil olması yüzünden Türkmenistan ile Rusya arasında bir gerginlik ortaya çıkmış, hatta Türkmenistan’dan Rusya’ya doğal gaz ihracı durdurulmuştur. Bu krizden kısa süre sonra Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin Ağustos ayında Azerbaycan ile yapılan Kepez yatağı hakkındaki bu anlaşmanın iptal edildiğini açıklamıştır.167

Yukarıda da bahsedildiği gibi bu sorunun ortaya çıkmasındaki en önemli sebep, bu iki ülke arasında Hazar Denizi’ndeki sınırların belirlenememesi olmuştur. Azerbaycan ve Türkmenistan Hazar Denizi’nin orta hat prensibine göre bölünmesini savunsalar da bu prensibin Hazar Denizi’ne uygulanması meselesinde uzlaşamamışlardır.168 _{Bu prensibin Hazar Denizi’ne uygulanamamasındaki en büyük}

sorun ise orta hattın geçeceği noktanın karadan uzaklığının nereden başlayarak ölçüleceğine ilişkindir. Azerbaycan tarafı orta hat prensibinin dünyadaki tecrübesine dayanarak, orta hattın her ülkeden uzaklığının, kıyı devletin sahil şeridinin çizdiği çizgiye uygun olarak uygulanmasını istemiştir. Hazar’daki en büyük girinti olan Azerbaycan’ın Apşeron yarımadası ise Azerbaycan sahillerinde olduğu için Bakü orta hatta kadarki uzaklığın Apşeron yarımadası sahillerinden başlayarak hesaplanmasını istemiş, ancak, Türkmenistan tarafı bu teklifi kabul etmemiştir. Türkmenistan tarafının teklifine göre ise orta hattın Azerbaycan’dan uzaklığı Apşeron yarımadasından değil Azerbaycan’ın ana karasının bittiği kıyılardan hesaplanması gerekir. Eğer, orta hattın karadan uzaklığı Azerbaycan’ın teklifine göre belirlenirse Kepez yatağı iki ülke sınırında yer alacak, eğer bu uzaklık Türkmenistan’ın teklifine göre belirlenirse bu yatak Türkmenistan sektöründe yer alacaktır. Azerbaycan kendi teklifinden yola çıkarak bu yatağın sınırda yer aldığını ve iki ülke arasında ortak bir biçimde kullanılmasını teklif etse de, Türkmenistan tarafı ise bu teklife kesin bir şekilde karşı çıkmıştır.169

167_{Aiderbak Amirbek, a.g.m., s. 38.}

168_{Mehmet Seyfettin Erol, “Türkmenistan Cumhuriyeti”,}

https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=357901&/T%C3%BCrkmenistan-Cumhuriyeti-/-Mehmet- Seyfettin-Erol- , (06.10.2018).

İki ülke arasındaki bir diğer sorunlu konu ise hangi yatakların bu ülkeler arasında sorun teşkil ettiği hakkında iki ülke arasında bir fikir birliğinin olmamasıdır.Azerbaycan, Azeri/Hazar ve Çırak/Osman yataklarının kendi sektörü içinde yer aldığını, bu yatakların tartışma konusu bile olmadığını, iki ülke arasındaki tek tartışmalı yatağın Kepez/Serdar yatağı olduğunu savunmaktadır. Türkmenistan tarafı ise ikili anlaşmazlığın bir tek Kepez/Serdar yatağı ile bağlı olmadığını, Azeri/Hazar ve Çırak/Osman yataklarının da tartışmalı bölgede yer aldığını ve bu yatakların da tartışma konusu olduğunu belirtmektedir. Azerbaycan tarafı bu konuda kendi tezi doğrultusunda 1994 yılından itibaren “Asrın Anlaşması” ile uluslararası bir konsorsiyum kurarak bu yatakları işletmeye başlamıştır.170 _{2001 yılında}

Türkmenistan, Azeri/Hazar ve Çırak/Osman yataklarında Azerbaycan’ın çalışmalarının devam etmesini protesto ederek Azerbaycan'a nota vermiştir. Daha sonra Türkmenistan’ın Bakü’deki büyükelçiliğini kapatmıştır.

2006 yılında Türkmenistan’ın ilk Cumhurbaşkanı Saparmurat Niyazov’un ölümünden sonra Gurbanguli Berdimuhammedov’un iktidara gelmesinden sonra iki ülke arasındaki bu sorunla ilgili görüşme ve müzakereler yeniden başlamıştır. Berdimuhammedov iktidara geldikten sonra iki ülke arasındaki tartışmalı yataklar sorununu çözmek için arabuluculuk komisyonunu yeniden devreye sokmuştur. Azerbaycan ile kötüleşmiş olan diplomatik ilişkileri yeniden tesis ettikten sonra Gurbanguli Berdimuhammedov Mayıs 2008 tarihinde Bakü’ye resmi bir ziyaret düzenlemiştir. İlişkileri iyileştirmeye yönelik atılan bu adımlar Türkmenistan’ın yeni Cumhurbaşkanı ile birlikte yeniden müzakere masasına dönmek istediğini göstermiştir.171

Hazar Denizi’nin Hukuki statüsü meselesi ve en önemlisi Azerbaycan ve Türkmenistan arasında sınır sorunları çözülünceye kadar Kepez / Serdar yatağının

170 _{Rüstem Şahsuvarov, “Azerbaycan – Türkmenistan: Sorunun Bir Çözümü Var mı?”,}

http://www.iarex.ru/articles/38380.html, (06.10.2018).

171 _{Marlene Laruelle and Sebastien Peyrouse “The Miltarization of the Caspian Sea “Great Games”}

and “Smal Games” Over the Caspian Fleets”, Central Asia – Caucasus Institute and Silk Road Studies

kullanılmamasına ilişkin olarak bu iki ülke arasında 2008 yılında anlaşma yapmıştır. Bu anlaşma ile her iki devlet de artık Kepez/ Serdar yatağı ile ilgili faaliyetlerine son verecek, ülkeler arasındaki sınır sorunları çözülünceye kadar hem Türkmenistan hem de Azerbaycan bu yatak ile ilgili hiçbir girişim veya eylemde bulunmayacaklardı.172

2009 yılında Azerbaycan ile Türkmenistan arasındaki ilişkiler yeniden kötüleşmeye başlamıştır. Buna sebep ise Türkmenistan tarafının Kepez/Serdar yatağı ile ilgili olarak etrafındaki Azerbaycan ile yaşadığı problemi Uluslararası Adalet Divanı'na taşıyacağı hakkında verdiği beyanatlar olmuştur. Ancak, ilerleyen süreçte Trans–Hazar projesi ve Türkmen petrolünü Türkiye’nin Akdeniz limanlarına taşınmasını gerçekleştirebilecek projelerin taraflar arasında görüşülmeye başlamasıyla Türkmenistan, konuyu Uluslararası Adalet divanına taşıma meselesini ikinci plana atmıştır.

İkili ilişkilerde tansiyonu en yüksek seviyelere kadar yükselten olaylardan biri de 2012 yılında Azerbaycan’ın, Kepez/Serdar yatağında araştırma yapan Türkmen gemilerine müdahale etmesi olmuştur. Azerbaycan tarafı bu araştırmaların 2008 yılında iki ülke tarafından Kepez/Serdar yatağı ile ilgili imzalanan anlaşmaya aykırı olduğunu bildirmiş ve Türkmenistan tarafının bu anlaşmaya uymasını istemiştir.173

İki ülke arasındaki bu gerginlikten sonra 2012 yılında Türkmenistan,sorunu Uluslararası Adalet Divan'ına götüreceğine ilişkin düşüncesini yeniden gündeme getirmiştir.174 _{Karşı taraf olan Azerbaycan ise mesele ile ilgili tüm uluslararası hukuk}

kurallarının incelendiğini, gerektiğinde Türkmenistan ile mahkemede bu konuyu

172_{Trend Haber Ajansı, Türkmənistan Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycanın "Kəpəz" Yatağı ilə Bağlı}

Etirazına Cavab Verib (Türkmenistan Dışişleri Bakanlığı Azerbaycan’ın “Kepez” Yatağı ile Bağlı İtirazına Cevap Verdi),Haziran 2012,https://az.trend.az/azerbaijan/politics/2038403.html,

(06.10.2018).

173 _{IRIB World Service, Türkmenistan ile Azerbaycan Arasında Soğuk Rüzgarların Esmesi, Haziran}

2012, http://turkish.irib.ir/guncel-yazilar/siyasi-yorumlar/item/262119-t%C3%BCrkmenistan-ile- azerbaycan-aras%C4%B1nda-so%C4%9Fuk-r%C3%BCzgarlar%C4%B1n-esmesi, (06.10.2018).

174_{Sabah Gazetesi, Hazar’da Petrol Krizi Derinleşiyor, Temmuz 2012,}

tartışmaya ve kendisinin egemen haklarını savunma hakkına sahip olduğunu bildirmiştir.175

Azerbaycan Petrol Araştırmaları Merkezi başkanı İlham Şaban bu meseleye ilişkin olarak şu düşüncelerini dile getirmiştir: "Azerbaycan ve Türkmenistan arasında zaman-zaman sorunların çıkmasına sebep olan “Kepez/Serdar" yatağının paylaşılması sorunu, ekonomik veya stratejik bir mesele değildir, Bu mesele daha çok siyasi bir meseledir. Türkmenistan eğer Batı’ya açılmak istiyorsa Türkmenistan için Azerbaycan vazgeçilemez bir geçiş kapısıdır. Hazar Denizi’nin dibinden geçerek Türkmenistan doğal gazını Avrupa’ya taşıyacak olan Trans Hazar projesinin gerçekleşmesi için Azerbaycan ile ilişkiler Türkmenistan açısından oldukça önemlidir. Eğer Türkmenistan Azerbaycan’a karşı adımlar atıyorsa bunu bazı ülkelerin etkisi altında kalarak yapıyor. Türkmenistan’ın bölgede en çok bağımlı olduğu ülke ise İran’dır”.176

Trans Hazar projesi Hazar Denizi’nin hukuki statüsü ile kıyaslandığında bu meselenin daha yeni olduğu görülmektedir. Trans Hazar projesi SSCB’nin dağılmasından sonra gündeme gelmiş, özellikle son zamanlarda Avrupa’nın enerji güvenliği açısından Hazar Denizi’nin öneminin artması bu projenin gündemde üst sıralara yükselmesine sebep olmuştur. Rusya’nın Avrupa üzerindeki enerji hakimiyetini önemli ölçüde etkileyecek olan bu proje hakkında taraflar arasında imzalanan anlaşma 1 Ağustos 2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir.177Türkiye– Avusturya Doğal Gaz Boru Hattı Projesi'nin (NABUCCO)178 _{bir parçası olan Trans–}

Hazar projesi, NABUCCO ile birbirini tamamlayan iki proje olarak her zaman birlikte müzakere konusu olmuşlardır. NABUCCO projesindeki en büyük sorun bu projeye yeterli olacak doğal gazın bulunamamasıdır. Projeye ilk olarak katılan

175 _{Trend Haber Ajansı, a.g.m.}

176 _{Azadlıq Radyosu, Azərbaycan və Türkmənistan Bir – Birinə Nota Verir, Haziran 2012,}

https://www.azadliq.org/a/24619014.html, (07.10.2018).

177 _{Ainur Nogayeva, Orta Asya’da ABD, Rusya ve Çin Stratejik Denge Arayışları, USAK yayınları,}

Ankara 2011, s. 118.

178 _{Uluslararası Gündem, NABUCCO Doğal Gaz Boru Hattı Projesi, Temmuz 2014,}

ülkelerden biri olan Azerbaycan NABUCCO hattına ilk doğal gaz verecek ülke olacaktır. Ancak, Azerbaycan’ın doğal gaz rezervleri NABUCCO projesi için yeterli değildir. Bu sorunu çözmek için Türkmenistan ve Irak’ın da bu projeye katılması planlanmaktadır.179 _{Bunun için de Türkmenistan doğal gazını NABUCCO projesi ile}

kavuşturacak Trans–Hazar projesi NABUCCO için hayati önem taşımaktadır. Türkmenistan’dan Azerbaycan’a çekilmesi planlanan Trans–Hazar boru hattı ile Türkmenistan doğal gazı önce Azerbaycan’a, buradan da Gürcistan ve Türkiye yoluyla Avrupa’ya ulaştırılacaktır.Trans Hazar projesinin gerçekleşmesinden sonra Orta Asya’nın doğal gaz zengini diğer ülkeleri olan Kazakistan ve Özbekistan’ın da ilerleyen yıllarda bu projeye katılması düşünülmektedir.180 _{Bu projenin}

gerçekleşmesindeki en büyük sorunlardan biri ise Hazar Denizi’nin hukuki statüsünün halen çözümlenememiştir. Hazar’ın Statüsü meselesi çözülemediğinden Azerbaycan ile Türkmenistan arasındaki sorunlar da çözülmemiş bir biçimde durmakta ve Trans Hazar projesinin iki tarafı da Hazar’da birbiriyle sorunlar yaşamaktadır.

NABUCCO projesinin en büyük destekçisi olan ABD ise projeye katılabilir konumda olan Rusya ve İran’ın bu projeye katılmasını istememektedir. ABD ve Avrupa Birliği’nin bu projedeki en büyük hedeflerinden biri de enerji güvenliği meselesinde Avrupa Birliği’ni Rus enerji kaynaklarından bağımsız hale getirmektir. Nükleer faaliyetleri yüzünden bu projeye dahil edilmeyen İran ise Avrupa’ya karşı enerji kartının elinden çıkacağını düşünen Rusya ile birlikte Hazar’ın statü meselesinde Trans– Hazar boru hattı meselesini daha çok öne sürmüşlerdir. kabartmaktadırlar. Bu iki ülkeye göre bu proje Hazar Denizi’nde ekolojik felaketlere yol açabilir. Bu nedenle de ve bu projeye karşı çıkmaktadırlar.181

179 _{NTV.Com, Nabucco Projesi Nedir? Ne Değildir?, Temmuz 2009,}

https://www.ntv.com.tr/dunya/nabucco-projesi-nedir-ne-degildir,J5DBIv_eD02BGGYaWBWN8w, (08.10.2018).

180_{Araz Aslanlı, Geosiyasi Rəqabət… s. 26.}

181 _{Atavatan Türkmenistan – Uluslararası Dergisi, Trans Hazar Doğal Gaz Boru Hattı}

Kazakistan’ın Aktau kentinde 12 Ağustos 2018 tarihinde yapılan Hazar Zirvesinde kıyı devletleri önemli konularda anlaşmaya varmışlardır. Zirvede ülke liderleri Hazar’ın sularını ortak kullanımı konusunda ortak bir anlaşmaya varsalar da, denizin dibinin bölünmesi meselesinde paylaşımın formülü konusunda anlaşma imzalamışlardır. Bu formülün nasıl bir bölünme olduğu konusunda bir açıklama yapılmasa da, görünen odur ki, artık ülkeler kendi aralarında yapacakları ikili müzakereler ile aralarındaki anlaşmazlıklara çözüm bulmaya çalışacaklardır. Artık Türkmenistan ve Azerbaycan aralarındaki dizi sorunu diğer kıyı devletlerinin müdahalesi olmadan ikili müzakereler ile çözebileceklerdir. İki ülke arasındaki en önemli meselelerden biri ise Türkmenistan ve Azerbaycan arasında gerçekleştirilmesi planlanan, ancak, Rusya ve İran'ın engellemeleri ile karşılaşan Trans - Hazar projesinin gerçekleştirilmesidir.182 Türkmenistan ve Azerbaycan arasındaki sınır sorunları ve paylaşılamayan yataklar sorunu ise bu anlaşma ile de çözülmemiş kalmıştır. Yani, iki ülke arasındaki sorunlara çözüm bulunabilmesi için ikili görüşmelerin ve müzakerelerin devam ettirilmesi gerekmektedir.

3.2. Sorundaki Taraf Devletlerin Stratejik ve Ekonomik