Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin KuruluĢu

Birinci Dünya SavaĢı‟nın üçüncü yılından itibaren, cephedeki ağır yenilgiler ile ülke genelinde iktisadi ve siyasi buhran sonucu, 12 Mart 1917‟de (Jülyen takvimle93

27 ġubat‟ta) Devlet Duması‟nın lağvedilmesinden sonra, Rusya Ġmparatorluğu‟nun baĢkenti Moskova‟da isyanlar baĢlamıĢtı. Ġlk olarak, önceden feshedilmiĢ Devlet Duması‟nın Yürütme Komitesi, iktidara el koyarak Knez G. Lvov baĢkanlığında yeni bir Geçici Hükümet oluĢturdu. Üç gün sonra Çar II. Nikolay‟ın tahttan feragat etmesiyle, Rusya‟da üç yüz yıllık Romanovlar hanedanı son buldu.94

Geçici Hükümet, monarĢi döneminde Çarın atadığı naipler (наместник – namestnik) ve askeri genel valiler (генерал-губернатор - general-gubernatör)95 tarafından yönetilen Güney Kafkasya‟da, bölgenin 4. Devlet Duması‟nda temsil edilen milletvekillerinden ibaret olan Özel Transkafkasya Komitesi‟ni (Особый Закавказский Комитет [ОЗАКОМ-OZAKOM]) oluĢturarak bölgedeki mülki idare yetkisini bu komiteye verdi. OZAKOM BaĢkanı olarak, Kadet Partisi‟nden Rus kökenli Vasiliy Akimoviç Harlamov atandı. Komite üyeliklerine, Azerbaycanlı M. Y. Ceferov (Musavat Partisi), Gürcü K. G. AbaĢidze (Federal-Sosyalist), Ermeni M. Ġ. Papacanov (TaĢnak Partisi), Gürcü A. Ġ. Çhenkeli (MenĢevik) getirildi.96

7 Kasım 1917 BolĢevik Ġhtilali‟nden sonra toplanan Güney Kafkas siyasi teĢkilatları, Genel Rusya Kurucu Meclisi çağırılana kadar, bölgeyi yönetmek için Transkafkasya Komiserliği oluĢturulması kararını aldı. 14 Kasım 1917‟de aynı zamanda ÇalıĢma ve DıĢiĢleri Komiseri görevlerini de icra etmekte olan, Gürcü

93

MÖ 46 yılında Jül Sezar tarafından kabul edilen ve 16 yüzyıla kadar kullanılan bu takvim, yıl hesaplamaların 128 günde bir gün kayma yaĢandığı için yerini Gregoryen takvime bırakmıĢtır.

94

Nəsib Nəsibli, zǝrbaycan Demokratik Respublikasının Xarici Siyasǝti (Bakı: Qanun NǝĢriyyatı, 2011), s. 32.

95

Ali Asker, “The Legal and Political Dimensions of Viceroyalty in the Caucasus”, Ġçinde: AVĠM (Ed.), Turkish-Russian Academics: A Historical Study on the Caucasus (Ankara: Terazi Yayıncılık, 1. Baskı, 2016), p. 23-36.

96

Рагим-бек Векилов, История возникновения Азербайджанской Республики (Баку: Элм, 1998), с. 6.

MenĢevik E. P. Gegoçkori baĢkanlığındaki bir ekiple yeni hükümet kuruldu: A. Ġ. Çhenkeli (Ġç ĠĢleri Komiseri), D. D. Donskoy (Harbiye ve Denizcilik Komiseri), H. O. Karçikyan (Maliye Komiseri), F. H. Hoyski (Halk Eğitim Komiseri), ġ. V. Alekseev- Meskiev (Adalet Komiseri), M. Y. Ceferov (Ticaret ve Sanayi Komiseri), H. B. Melik- Aslanov (Demir Yolu Komiseri), A. V. Neruçev (Toprak, Devlet Emlakı ve Din ĠĢleri Komiseri), A. Ter-Kazaryan (Erzak Komiseri), A. Ġ. Ohancanyan (Himaye Komiseri), H. B. Hasmemmedov (Devlet Kontrolü Komiseri).97

Bununla birlikte, Güney Kafkas‟ın esas üç milleti olan Türkler (Azerbaycanlı), Gürcüler ve Ermeniler, komiserlikte kendi milli fraksiyonlarını oluĢturmuĢlardı. Azerbaycan Milli Fraksiyonu‟nun BaĢkanı Mehmet Emim Resulzade olmuĢtu. Transkafkasya Komiserliği göreve baĢladıktan sonra, bölgede yapılan Genel Rusya Müessisler Meclisi seçimlerinde; Gürcü MenĢevikler 11, Müsavatçılar 10, TaĢnaklar 9, Müslüman Sosyalist Bloğu 2, BolĢevik, Es-Er (Devrimci Sosyalist) ve Ġttihatçılar 1‟er sandalye kazandılar.98 Tüm Rusya Kurucu Meclisi seçimlerini kaybeden BolĢevikler tarafından feshedildikten sonra, 22 ġubat 1918‟de Meclisin Güney Kafkasya milletvekilleri Tiflis‟te Transkafkasya Seymi‟ni (Parlamentosu) oluĢturdular. Transkafkasya Seymi‟nde, Azerbaycan siyasi partilerinin 44 temsilcisi vardı.99

Transkafkas Seymi‟nin yeni oluĢan Azerbaycan fraksiyonunda; Musavat

Partisi‘nden Memmed Yusuf Ceferov, Alimerdan Bey TopçubaĢov, Mehmed Emin

Resulzade, Nesib Bey Yusufbeyli, Hasan Bey Ağayev, Dr. Hüsrev PaĢa Bey Sultanov, Memmed Hasan Hacinski, Mir Hidayet Seyidov, Fethali Han Hoyski, Halil Bey Hasmemmedov, Gazi Ahmed Mehemmedbeyov, Aslan Bey GardaĢov, ġefi Bey Rüstembeyov, Cavad Melik-Yeganov, Mustafa Mahmudov, Mehdi Bey Hacıbababeyov, Hacı Molla Selim Ahundzade, Mehdi Bey Hacınski, Hudadat Bey Melik-Aslanov, Müseyib Ahicanov, Lütfali Bey Behbudov, Firudin Bey Köçerli, Ġbrahim Ağa Vekilov, Hemid Bey ġahtahtinski, Rahim Bey Vekilov, Ali Asker Bey Mahmudbeyov, Yusuf Efendi Efendizade, Mirza Celal Yusufzade, Dr. Memmed Rza Ağa Vekilov, Ġslam Bey Kabulov; Müslüman Sosyalist Bloğu‘ndan Ġbrahim Bey Haydarov, Alihan Kantemir, Aslan Bey Sefikürdski, Ahmed Cevdet Pepinov, Bağır Rzayev, Camo Hacinski, Mehemmed Maherremov; Rusya Müslümanlığı (İttihat)

97

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, 2. Cilt, (Bakı: Lider, 2005), s. 452. 98

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, s. 453. 99

Partisi‘nden Sultan Mecid Ganiyev, Mir Yagub Mehdiyev, Heybet Kulu

Memmedbeyov; Müslüman Sosyal Demokrat Menşevik (Hümmet) Partisi‘nden Cefer Ahundov, Ġbrahim Ebilov, Akber Ağa ġeyhulislamov, Semed Ağa Ağamalıyev temsil ediliyorlardı.100

Ermeni-Gürcü çoğunluğunun bulunduğu Trankafkasya Seymi‟nin Osmanlı Devleti ile yapılan barıĢ görüĢmelerindeki uzlaĢmaz tutumu sonucunda, Osmanlıların Brest-Litovsk AntlaĢması‟ndan doğan haklarını elde etmesi için savaĢ kaçınılmaz oldu. Dolayısıyla, sekiz günlük harekatla, Osmanlı birliklerinin Batum‟u geri alması Seym‟deki Müslümanlara inisiyatifi ele alma imkânı verdi. 22 Nisan 1918‟de Azerbaycan Milli Fraksiyonu‟nun teklifi ile Transkafkasya Seymi toplantısında bağımsız Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti ilan edildi. 26 Nisan‟da Seym, bağımsız Transkafkasya Hükümeti‟ni onayladı: A. Çhenkeli (BaĢkan ve aynı zamanda DıĢiĢleri Bakanı), F. H. Hoyski (Adalet Bakanı), N. Yusufbeyli (Halk Eğitim Bakanı), H. Melik-Aslanov (UlaĢtırma Bakanı), M. Hacinski (Ticaret ve Sanayi Bakanı), Ġ. Haydarov (Devlet Denetimi Bakanı).101

Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti‟nin bağımsızlığının ilanı uluslararası iliĢkiler öznesi olma yolunda önemli bir adım olsa da bu olay dıĢ siyaset alanında herhangi esaslı değiĢiklik yapması ile sonuçlanmadı. Milli fraksiyonlar arasında günden güne derinleĢen karĢıtlıklar bölgedeki buhranı derinleĢtirdi.102

Batum Konferansı‟nda,103

Almanya temsilcileri ile Seym heyetinin yaptığı müzakerelerden sonra, General Von Kress‟in (Friedrich Kress von Kressenstein) baskısı sonucu Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti‟nden ayrılma kararı almıĢ Gürcü Fraksiyonu‟nun104

26 Mayıs 1918‟de Gürcistan‟ın bağımsızlığını ilan etmesinden bir gün sonra, Azerbaycan Fraksiyonu da olağanüstü toplanarak Geçici Milli ġura‟yı oluĢturma kararı aldı. Azerbaycan Milli ġurası BaĢkanı olarak Mehmet Emin Resulzade, Yürütme Komitesi BaĢkanı olarak ise Fethali Han Hoyski seçildi.

100

Векилов, История возникновения Азербайджанской Республики, с. 11. 101

Cemil Hasanlı, zerbaycan Tarihi: Türkiye‘nin Yardımından Rusya‘nın İşgaline Kadar (Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, No: 48, 1998), s. 70-76.

102

Əli Hǝsǝnov, Müasir beynǝlxalq münasibǝtlǝr vǝ zǝrbaycanın xarici siyasǝti (Bakı: Azǝrbaycan NǝĢriyyatı, 2005), s. 50.

103

11 Mayıs 1918 ve 4 Haziran 1918 tarihleri arasında düzenlenen Batum Konferansı sonrası, Osmanlı Devleti ile BolĢevik Devrimi sonrası kurulan Kafkasya cumhuriyetleri (Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan Milli ġurası) arasında 4 Haziran 1918‟de Batum AntlaĢması imzalandı.

104

Milli ġura, 28 Mayıs 1918 tarihinde Ġstiklal Beyannamesi‟ni kabul etti.105

Ġlan olunan bağımsız Azerbaycan Devleti‟nin yönetim biçimi halk cumhuriyeti olarak belirlendi. Ġlk Azerbaycan Hükümetini kurmak görevi Fethali Han Hoyski‟ye (BaĢbakan ve Ġç ĠĢleri Bakanı) verildi: Mehmet Hasan Hacinski (DıĢiĢleri Bakanı), Hudadat Bey Melik- Aslanov (UlaĢtırma ve Poçta-Telegraf Bakanı), Halil Bey Hasmehmetov (Adalet Bakanı), Ekber ġeyhülislamov (Tarım Bakanı), Hüsrev PaĢa Bey Sultanov (Harbiye Bakanı), Memmet Yusuf Ceferov (Ticaret ve Sanayi Bakanı), Camo Hacinski (Devlet Kontrolü Bakanı). Aynı gün BaĢbakan Hoyski, bazı devletlerin dıĢiĢleri bakanlıklarına bağımsız Azerbaycan Devleti‟nin kurulduğunu ve geçici baĢkentinin Gence Ģehri olduğunu belirten radyotelgraflar gönderdi.106

Ayrıca DıĢiĢleri Bakanı M. Hacınski, Osmanlı Hariciye Nazırı Ahmet Nesimi Bey‟e çektiği gizli telgrafla, Moskova‟daki ve Avrupa devletlerinin baĢkentlerindeki Türk büyükelçiliklerinin Azerbaycan‟ın o ülkelerdeki temsilcilik fonksiyonlarını uluslararası kurallar çerçevesinde üstlenmelerini istedi.107

Azerbaycan‟ın aydın kesiminin oluĢmasında, 19. yüzyılın ikinci yarısında Hasan Bey Zerdabi tarafından Bakü‟de yayınlanan Ekinci gazetesinin payı büyüktü. Çarlık Rusyası‟nda yaĢayan Müslüman Türklerin kendi dillerinde çıkardığı bu gazete ile milli düĢüncelerin yaygınlaĢtığı görüldü. Modern okullara giden Müslüman gençlerin artıĢı ile, basılan gazetelerin sayısında artıĢ görüldü. Azerbaycan‟ın dinamik ve entelektüel kesiminin oluĢması 20. yüzyılın ilk yıllarında hız kazandı. Hacı Zeynel Abidin Tağıyev gibi iĢ adamlarının destekleriyle okullar açıldı ve yüksek öğrenim için yurtdıĢına gençler gönderilmeye baĢlandı. Eğitimleri sonrasında ülkelerine dönen bu gençler, yer yer farklı fikirlere sahip olsalar da Çarlık Rusyası‟nın baskılarına karĢı bir araya gelebilmekteydiler. Milli dilde okulların açılması ve kadınlar için okullar açılması gibi talepleri vardı. Ufak örgütlenmeler Moskova‟nın dikkatinden kaçmıyordu ve bu isimler bazen takip ediliyorlardı. Çarlık Rusya‟nın yıkılmasından sonra, kurulan milli devletin yöneticileri tümü ile bu aydın kesimden oluĢuyordu. 108

105

Cəmil Həsənli, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920) (Bakı: GARISMA MMC, 2009), s. 75.

106

Quliyev, Azərbaycan tarixi: (1900-1920-ci illər), s. 260-261. 107

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, 1. Cilt, (Bakı: Lider, 2004), s. 29. 108

Vügar Ġmanov, li Merdan Topçubaşı (1865-1934): Lider Bir ydın ve Bağımsız zerbaycan Cumhuriyeti‘nin Temsili, (Ġstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2003), s. 14-18.