2. Tezin Bölümlendirilmesi
2.2. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN OLUŞUM SÜRECİ
Avrupa Birliği düşüncesi 1300’lü yıllardan beri Avrupalı filozof, tarihçi ve siyaset adamlarınca tartışılageldi. Avrupa birliği hayalinin gerçekleşmesi için atılan ilk ciddi adımlar ise II. Dünya Savaşı’ndan sonra, savaşın yaralarını saran Avrupa’da öncelikle ekonomik, kısmen de siyasi işbirliğin güçlenmesi gerektiği görüşünün ifade edilmesiyle atıldı.46
Avrupa haritası 20. yy.’da yaşanan iki dünya savaşı ile önemli değişimlere uğramış ve özellikle II. Dünya savaşından sonra oluşan bloklaşmalar Avrupa’yı siyasi, ekonomik ve güvenlik açısından ikiye bölmüştü. Bloklaşmanın bir yanında gelişmiş Batı ülkeleri yer alırken diğer tarafında başını Rusya’nın çektiği COMECON ülkeleri (Doğu Bloku, Varşova Paktı) oluşmuştu.47
Birlik kurulmasına yönelik olarak atılan somut adımları dillendirmek gerekirse; ilk olarak 16 Nisan 1948’de kurulan Avrupa Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’ndan (OECC) söz etmek gerekir. Bu teşkilatın kurulmasının arka planında ABD’nin Avrupa’ya geniş kapsamlı yardımda bulunmak istemesi yer almaktadır. Daha sonraki aşama; “1946’da Winston Churchill Avrupa Konseyi’nin kurulmasını istemiş, bu girişim 1948 yılında den Haag’da gerçekleşmiş, Konsey üyeleri ilk kez 1949’da Strasbourg’da bir araya gelmiştir.”48 “5 Mayıs 1949’da kurulan Avrupa Konseyi’ni kurucuları Belçika, İngiltere, Danimarka, Fransa, Hollanda, İrlanda, İsveç, İtalya, Lüksemburg ve Norveç’tir. Sonraki yıllarda Avusturya, İspanya, İsviçre, İzlanda, Kıbrıs Rum kesimi, Liechtenstein, Malta, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan üye oldular. Konseyin amacı, AB’nin genişlemesini sağlamak, insan haklarını korumak, sosyal ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunmaktır.”49
Birlik kurulması için yapılan çalışmalar açısından Avrupa Konseyi önemli bir yere sahiptir. Çünkü “Batı Avrupa ülkeleri arasında kurulan ilk siyasi örgüt Avrupa Konseyi (Council of Europe) olmuştur. Bu örgüt dış işleri bakanları arasında
46 Suavi Kemal Yazgıç, Avrupa Birliği, İstanbul: İnsan Yayınları, 2005, s. 10. 47 Yazgıç, a.g.e., s. 11.
48 Burçoğlu, a.g.m., s. 14. 49 Yazgıç, a.g.e., s. 12.
hükümetler arası bir işleyişe sahip olmasına rağmen bir parlamenterler meclisi de oluşturmuştur.”50
Diğer önemli aşama Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun kurulmasıdır. “18 Nisan 1951 günü Jean Monnet ve Robert Schuman İtalya, Benelüks ülkeleri, Batı Almanya ve Fransa’dan oluşan memleketlerle Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nu kurarak Avrupa Bütünleşmesi’nin temelini atmışlardır.”51 Paris Antlaşması ile kurulan Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun Avrupa’da bütünleşmenin sağlanmasına en büyük katkısı devletlerarası güveni sağlaması ve 1957’de yapılacak Roma Antlaşmasına gidecek yolu hazırlamasıdır.
Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu öz itibariyle, kömür ve çelik üretimine ilişkin olarak bir ortak pazar, ortak hedefler ve bunları yönetecek ortak kurumları oluşturuyordu. Topluluğun görevi, bir ortak pazar kurulması yoluyla ve üye ülkelerin genel ekonomileriyle uyum içinde, bu ülkelerde iktisadi büyümeye, istihdamın geliştirilmesine ve hayat seviyesinin yükseltilmesine katkıda bulunmaktı. Aynı zamanda en yüksek üretkenlik düzeyinde üretimin en ussal dağılımını sağlayacak koşulların yerleşmesini gerçekleştirmekti.52
Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’na üye ülkeler 1955’te Messina Konferansında, daha geniş kapsamlı bir Avrupa Ekonomik Topluluğu ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM) kurulmasını benimsediler. Amaç gümrük birliği ve ortak pazar yoluyla Avrupa’nın entegrasyonunu kolaylaştırmaktı. Her iki topluluğun kuruluşuna ilişkin sözleşmeler 1957’de Roma’da imzalandı. Kuruluşlar ise 1958 başında Brüksel’de etkinliklerine başladılar.53
AET, AKÇT’ye üye altı devletin 1957 yılında Roma Antlaşması’nı imzalamasıyla daha geniş kapsamlı bir ekonomik entegrasyon oluşturma amacıyla kurulmuştur. AET’ye üye ülkeler asıl hedefin siyasal birlik olduğunu, ancak bu amaca ulaşılması için ekonomik dengelerin sağlanması gerektiğini vurgulamışlardır. Bu doğrultuda, üye ülkeler arasında mal, sermaye, hizmet ve kişilerin serbest
50 Türk Terzi, a.g.m., s. 250. 51 Burçoğlu, a.g.m., s. 14. 52 Yazgıç, a.g.e., ss. 16-17. 53 Canbolat, a.g.e., s. 98.
dolaşımını öngören bir ortak pazar ve gümrük birliğinin oluşturulması planlanmıştır.54
Avrupa Ekonomik Topluluğu ilk kez 1973 yılında İngiltere, Danimarka ve İrlanda’nın katılımıyla genişlemiş, bundan sonraki katılımlar ise 1981’de Yunanistan, 1986’da İspanya ve Portekiz’in üyeliğe katılımı şeklinde olmuş, üye sayısı 12’ye çıkmıştır. 1995 tarihinde ise Avusturya, Finlandiya ve İsveç’in katılımıyla üye sayısı 15’i bulmuştur. Avrupa Birliği’nin son ve en geniş kapsamlı genişlemesi 2004 yılında olmuştur. 10 yeni aday ülkenin üyelik antlaşmalarını imzalamalarıyla AB üyesi ülke sayısı Mayıs 2004’te 25’i buldu.55Bulgaristan ve Romanya’nın 2007 yılında katılması ile üye sayısı 27’ye çıkmıştır.
Avrupa Toplulukları’nın 1957’deki Roma Antlaşması ile kuruluşundan 1991’de imzalanan Maastricht Antlaşması ile oluşan Avrupa birliği’ne kadar geçen süreçte uluslarüstü nitelik mi yoksa hükümetlerarası nitelik mi daha önemli olmalı konusunda rekabetleri söz konusu olmuştur. “AKÇT, AET ve EURATOM’ un asli organları 1 Temmuz 1967’de “Füzyon Antlaşması” ile birleştirilmiş ve bu tarihten itibaren üç topluluk “Avrupa Toplulukları” olarak adlandırılmıştır.”56
1980’lerde ise bütünleşme yönünde yeniden bir hareketlilik başlamıştır. “AT üyesi devletler Avrupa Birliği’ne yönelik 1983 Stuttgart deklarasyonu ile; dış politika, iktisat ve para politikası, kültür, hukukun denkleştirilmesi ve güvenlik alanlarında daha sıkı işbirliği yapacaklarını ilan ederler. 1984’te Avrupa Parlamento’su, Avrupa Birliği’nin kurulmasına yönelik bir Andlaşma Taslağını onaylar. Bu taslak ‘Avrupa Anayasası’nın temeli olarak görülür. 1986’da imzalanıp 1987’de yürürlüğe giren Avrupa Tek Senedi* Avrupa Topluluklarının kuruluşlarına yönelik andlaşmalarla başlatılan eseri sürdürmek ve devletler arasındaki ilişkilerin
54 Fatih Türe, “Birleşik Avrupa Düşüncesi ve Avrupa Birliği,” Avrupa Birliği Sürecinde Türkiye, Turgay UZUN ve Serap ÖZEN (ed.), Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2004, s. 58.
55 www.deltur.cec.eu.int/default.asp (30.03.2006). 56 Türe, a.g.m., s. 59.
*Tek Senedin getirdiği yenilikler arasında; parlamentonun etkinliğinin artırılması, oylamada nitelikli çoğunluk sistemi aracılığıyla karar alma sürecinin süratlendirilmesi, ortak dış politika ve güvenlik alanında işbirliğinin geliştirilmesi, iç pazar ve ekonomik bütünleşme bulunmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz: İbrahim S. Canbolat, Avrupa Birliği Uluslarüstü Bir Sistemin Tarihsel, Teorik,
Kurumsal, Jeopolitik Analizi ve Genişleme Sürecinde Türkiye İle İlişkiler, İstanbul: Alfa
tümünü bir Avrupa Birliği’ne dönüştürmek iradesiyle bir araya gelen 12 AT üyesi devletin temsilcileri tarafından hazırlanmıştır.”57