Ateş Unsurunun Yaş Dönemi: Gençlik

Ateş unsurunun yaş dönemi gençliktir. Yapılan bu çalışmada incelenen şairler arasında ahlât-ı erbaa teorisiyle örtüşen beyite rastlanmamıştır. Dolaylı olarak şiirlerde sevgilinin taze yanağı ve dudağı ile ilişkilendirilip gençlik ibaresi yakalanabilir. Fakat belirtildiği gibi bire bir teoriye bağlanabilecek beyite rastlanmamıştır.

2. 5. Ateş Unsurunun Fizikî Özelliği: Kuru ve Sıcak

Ateş, teori tablosunda kuru ve sıcaktır. İncelenen beyitlerde ciğerin, ahın yakıcı dumanıyla kebap olduğu belirtilmişti. Bu bilgilerin haricinde dikkat çekici unsur ise

“ateş (od) ve gönül” birlikteliğidir. Kalp, kan hıltındadır; sıcak ve yaştır. Ancak ateş ile hararet bakımından ilişkilendirilmiştir:

(Suya) susuz bigi haddüne gönlüm Odadur nitekim pervâne teşne¹⁰⁹

108 Solmaz, Süleyman, a.g.e. , s. 98.

109Tarlan, Ali Nihat, a.g.e. , s. 11.

56

Beyitte kalp, susuz kalma ile kuru özelliğine, ateş ile hararete sahip olur. Ancak kuru ve sıcak, karaciğer ve öd organlarının özelliğidir. Aynı özellikle bir tedavi hastalığı arttırır:

Muhakkak ol saçı reyhâna eyledüm(ta’lîk) Ol od ile oluram ben dahi (gubâr) dirîg

Ateş sıcak ve kurudur. Reyhan uyku getirici, sıcak ve kurudur. Eğer ki tedavi reyhan ile olursa âşık iyice yanar. Ateşin daha da yükselmesinden korkularak doğru tedavinin zıttı olduğunu vurguluyor.

Beyitte ateşi teskin edici olarak sirke yer alır. Ateş unsuru fizikî özelliğiyle sıcak ve kurudur, onu teskin ediciler de soğuk ve yaş tabiatlı olmalıdır. Ancak incelenen eserlerde iki farklı görüş yer almaktadır. Birincisi Muhyiddin Mehî’nin “Müfîd”

eserinde sirkenin özelliği soğuk ve kuru olarak belirtilmiştir, teoriye göre tedavi edici olamaz. İkinci farklı fikir ise Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Marifetnâme’sinde yer alır.

Marifetnâme’de sirke, sıcak ve yaş özellikleriyle verilmektedir. Bu bilgilerle yine tedavi edici olamaz.

Bezm-i germâ-germ iken gelmiş rakîb-i türş-rû Sirke dökmüş üstüne ol odu teskîn eylemiş

Ciğerin kuru olmasından bahseden Şeyhî ise:

Bu resme gözyaşı cigeri bahr-ı hûn ider

57 Kanlu cigerde katre kadar nem bulınmadı¹¹⁰

Ciğerin fizikî özelliği kuru ve sıcaktır. Şairin “ciğerde katre kadar nem bulunmaması” ifadesi iki şekilde ifade edilebilir. İlki ciğer zaten kurudur ve nem olmaması doğaldır. Diğeri ise gözlerden her daim akan ciğer kanı yüzünden kanın kalmamasıdır.

.

2. 6. Ateş Unsurunun Rengi: Sarı

Safra hıltının rengi teori tablosunda sarıdır. İncelenen beyitlerde sarı, teoriyle ilgili olarak ya sonbaharla ya da âşığın yüzünün rengiyle birlikte anılır. Ancak âşık, sevdaya düşünce yüzü sarı değil; sevdanın rengi olan kara olmalıdır. Bu konu teori tablosundan bir farklılık olarak ele alınabilir.

Sevgilinin dudağının meyinden ayrı kaldığı için yüzünün sarardığını ve sevgilinin ayva tüylerinin onu sevdalara uğrattığı tasavvuru, sonbaharın âşık olarak düşünülmesine sebep olur:

“Sevdâlara uğratdı hatun köhne bahârı Zerd oldı firâk-ı mey-i la’lünle izârı”¹¹¹

Bu beyitte renkler ve mevsim ile ilgili ahlât-ı erbaa teorisinden farklılık söz konusudur. Sarı, ateş unsurundadır ve ateş unsurunun mevsimi yazdır. Sonbahar ise toprak grubunda ve siyah rengine aittir.

110Çalışkan, Hüsamettin, a.g.t. , s. 237.

111 Sefercioğlu, Nejat, a.g.e. , s. 389.

58

2. 7. Ateş Unsurunun Tadı: Acı

Safra hıltının ahlât-ı erbaa teorisindeki tadı acıdır. Yapılan bu çalışmada beyitler genellikle acı ve tatlı zıtlığıyla¹¹² ele alınmıştır:

“Felek câm-ı neşâtın telh eder Cemşîd-i vakt olsa İlâc olmaz humâr-âlûde-i idbâra meylerle”¹¹³

Şarap, gerçekten de safraya ilaç olamaz; çünkü ikisinde de hararet vardır.

Gözyaşının tuzlu olması kadar acılığı da beyitlerde ele alınır. Gözyaşı rutubetli bir tabiata sahip olması ile kuru tabiatlı safranın tadıyla anılması dikkat çekicidir:

“Çün beni acıtdı acı yaşum eyle dökeyin

Yir yüzünde her ne kim var ise yek-sân acısun”¹¹⁴

Dudak, renk ve tat itibariyle kan hıltında yer alır. Acı tat ise safraya aittir.

Teorideki zıt tedavi, tatlarla belirtilmeye çalışılmıştır:

“Gayrı meclisinde şarâb-ı telh değmiş la’lüne Zâtî’ye gösterdi devrân ah kim cân acısın” ¹¹⁵

112 Tarlan, Ali Nihat, a.g.e, s. 142.

113 Macit, Muhsin, a.g.e. , s. 140.

114Sipahi, Ferit, a.g.t. , s. 161.

115 Sipahi, Ferit, a.g.t., s.162.

59 “Şûr-âbeye Furât diyilen diyârda Nice revân idem ‘aceb âb-ı zülâli ben”

Beytinde şair Furât kelimesini tevriyeli kullanarak hem bir ırmak ismi hem de

“tatlı, hoş su” anlamını kastetmektedir. Şûr-âbe ise “acı su” demektir. ¹¹⁶ Teorideki acı ve tatlı zıtlığı başka bir bakış açısıyla ele alınmıştır.

2. 8. Ateş Unsurunun Zamanı: Öğle

Yapılan bu araştırmada, safranın zamanı olan öğle ile ilgili ahlât-ı erbaa teorisiyle bağdaştırılacak bir beyite rastlanmamıştır. Zamanlarda ağırlıklı olarak sabah ve akşam üzerine yoğunlaştırılmıştır.

2. 9. Ateş Unsurunun Karakteri: Öfkeli

Eski Türk edebiyatında ahlât-ı erbaa teorisindeki on üç kategoriden her birine aynı oranda ilgi gösterilmemiştir. Beyitlerde daha çok dört unsur, dört hılt, organları, mevsimleri, fiziki özellikleri ve tedavisinden bahsedilmiştir. Bu sebebiyetle ateş unsurunun karakteri ile ilgili, incelenen beyitlerde teori tablosuyla bağ kurulabilecek bir beyit yer almamıştır.

116 Erdem Günyüz, Melike, a.g.t. , s. 144.

60

2. 10. Ateş Unsurunun Burcu: Başak, Aslan, Yengeç

Sekizinci felekte sabit yıldızlar vardır. Bunlar 12 burç halinde birleşmişlerdir: 1.

Hamel (Koç), 2. Sevr (Boğa), 3. Cevzâ (İkizler), 4. Seretan (Yengeç), 5. Esed (Aslan), 6. Mizân (Terâzî), 7. Akrep, 8. Kavs (Yay), 9. Cedî (Oğlak), 10. Sümbüle (Başak), 11.

Delv (Kova), 12. Hût (Balık) burçları. ¹¹⁷ Ateş unsurunun burçları ise Başak, Aslan ve Yengeç’tir.

Aslan burcu Güneş gezegenine aittir. Dördüncü felekte olan Güneş; Şems, Mihr ve Hurşid adlarıyla anılır. Haluk İpekten, Güneş için: “Göğün sultanıdır. Sa’d-ı evsat, orta uğurludur. Sarı renge hâkimdir. Devrinde doğanlar zeki, güçlü, başarılı olurlar.”¹¹⁸ demektedir.

Yengeç burcu Ay gezegenindedir. Birinci felekte olan Ay (Kamer veya Mâh)

“Güneş sultanının veziridir. Sa’d-ı muravassıt, orta uğurludur. Beyaz renge hâkimdir.

Etkisinde doğanlar kararsız, zayıf, hayalci ve kendilerini beğenmiş olurlar.”¹¹⁹ Ay, ateş unsurunda olmasına rağmen beyaz renge hâkim olarak gösterilmektedir. Fakat ateş unsurunun rengi sarıdır. Teori tablosuyla uyum sağlamayan renk eşleştirmesi söz konusudur.

Başak burcu da Utarit’e aittir. İkinci felekte olan Utârid (Debîr, Tîr, Merkür, Sekendîz) bazen uğurlu, bazen uğursuzdur. Güneş sultanının kâtibidir. Karışık renklere hâkimdir. Etkisinde doğanlar zeki, hassas, neşeli ve sanatçı olurlar. ¹²⁰

İncelenen şairlerin beyitlerinde ahlât-ı erbaa teorisinin bilgilerinden ziyade, ay ve güneş sevgilinin güzellik unsurları olarak işlenmiştir.

117İpekten, Haluk, a.g.e. , s. 106.

118İpekten, Haluk, a.g.e. , s. 106.

119 İpekten, Haluk, a.g.e. , s. 106.

120 İpekten, Haluk, a.g.e. , s. 106.

61

2. 11. Ateş Unsurunun Musîkî Makamı: Rast, Hicaz, Büzürk

Ateş unsurunun makamları Rast, Hicaz, Büzürk’tür. Hekimbaşı Gevrekzâde Hasan Efendi’nin eserinde Rast makamı ile ilgili : “ Bu makamın nağme ve teranesile illet-i dimağıyeden naşi olan emü’s-sıbyan ve faliç tabir olunan illete tedbir ve tedavi olunur.¹²¹” Rast makamı sıcak ve kuru, zıttı ise soğuk ve yaştır. Beyin soğuk ve yaştır ve beyinle ilgili çocuk hastalıklarında Rast makamı önerilmektedir. Fizikî özelliklerin zıddıyla yapılan tedaviyi makam özelliklerinin zıddıyla da uygulanmaktadır. Eski Türk Edebiyatındaki beyitlerde ise diğer makamlar tenasüp içinde yer almaktadır.

Bu beyitte âşıklar, o ay yüzlü sevgilinin yanağında saçını görüp bestenin çemberindeki kaideyi mahûr bulurlar. Beyitte görülen anlam, âşıkların sevgiliye baktıklarında güzelliğine hayran kalmalarıdır. Diğer anlam ise sevgilinin yüzü aya benzetilir ve zülf de siyahlığıyla yüzü yani Ay’ı kapatır. Böylece Ay tutulması gerçekleşir. Beyit, bu bilgiler ışığında ahlât-ı erbaa teorisine göre incelenecek olunursa, Rast makamı ateş unsurundadır. Ateş unsurunun gezegeni de Ay’dır. Âşıkların sevgilinin yüzünü Ay’a benzetmesi Rast makamı ile ilişkilendirilmiştir. Yeni bestenin usulünü “mahûr” bulmaları ise dikkati çeken en önemli bölümdür. “Mahûr” makamı

“Arel-Ezgi-Uzdilek sistemindeki tarife göre Çargâh makamının Rast perdesindeki şeddidir.” Ki Mahûr’un karar sesi Rast’tır. Aynı zamanda Uşşâk’tan bahsederken bir diğer mânâ balgam hıltının makamıdır. Soğuk ve yaş olan balgam ile sıcak ve kuru olan ateş yani Rast ve Uşşâk birbirinin zıddıdır ki beyitte geçen Ay ışığı ve tutulması da bu ilişkiye bağlanabilir.

Görüp zülfün ruhunda rast ol mehpârenin uşşâk Usûl-i çenber-i nevbesteyi mâhûr bulmuşlar¹²²

121 Giray, Hayriye Serenay, a.g.t. , s. 58.

122 Onay, Ahmet Talat, a.g.e. , s. 390.

62

Gevrekzâde’nin eserinde Hicaz makamı için : “Bu makamın nâmesi etfâle vâk’î olur usr-ı bevl (idrar zoru) nef-i azimesi (büyük yararı) olup ve rical-i kebirenin (büyük erkeklerin) tahrik-i bağı (şehvetinin tahriki) hususunda dahl-i azimi (büyük etkisi) olup ale’l-husus makamı mezburı (adı geçen makamı) tarena eyleyen mahbube-i dilaram (gönül alan sevgili) ve sada-yı hoşendam (düzgün bir ses) ola.”¹²³şeklinde ele alınır.

Gevrekzâde Hasan Efendi’ye göre Büzürk makamı : “Bu makamın nagâmı (nağmeleri) dahi magz (beyin) ve kulunç ve etfalde bais olan (ortaya çıkan) emrâz-ı haddeye (şiddetli hastalıklara) menâfi-i azimesi (büyük yararı) olup ve tasfiye-i vehn (kuvvetsizliği ortadan kaldırmak) ve istikâmet-i fikre (düşüncenin yönüne) dahl-i umumi (genel etkisi) ve def’i sevdayi (sevdayı def edici) ve havf-ı bîm (tehlikeden

2. 12. Ateş Unsurunun Tedavisi: Yaş ve Soğuk İlaçlar

Safranın fizikî özelliği sıcak ve kurudur. Tedavisi ise soğuk ve yaş ilaçlarla yapılmaktadır. Ancak yapılan bu çalışmada yaş ve soğuk ilaçlarla ilgili teori tablosuyla ilgili birkaç bilgiye rastlanılmıştır.

İbn-i Sîna’ya göre menekşe yağı, kuru uyuz ve egzamaya sürülürse iyi gelir.

Menekşe, kandan mütevellit baş ağrılarında koklanırsa ağrıyı keser.¹²⁵ Menekşenin tabiatı yaş ve soğuktur. Safradan kaynaklanan rahatsızlıklara bu özelliğiyle tedavi olarak gösterilebilir. Ancak kandan kaynaklanan baş ağrılarına iyi geldiği belirtilir. Kan da yaş ve sıcaktır. Teori tablosundaki zıtlıklarla tedaviye uyum sağlamamaktadır.

123 Giray, Hayriye Serenay, a.g.t. , s. 59.

124 Giray, Hayriye Serenay, a.g.t. , s. 59.

125Çetinkaya, Fadime, “Nef’î Divanı’nda Bitkiler ve Hayvanlar Üzerine Bir İnceleme”, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, Aralık 2008, s.114.

63 Yârin benefşe zeyn olalı la’l-i nâbına Can verir oldu halk benefşe şarâbına¹²⁶