Atatürk‟ün Giyimi

Sivil hayatta çok ince giyim zevkine sahip olan ve dünyanın en Ģık liderlerinden biri olarak gösterilen Atatürk, askeri üniformasını çok sevmiĢ, uzun yıllar askerlik yapmıĢ ve üniforma giymiĢtir.

Gazeteci Berat Günçıkan, “Protokol yarı devlettir” diyen ve resmi kıyafetlerine büyük önem veren Atatürk‟ün giyim zevkini Ģöyle özetlemektedir.

1. Günlük kıyafetlerinin bir kısmı Paris‟ten Deporant mağazasından anlıyordu. Söylenenlere göre, Fransa‟daki terzisinde Atatürk‟ün bedeninde bir model bulunuyor, istenilen kıyafet bu modele göre dikiliyordu.

2. Gömlekte genellikle açık renk, beyaz, krem ya da bej tercih ediyordu. Savarona yatı alındıktan sonra kısa kollu, ipek ya da keten gömlek giyiyordu.

3. DeğiĢik yaka çeĢitleri kullanıyor, kimi zaman yaka takıyordu.

4. Gömleklerinde önce Arap harfleriyle daha sonra Latin harfleriyle ismini baĢ harfi yazan arma kullanılıyordu. Arma gömleğin koluna ya da göğüs kısmına iĢleniyordu.

5. Yazlık giysilerinin altında çorap kullanmıyor, sandaletlerini çıplak ayaklarına geçiriyordu.

6. ÇamaĢırında daha çok ipek kullanıyor, üzerine de mavi lacivert çizgili, kirli beyaz renkte, Ģal yakalı bir robdöĢambr alıyordu.

7. Hemen hemen hepsi siyah olan takım elbiseleri üç parçadan oluĢuyordu; ceket pantolon ve yelek.

8. Yeleğinde köstekli saati, ceketinin küçük cebinde ise mendili hiç eksik olmuyordu.

9. Daima ütüsünün düzgün olmasına, kıyafetin yürürken sarkma yapmamasına, kıvrılmamasına dikkat ediyordu.

10. Seyahatlerinde daha çok tüvit takımını, güderi ceketini redingotlarını ve jokey pantolonlarını giyiyordu.

11. Aksesuar olarak bastonunu yanı sıra kol düğmeleri, ve çok sık olmasa da yaka iğnesi kullanıyordu.

12. Askerliğin ilk döneminde fes, savaĢ yıllarında kalpak kullandıktan sonra batılı tarzda Ģapkalar taktı. Panama, silindir, melon, kasket Ģapkalarında da bütün

giysilerinde olduğu gibi isminin baĢ harflerinden oluĢan bir marka iĢleniyordu; GMK.

13. Kimi zamanlar kaĢkol takıyordu. Kimisi „Sulka and Company‟ marka krem rengi kar tanesi desenli ipek kumaĢtan yapılmıĢ kaĢkollar gardırobunu süslüyordu.

14. Frak ve smokinlerinde daha çok yün krep ve kumaĢ kullanıyordu. Yeleklerinde ise satene ağırlık veriyordu.

15. Smokin ve frakta beyaz papyon takmayı yeğliyordu.

16. pelerin ilk kez onun omuzlarında görüldü. Hem savaĢta hem cumhurbaĢkanlığı döneminde bazen siyah bazen mavi pelerin atıyordu omuzlarına. Zor giyinilen ve taĢınabilen pelerini değme aktörlere taĢ çıkartacak kadar etkileyici kullanıyordu.

17. Kruvaze ceketten pek hoĢlanmıyor ve bu modelden uzak duruyordu. Boyunu uzun göstermesi için ceketlerinin omuz ıspalasını arkaya doğru diktiriyordu.

18. 42 numara daha çok bağıcıklı rugan ayakkabı giyiyordu. Ya Ġngiltere‟den getirtilen ya da Sirkeci‟deki Altın Çizme‟ye ve Nuri‟ye sipariĢ verilen ayakkabılarında duruma göre tozluk da kullanıyordu.

19. Rugan ayakkabılarının astarını kırmızı kaplatıyordu.

20. Çizgili çorapları yeğliyordu. Ġçi kuzu, bilekliği kurt kürkünden eldivenleri çok seviyordu (“Sanal”, 2010).

2.3.1. Atatürk’ün Askeri Giyimi Hakkında Genel Bilgi

XIX. yüzyılın ikinci çeyreğinde II. Mahmut‟un yeni kurduğu askeri birliğe ve memurlara, yeni bir kıyafet ve baĢlık giydirmesi ile büyük bir değiĢikliğe uğramıĢtır (Turan, 1995; 182-183). 1826‟da kaldırılan Yeniçeri Ocağının yerine Avrupaî tarzda kurulan “Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye” isimli ordunun kıyafeti, Batı tarzında ceket, pantolon, fes ve potin olarak düzenlenmiĢtir. Dönem içerisinde kavuk taĢıma zorunluluğunun kaldırılması, tamamen vücuda oturan bir ceket, topuklara kadar inen

geniĢ bir pantolon ve potin giyilmesi ve baĢlık olarak fesin kabul edilmesi, baĢta ġeyhülislam ve ulema tarafından hoĢ karĢılanmamıĢtır (Olcaytu, 1998; 66).

1909 yılında yayınlanarak yürürlüğe giren “Elbise-i Askeriye

Nizamnamesi”nde subay ve erlerin kıyafetlerinde değiĢikliklere gidilmiĢtir. Bu nizamnamede, subaylar için haki renkte Ģayak kumaĢtan sınıf renginde devrik yakalı ceket ve pantolondan oluĢan üniformalar, erler için ise aynı renkte aba kumaĢtan düz yakalı ceket ve pantolondan oluĢan üniformaların giyilmesi öngörülmektedir. Ayrıca haki renkte olmak üzere bütün sınıflar için resmi baĢlık olarak “kalpak” kabul edilmiĢtir. Askeri kılık ve kıyafette yapılan bu düzenlemeler zamanla sivillere de uygulanmıĢ ve çeĢitli memur sınıflarının kıyafetlerini belirleyen yeni nizamnameler yayınlanmıĢtır (Sevin, 1990; 137-138).

Mustafa Kemal daha çocukken Askeri RüĢtiye‟ye giden komĢusunun giyimini ve genel olarak subayların giyimini beğenmiĢtir (Bayur, 1997: 8). Bu durumu Ģöyle anlatmıĢtır; “KomĢumuzda BinbaĢı Kadri Bey adında biri oturuyordu. Oğlu Ahmet Bey Askeri RüĢtiye‟ye gidiyor ve okul elbisesi giyiyordu. Onu gördükçe bende böyle giymeye hevesleniyordum.” (Ġğdemir, 1980: 4). “Ne zaman ki Askeri RüĢtiye Mektebine girip de mektebin resmi üniformasını giydim, iĢte o zaman adeta benliğime hakim olmuĢum gibi bana bir his, kendime bir kuvvet geldi. Bu elbiseyi giydiğim zaman 15-16 yaĢlarındaydım.” (Palazoğlu, 2004: 5).

2.3.2. Atatürk’ün Askeri Giyimi ile Ġlgili Anıları

Mezun olduktan sonra ilk üniformasını Ali Fuat Cebesoy ile birlikte Mercan YokuĢunda o zamanın en iyi askeri terzisi olan Altın Makas‟ta diktirmiĢtir. Ġki defa prova yaptırmıĢ ancak tutuklandığı için üniformasını almaya gidememiĢtir (Cebesoy, 1966: 89).

Genç subaylığından ölümüne kadar Atatürk‟e yüzlerce çift çizme, potin, iskarpin, terlik dikmiĢ olan kunduracı Onufri Karkilidis (Altınçizme) Atatürk‟e ait anılarını Ģöyle anlatıyor; “Daha pek genç bir subay iken, müĢterimdi. Askere gideceğim sırada, beni yanına alıp, ġam‟a götürdü. O‟na tam dört sene emir erliği yaptım. Cumhuriyetin ilanından sonra da beni bırakmadı. Ayakkabılarını daima bana

yaptırırdı. Ġsviçre‟den Ġtalya‟dan pabuç getirme tekliflerini daima reddetmiĢti. Ġstediği pabuçların rengini söyler, cinsini ve Ģeklini bana bırakırdı. Ayrıca para konusunda da itiraz etmez, ne istersem onu verirdi. Tam 40 sene ona hizmet ettim.” (Altıner, 1981: 412).

Halide Edip Erzurum Kongresinde gaf yapmıĢ, Atatürk‟ün kongre baĢkanlığını üstünde üniforması olduğu halde yürüttüğünü söylemiĢ, rütbe ve niĢanların kudretine inandığı için böyle davrandığını ima etmiĢtir (Lütem, 2002: 154). O tarihte bütün ömrü askerlikle geçen Atatürk‟ün sivil Elbisesi yoktur. Bu durumu Müfit Kansu Ģöyle anlatmıĢtır: “PaĢanın sivil elbisesi yoktu, hemen yeni bir elbise temini mümkün olmamıĢtı. Sabahleyin “Elbiseyi ne yapacağız Mazhar?” der demez, “Kolay PaĢam.” dedim. Hemen aklıma geldi hemen valiye gittim. “PaĢa için elbiselerinizden bir tane istiyorum.” dedim. Vali Bey: “PaĢa‟ya yakıĢır elbisem yok ancak bir veya iki defa giydiğim Jaket atayım var. PaĢa hazretlerine onu takdim edeyim.” Hemen jaketatayı aldım bende de temiz bir fes vardı. Gömlek, yaka, kravatta uydurmuĢtum. PaĢanın ilk sivil kıyafetini bu suretle temin etmiĢtik.” (Kansu, 1997: 41).

Petit Parisien gazetesi muhabiri 1922 Kasım ayında Bursa‟dan ayrılmadan Atatürk‟le görüĢmüĢtür. Muhabir gazeteye yolladığı yazısında; “Mustafa Kemal haki üniformasını giymiĢti. Bu elbisede demokratik bir sadelik vardı. Ne sırmalı Ģerit, ne apolet. Yalnız ortasında bir altın yıldız bulunan ve etrafı kırmızı defne dallarıyla iĢlenmiĢ yakalık.” (Lütem, 2002: 155).

Ünlü modacı Vural Gökçaylı, Atatürk‟ün Coco Chanel‟le yaptığı çalıĢmayı Ģöyle anlatmaktadır, “Atatürk, ordunun ilk giysilerini Coco Chanel‟e çizdirmiĢtir. Ordu, yirmi yıl öncesine kadar bu üniformaları giyiyordu. Atatürk, subayların kısa kollu kıyafetleri için de çalıĢmalar yapmıĢtı. Paris‟te „Biblioteque Nationel‟de Chanel‟e verdiği sipariĢlerin belgelerini gördüm. Atatürk, dünyayı, dünya modasını, dünya sanatını yakından takip ediyordu, dönemin tüm yeniliklerinden haberi vardı, en önemlisi vizyonu vardı. Chanel‟deki yetenek de onun dikkatini çekmiĢti” diyor (Özgentürk, 2010: 45).

3. BÖLÜM KATALOG

3.1. Yayınlardan, özel koleksiyonlardan elde edilen Atatürk‟ün askeri giysi fotoğrafları

3.2. Müzelerden çekilen Atatürk‟ün askeri giysi fotoğrafları