Arapçada da deyimler diğer diller gibi özellikler taĢımaktadır. Deyimleri yapısal açıdan ele aldığımızda onları birçok çeĢide ayırabilir, buna göre de deyimlerin yapısı hakkında bilgi sahibi olabiliriz. Bu ana kadar yapılan araĢtırmalarda deyimler yapısı bakımından ayrıntılı olarak tasnif edilmiĢtir (UĢakov, 1989, s. 12), (Doğru, 2004, s. 73). Ancak biz deyimleri baĢlangıçtaki sözcük türleri açısından üç ana kategoride ele alabiliriz. Bunları sınıflandırmada Arapça kelime tasnifi esas alınmaktadır. Buna göre Arapçada deyimler, fiil deyimleri veya fiille başlayan deyimler, isimle başlayan
deyimler ve harfî cer ile başlayan deyimler olarak sınıflandırılabilir.
ٟؽلاؽصلاا س١جؼزٌا ٍٟؼف : ًؼف .. + ّٟظا : ُظا ....+ ٟفسؽ : فسؽ ...+
1.Fiille baĢlayan deyimler:
Fiil ile baĢlayıp ardından harfî cer veya isim gelen deyimlerdir. Arapçada da tıpkı Ġngilizcedeki gibi fiiller diğer söz öğeleri ile anlam değiĢtirmektedir. Bu alana önem verilmesi gerekmektedir. Nitekim fiili deyimler veya deyimsel fiiller (phrasel verbs) konusunda Ġngilizcede yüzlerce araĢtırma yapılmıĢ iken (Allsop, 2000)
45 (McCarthy & O'dell, 2007) (Seidl, 1990), Arapçanın bu yönünün göz ardı edildiğini düĢünüyoruz. Fiil ile baĢlayan deyimler diğer deyimlere göre sayı itibariyle en fazla olan gruptur. Bu tür deyimler birçok araĢtırmacı tarafından deyim olmayan yapılarla karĢılaĢtırılmaktadır. Fiili deyimlere örnekler:
Deyim Anlamı Harfî Çevirisi
ْٓ١ٕؽ ٟفخث غعز (Sînî, Husayn, & ed-DûĢ, s. 56)
Yenilmek, eli boĢ dönmek Huneynın ayakkabısıyla dönmek
ًػ ًّؽ
ٜ Sorumlu tutmak, üzerine
yüklemek
Üzerine yüklemek
ٍٝػ يبِ Eziyet etmek Üzerine eğilmek
ْٗٙعَٚ ٟف َةبجٌْا َدصٚأ (Uysal, 1997, s. 91)
Eli boĢ çevirmek Kapıyı yüzüne kapamak
Fiille baĢlayan deyimlerin özeliklerinden biri, fiillerinin bazen çekime girebilmesidir. Örneğin “yardım etmek, yardım elini sunmak” anlamındaki ٖد١ث رخأ deyimi tıpkı diğer dillerde olduğu gibi çekime girmektedir.
Deyim ġahıs
ٖد١ث رخأ Tekil muzekker
ٖد١ث ْدرخأ Tekil muennes
ٖد١ث اٚرخأ Çoğul muzekker
2. Ġsimle baĢlayan deyimler: Ġsim ile baĢlayıp, ardından baĢka öğeler (fiil, harfî cer vb.) gelen deyimlerdir. Örneğin:
Deyim Anlamı Harfî çevirisi
ًِ١ِجَعٌٱ ُْٓثا Yolcu Yolun oğlu
ًمؼٌا ف١فخ Akılsız, budala Aklı hafif
ِٗشُٚسُػ ٍََٝػ ٌخَ٠ِٚبَخ
ا Alt üst olan, yıkılan Çardağı üzerine boĢ
Ġsimle baĢlayan deyimler isim tamlaması, isim cümlesi olarak karĢımıza çıkmaktadır. Bu çeĢit deyim grupları arasında iĢbu (
رأ ،ٍثا ،ذُث ،ةأ ،ٔذ ،داذ) olan isim
46 tamlamaları da sayılmaktadır. Örneğin: :
شٚبجخنا وأ “kötülüklerin anası/Ģarap” (Koçak,
2004, s. 46),ٍخَكَْٕؼ ُٔذ “Güçlü, kuvvetli”( Enfal, 8/11), ِزبَصْثَلأٱ ِٗنُْٔأ “fazilet/basiret
sahipleri (Hud, 11/116).3. Harfî cer ile baĢlayan deyimler: Harfî cer ile baĢlayıp ardından baĢka öğeler(fiil, isim vb.) gelen deyimlerdir. Örneğin:
Deyim Anlamı Harfî Çevirisi
Sorumluluğunda (birisinin) BaĢı üzerisinde
Hapiste (duvarlar arasında) Parmaklıklar arkasında
Uydurarak, iftira etmek Elleri ve ayakları arasında
Tüm dillerdeki deyimler yapısal farklarına göre anlamsal açıdan da farklılık göstermektedir. Batı dilleri için deyimlerde bulunması gereken özellikler ve tespitler diğer dillere bazen uymamaktadır. Bundan dolayı araĢtırmamızın giriĢ bölümünde deyimlerin ana özelikleri esas alınarak Arapçadaki deyimlerin anlamsal yönüne burada değindik. Arapçada da deyimler tıpkı diğer dillerde olduğu gibi bileĢen (iki veya daha fazla öğeden oluĢan), anlamsal açıdan kalıplaĢmıĢ, dilde hazır kalıp olarak kullanılan, anlatıma canlılık katan özelliklere sahiptir.
Arapçadaki Deyimlerin bazı sözdizim özelliklerine bakacak olursak “Arapça deyim… ağırlıklı olarak cümle halinde bulundukları ve özellikle de fiil cümlesi Ģeklinde geldikleri tespit edilmiĢtir” (Doğru, 2004, s. 72). Bu özellik Arapçada da diğer dillerde olduğu gibi fiilî deyimlerin çok olduğunu göstermektedir.
Arapçada deyimler dıĢında da kullanılan çeĢitli mecazî ifadeler vardır. Biz bunlara da kısaca değinmek istiyoruz. Çünkü bunun Arapça deyimlerin sınırını belirlememiz için gerekli olduğu düĢüncesindeyiz. Arapçada diğer dillerden farklı olarak, mukennâ (َّٕٝىِ), mubennâ (ّٕٝجِ) , musennâ (ّٕٝضِ) gibi değiĢik nesneler için kullanılan lâkapları da deyim sınırları içinde sayıp sayılmayacağı konusuna değinmek gerekmektedir. Nitekim bazı araĢtırmacılar bu lakapları da deyim sınırları içinde ele
47 almıĢlardır. Bize göre bu isimlendirmeler deyimleĢme derecesine ulaĢanları dıĢında deyim değildir. Çünkü bazıları kesin olarak bir bitkinin, bir hayvanın özel ismi olmaktadır (ġimĢek & Uzun, 1991, s. 10).Bazılarının ise mecazî yönü ağırlık basmaktadır.
Mukennâya örnekler:
سزبذنا ٕثأ
-kurt,ٍٛصذنا ٕثأ
- tilki.Mubennâya örnekler: وبٚلأا ٍثا - tecrübeli adam (KatâmıĢ, 1988, s. 24) veya yaĢlanmıĢ (Ebû Sa'd, 1987, s. 20),
لإهأ ٍثا
– iyi konuĢabilen adam,سكلنا ذُث
- düĢünce, fikir.Musennâya örnekler:
ٌادٚدجنا
– gece ve gündüz,ٌاسًونا
– ay ve güneĢ,ٌبهسؽًنا
- doğu ve batı.Arapça deyimlerin basit Ģekllleri diye mukennâ (َّٕٝىِ) , mubennâ (ّٕٝجِ) , musenna (ّٕٝضِ) gibi değiĢik nesneler için kullanılan lakapları, deyimsel ifadeleri ele alan Zeki Husamiddin, onları anlamsal yönden değiĢik gruplara ayırarak deyimlerin önemli kaynaklarından saymaktadır (Husâmuddîn, 1985, s. 270-275). Yukarıdaki gibi ifadelerden bazıları zamanla kullanıla kullanıla herkes tarafından anlaĢılır olmuĢ (
ٍثا
مٛجعنا) gibi, ancak son söz sanatı olan musennâ (ّٕٝضِ) bizim ölçütlerimize göre deyim
sayılmamaktadır.Bunun yanında Modern Arapçadaki bazı deyim üzerine yapılan çalıĢmalara değinmek gerekmektedir ki onlarda da deyim olgusu için çeĢitli fikirler bulunmaktadır ve bazen deyim olmayan ifadelere de deyim denildiğine sıkça rastlamaktayız.. “Modern Arapçadaki Deyimlerin Bazı Formları” adlı makalesinde deyimleri ele alan Vefâ Kamil, Arapçadaki deyim olgusuna değinmekte ve bazı deyim olmayan ifadeleri de deyim olarak vermektedir (Feyad, 2001, s. 901-904). Örneğin:
سًدلاا ػٛجنا
–Kızılordu;ذٛجنا
طٛثلأا - beyaz saray,
دبَسزَلإا دبظٔسٛك
- internet virüslerı vb.gibi. Bize göre söz konusu ifadeler kalıp ifadelerdir ve deyim değildir.Yine aynı Ģekilde Rusçadaki deyimler ve Arapça karĢılıklarını sözlük çalıĢmasında ele alan Favzi de Rusça deyimlerin Arapça ve Mısır lehçesindeki karĢılıklarını verirken atasözlerini de kullanmaktadır (Drozdov, 1991, s. 111). Böylece
48 modern anlamda da deyim olgusunu ele alan çalıĢmalarda karmaĢıklık devam etmektedir.
Yine modern Arapçadaki deyimleri ele alan Muhammed Dâvûd‟un sözlük çalıĢmasında da deyim olmayan ifadeler ele alınmaktadır. Deyim sözlüğü olarak isimlendirilmesinden dolayı biz aĢağıdaki ifadelerin deyim sınırı dıĢında tutulmasının gerekli olduğunu düĢünüyoruz.
1. Normal veya çokanlamlı kelimeler:
،لبوزظا ،ٌبعزدا ،ضبٓجإ ،داءاسجإ
(Muhammed Davud, 2003, s. 22-40).2. Terimler:
ماسؽزظإ ،للاوزظا ،ةٕهظ
ا vb. (s. 32-66).Tüm bahsettiklerimizden haraketle Modern Arapçada deyim olgusunun çok karmaĢık olduğu ve bu alanın bilimsel araĢtırmalara ihtiyacı olduğunu söyleyebiliriz. Bu alanla bağlantılı olarak, aĢağıda değineceğimiz gibi Kur‟ân‟daki deyimlerin deyim olarak algılanması ve aktarılması da çok sorunlu bir konudur.
2.4. KUR‟ÂNDA GEÇEN DEYĠMLERĠN ALGILANMASI VE