BÖLÜM 4: TÜRKİYE’DE KARZ-I HASEN SANDIK UYGULAMALARI
4.1. Araştırmanın Yöntemi
BÖLÜM 4: TÜRKİYE’DE KARZ-I HASEN SANDIK
UYGULAMALARI
Bu bölümde resmi ve resmi olmayan karz-ı hasen sandıklarının kuruluş amaçları ve işleyişleri gerçekleştirilen mülakatlardan elde edilen bilgilerle açıklanacaktır. İlk kısımda araştırmanın yöntemi hakkında bilgilere yer verilecek olup, ikinci kısımda ise sandıklar hakkında detaylı bilgiler, yapılan mülakatlara atıflar yapılarak sunulacaktır. Son kısımda ise sandıklar ve üyeleri karşılaştırmalı olarak değerlendirilecektir.
4.1. Araştırmanın Yöntemi
Mülakatlar sonucu edinilen bilgileri sunmadan önce, bu araştırmada kullanılan veri toplama yöntemleri ve araçları, araştırmadaki örneklem ve katılımcılar hakkındaki bilgilere yer verilmiştir. İlk olarak araştırma deseni, veri toplama yöntemi ve araçları, araştırmanın örneklemi hakkındaki bilgiler sunulmaktadır.
4.1.1. Araştırma Deseni
Nitel araştırma, gözlem, görüşme gibi nitel veri toplama yöntemlerinden faydalanılarak olguları veya olayları gerçekçi ve kapsamlı bir şekilde ortaya koyan nitel süreçlerin izlendiği araştırma türü olarak tanımlanmaktadır.244 Nitel araştırma, bir problem veya olguyu keşfetmek, ayrıntılı bir anlayış getirmek amacıyla yapılır.245 Creswell’e göre en iyi nitel araştırma bir olguyu veya olayı farklı bakış açılarıyla ortaya koyan araştırmadır.246 Nitel araştırmaların temel özelliklerinden bir tanesi araştırılan olgu hakkında detaylı bilgi elde etmek amacıyla doğrudan insanlarla konuşarak, davranışları görülerek verilerin toplanmasıdır.247
Araştırmanın konusunu oluşturan karz-ı hasen sandıkları hakkında detaylı bir keşif yapmak için sandık yöneticisi ve sandık üyesi olan kişilerin görüşlerini almak gerekmektedir. Bu sebeple, çalışmada bu kişilerden sandıklar hakkında detaylı bir şekilde
244 Ali Yıldırım - Hasan Şimşek, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri (Ankara: Seçkin, 2016), 41.
245 Creswell, Nitel Araştırma Yöntemleri-Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni, 47.
246 John W. Creswell, Nitel Araştırmacılar İçin 30 Temel Beceri, trc. Hasan Özcan (Ankara: Anı Yayıncılık, 2017), 7.
247 John W. Creswell, Araştırma Deseni-Nitel, Nicel ve Karma Yöntem Yaklaşımları, trc. Selçuk Beşir Demir (Ankara: Eğiten Kitap, 2017), 185.
50
bilgi almak ve farklı açılardan analize tabi tutmak amacıyla nitel araştırma yöntemi benimsenmiştir.
Araştırma desenleri nicel, nitel ve karma yöntemlerde kullanılan araştırmanın sorularını cevaplamak amacıyla geliştirilen bir plan olarak tanımlanmaktadır.248 Nitel araştırmalarda desen, araştırmacıya esnek bir yaklaşım sağlarken, aynı zamanda bir strateji de sunar. Üzerinde çalışılan olgu hakkında bilgi edinmenin güç olduğu, olgunun karmaşıklığı gibi sebeplerden nitel araştırmalarda duruma göre değişen bir araştırma süreci söz konusudur.249 Nitel araştırmalarda pek çok desen kullanılmakla birlikte en yaygın kullanılan desenler kültür analizi, fenomenoloji, kuram oluşturma (grounded theory), durum çalışması ve eylem araştırmasıdır.250 Fenomenolojik yaklaşım bir olgunun katılımcılar tarafından nasıl anlamlandırıldığını ortaya koyarken, katılımcıların neyi, nasıl deneyimlediklerinden faydalanır.251 Karz-ı hasen sandıkları hakkında bilgi edinmek, karz-ı hasen sandıklarını yöneticileri ve üyeleri perspektifinden değerlendirmek, kuruluş amaçlarını ve işleyişlerini keşfetmek amacıyla araştırmada nitel araştırmalarda kullanılan fenomenolojik yaklaşım tercih edilmiştir.
4.1.2. Veri Toplama Yöntemi ve Araçları
Nitel araştırmalarda gözlem, mülakat, doküman, sesli-görsel materyaller gibi çeşitli veri toplama yöntemleri kullanılabilmektedir.252 Bu yöntemlerin her birinin diğerine göre bir avantajı veya dezavantajı bulunmaktadır. Araştırmada olguya dair uygun veri toplama yöntemlerinin seçimi araştırmanın kıymetini artıracak önemli unsurlardan bir tanesidir. Mülakat, nitel araştırmalarda sıklıkla kullanılan veri toplama yöntemlerinden bir tanesidir. Mülakat yönteminin esnekliği, veri toplama sürecinde araştırmacıya sorularını değiştirme ve araştırma konusunu daha iyi kavrama noktasında imkân sağlar.253 Mülakat yönteminin başlıca güçlü yönleri sağladığı esneklik, yanıt oranının yüksekliği, ortam üzerindeki kontrol, anlık tepki, veri kaynağının teyit edilmesi ve derinlemesine bilgi olarak sıralanabilir.254 Bunun yanında her veri toplama yönteminde olduğu gibi mülakat
248 Creswell, Araştırma Deseni-Nitel, Nicel ve Karma Yöntem Yaklaşımları, 12.
249 Yıldırım - Şimşek, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri.
250 Creswell, Nitel Araştırma Yöntemleri-Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni; Yıldırım - Şimşek, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri.
251 Creswell, Nitel Araştırma Yöntemleri-Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni, 77.
252 Creswell, Araştırma Deseni-Nitel, Nicel ve Karma Yöntem Yaklaşımları, 191-192.
253 Yıldırım - Şimşek, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri.
51
yönteminin zayıf yönleri de bulunmaktadır. Bu yöntemin zayıf yönlerini maliyetli oluşu, zaman ayırma güçlüğü, olası yanlılık, kayıtlı veya yazılı bilgileri kullanamama ve bireylere ulaşma güçlüğü oluşturmaktadır.255
Araştırmalarda bire bir mülakatlar yapıldığı gibi odak grup oluşturup mülakat yapmak da mümkündür. Bire bir mülakatlar katılımcıların kişisel bakış açılarını yansıtırken, araştırmacı ile kişisel bir bağ kurulmasına sebep olabilir. Bire bir mülakatların temel sınırlılığı bir mülakatın yapılacağı yere araştırmacının ulaşması gerektiğidir.256 Odak gruplar şeklinde yapılan mülakatlar ise ortalama altı kişiden oluşurken, bireylerin kendilerini ifade etmesi için onları teşvik edebilir ve grubun enerjisi bir konunun gelişimine katkı sağlayabilir.257 Araştırmamızın amacı, karz-ı hasen sandıklarının kuruluş amaçlarını ve işleyişlerini süreçleri tespit etmektir. Bu amacı gerçekleştirmek için araştırmada veri toplama yöntemi olarak mülakat tercih edilmiştir.
Mülakat teknikleri sohbet tarzı mülakat, standartlaştırılmış açık uçlu mülakat ve yarı yapılandırılmış mülakat olarak üçe ayrılmaktadır. Sohbet tarzı mülakatta önceden belirlenmiş herhangi bir soru olmadan gerçekleştirilirken, standartlaştırılmış açık uçlu mülakat, görüşmeden önce soruların hazırlandığı ve her görüşmeciye aynı soruların sorulduğu bir mülakat tekniğidir.258 Yarı yapılandırılmış mülakat tekniği ise hem standart soruları ve hem de mülakat sırasında mülakatın gidişatına göre esnek soru sorma imkânı sağlamaktadır. Araştırmada veri toplanırken yarı yapılandırılmış mülakat tekniğinden faydalanılmıştır. Mülakat gerçekleştirilmeden önce, mülakat yapılacak kişilere araştırmanın amacına ulaşması için genel bir çerçeve sunacağı düşünülen sorular hazırlanmıştır.
Araştırmada katılımcılara sorulan sorular şunlardır:
• Sandığınızın kuruluş süreci ile ilgili ne hatırlıyorsunuz? Neden bu sandığa katıldınız, o dönemin ekonomik durumuyla ilgili aklınızda kalanlar nelerdir? • Sandığa katılırken temel düşünceniz neydi?
• Sandığa katılanlar nasıl bir araya geldi? Sandık üyeleriyle tanışıklığınız, ortak alanlarınız nelerdir? Onları ne kadar tanıyorsunuz?
• Eğer varsa üyeleri bir araya getiren kişiyi (organizatör) nasıl tanımlarsınız? • Sandığa kaç kişi üyedir?
255 Yıldırım - Şimşek, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri.
256 Creswell, Nitel Araştırmacılar İçin 30 Temel Beceri, 127.
257 Yıldırım - Şimşek, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri.
52
• Sandığa hangi sıklıkta, ne kadar katkıda bulunuyorsunuz? Bu miktar nasıl belirlendi?
• Katkıda bulunduğunuz bu miktar sizin için ne kadar önemlidir?
• Bu katkıların üyelere borç verilmesi ile ilgili başlangıçtaki kararları nasıl verdiniz? Başta yazılı bir sözleşme mi imzaladınız?
• Sandığın bu katkıları üyelerine kullandırması hakkındaki kuralları nelerdir? • Sandığın işlemlerini bir banka üzerinden mi yapıyorsunuz?
• Sandığın hesap verilebilirliğini sağlayan toplantılar yapıyor musunuz?
• Sandıktan iki veya daha fazla kişi aynı anda borç istediği durumda ne yapılıyor? Başkasına öncelik tanıdığınız veya size öncelik verilen bir durum yaşandı mı? Kısaca anlatır mısınız?
• Sandığa katılım ve çıkışlar nasıl yürütülüyor?
• Sandık kaç yıldır sürdürülüyor? Sizce bunu sağlayan en önemli özellik nedir? • Altın veya para günleri ile karşılaştırdığınızda bu sandığın artılar ve eksileri
nelerdir?
• Sandığı resmi bir şekilde sürdürmeyi denediniz mi? • Sandığın üye sayısının arttırmayı düşündünüz mü? • Sandıktan kaç kere borç aldınız?
• Sandıktan ne için borç aldınız?
• Borç alan bir arkadaşınız geri ödeyemediğinde aranızda ona destek olma söz konusu oldu mu?
• Başka tanıdıklarınızın ihtiyaçları için sandıktan kendi adınıza borç aldınız mı? • Sandıktan çıkmak istediğiniz oldu mu?
• Sandığın üyelerine sağladığı fırsatlar sizce nelerdir?
• Sandığın suiistimali veya dezavantajlarına dair neler söyleyebilirsiniz?
• Sandık uygulamasını diğer resmi ve gayri resmi borç kaynaklarıyla karşılaştırınca nasıl değerlendirirsiniz?
• Sandıktan alınan borçlar daha çok neler için kullanılıyor? Siz neler için kullanıyorsunuz?
• Sandıkta yapılan borç verme işlemlerinin fıkhi yönünü araştırdınız mı? Herhangi bir imama veya güvendiğiniz bir hocaya sordunuz mu?
Mülakatlar katılımcıların belirledikleri bir zamanda ve mekânda gerçekleştirilmiştir. Mülakatlar katılımcılardan izin alınarak ses kayıt cihazı ile kaydedilmiş ve mülakatlar en az 45 dakika en fazla ise 120 dakika sürmüştür. Mülakat esnasında çeşitli notlar da alınmıştır. Daha sonra kayıt edilen mülakatların dökümü yapılmış, incelenerek Nvivo 10 programına yüklenmiş ve analiz edilmiştir.