BELİRLENMESİ
4.2. Araştırmanın Kapsamı
Bu araştırma, BIST100’de (2019 Ocak ayı itibariyle) işlem gören 37 imalat işletmesinin 2010-2017 dönemi ile sınırlı tutulmuştur. Bu bağlamda KVB’lerin homojenliğinin sağlanması açısından BIST100’deki imalat işletmeleri ele alınmıştır. Söz konusu işletmelerin alfabetik sıraya göre isimleri ve borsa kodları Tablo 2’de verilmiştir.
138
Tablo 2: BIST100’deki İmalat Şirketlerinin Ünvan ve Borsa Kodları
Şirketler Şirketin Borsa Kodu
Anadolu Efes Biracılık ve Malt Sanayii A.Ş. AEFES Afyon Çimento Sanayi ve Ticaret A.Ş. AFYON Aksa Akrilik Kimya Sanayii A.Ş. AKSA Anadolu Cam Sanayi ve Ticaret A.Ş. ANACM
Arçelik A.Ş. ARCLK
Borusan Mannesman Boru Sanayi ve Ticaret A.Ş. BRSAN
Coca-Cola İçecek A.Ş. CCOLA
Çemaş Döküm Sanayi A.Ş. CEMAS Çemtaş Çelik Makina Sanayi ve Ticaret A.Ş. CEMTS
Deva Holding A.Ş. DEVA
Doğtaş Kelebek Mobilya Sanayi ve Ticaret A.Ş. DGKLB Ege Endüstri ve Ticaret A.Ş. EGEEN Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları T.A.Ş. EREGL Ford Otomotiv Sanayi A.Ş. FROTO Gentaş Genel Metal Sanayi ve Ticaret A.Ş. GENTS Gersan Elektrik Ticaret ve Sanayi A.Ş. GEREL Goodyear Lastikleri T.A.Ş. GOODY Göltaş Göller Bölgesi Çimento Sanayi ve Ticaret A.Ş. GOLTS Gübre Fabrikaları T.A.Ş. GUBRF
Hektaş Ticaret T.A.Ş. HEKTS
Kardemir Karabük Demir Çelik Sanayi ve Ticaret A.Ş. KRDMD Karsan Otomotiv Sanayii ve Ticaret A.Ş. KARSN Kartosan Karton Sanayi ve Ticaret A.Ş. KARTN Kordsa Teknik Tekstil A.Ş. KORDS Otokar Otomotiv ve Savunma Sanayi A.Ş. OTKAR Petkim Petrokimya Holding A.Ş. PETKİM Sasa Polyester Sanayi A.Ş. SASA
Soda Sanayii A.Ş. SODA
Tat Gıda Sanayi A.Ş. TATGD
Tofaş Türk Otomobil Fabrikası A.Ş. TOASO Trakya Cam Sanayii ve Ticaret A.Ş. TRKCM Tümosan Motor ve Traktör Sanayi A.Ş. TMSN Türkiye Petrol Rafineleri A.Ş. TUPRS Türk Traktör ve Ziraat Makineleri TTRAK Ülker Bisküvi Sanayi A.Ş. ULKER Vestel Elektronik Sanayi ve Ticaret A.Ş. VESTL Yataş Yatak ve Yorgan Sanayi ve Ticaret A.Ş. YATAS
139
4. 3. Araştırmada Kullanılan Veri Setinin Oluşturulması
Araştırmada kullanılan veriler Borsa İstanbul BIST100’de işlem gören 37 imalat işletmesine aittir. Bu işletmelerin 2010-2017 dönemine ait verileri Borsa İstanbul, Kamuyu Aydınlatma Platformu ve Finnet’in resmi internet sitelerinden alınmıştır. Bu işletmelerin ilgili dönemdeki bilanço ve gelir tablolarından, incelenen literatür ve uzman görüşleri neticesinde belirlenen finansal oranlar 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017 yılları için ayrı ayrı hesaplanmış ve veri zarflama analizi için uygun duruma getirilmiştir. Bu finansal oranlar kullanılarak BIST100’de bulunan imalat şirketlerin etkinliklerinin ölçülmesi hedeflenmiştir. Söz konusu şirketlere ait 2010- 2017 yıllarını kapsayacak şekilde pek çok finansal oran verisi elde edilebilmektedir. Ancak fazla sayıda finansal oran verisi kullanılması halinde analizin etkinliğini zayıflatacağı göz önüne alınarak, girdi ve çıktı sayısı kısıtlanmıştır. Bundan dolayı finansal oranlardan 7 girdi ve 4 çıktı belirlenmiştir. Elde edilen verilerle etkinlik analizi yapılmış ve bu şirketlere ait 8 yıllık etkinlik skorları belirlenmiştir. Etkinliğin zaman içindeki değişimini incelemek amacıyla Malmquist toplam faktör verimlilik endeksi kullanılmış ve periyodun tümünü kapsayan endeks değerleri hesaplanmıştır.
Araştırmada verilerin seçiminde şirket etkinliğini doğru bir şekilde ortaya koyabilmek amacıyla veriler derlenmiş ve analize dahil edilmiştir. Verilerin değerlendirilmesinde ise her bir şirket için ve her bir yıl için tüm verilerin toplanması esas alınmış ve temsil kabiliyeti en fazla olan verilerin seçimine özen gösterilmiştir.
“Analizde kullanılacak her bir verinin, tüm KVB’ler için elde edilmesi gerektiği ve bunun için analize tabi tutulan şirketlere ait veriler eksiksiz elde edilmiştir. Ayrıca negatif değere sahip veriler için, en küçük değere sahip verinin çok küçük kabul edilebilecek pozitif bir değere dönüştürülmesi için basit toplama işlemi yapılmış ve o yıla ait tüm veriler aynı değerle toplanmak suretiyle negatif değerler pozitif hale getirilmiştir” (Demirci, 2012:92). Bu işlem sadece çıktı değişkenleri için yapılmıştır.
Girdi değişkenleri için herhangi bir işlem yapılmamıştır.
4. 4. Karar Verme Birimlerinin Seçilmesi
VZA’da karar verme birimlerinin seçimi ilk aşama olup analizin doğru ve güvenirliliği için büyük önem taşımaktadır. Analiz sonuçlarının doğru ve güvenilir
140
olması için karar verme birimlerinin homojen olması gerekmektedir. Homojenlik benzer işleri yapan ve benzer hedefleri olan birimlerin seçilmesiyle sağlanabilir (Özek, 2015:105). Bu bağlamda KVB’lerin homojenliğinin sağlanması açısından BIST100’deki imalat işletmeleri ele alınmıştır. Söz konusu işletmelerin alfabetik sıraya göre isimleri ve borsa kodları Tablo 2’de verilmiştir.
KVB’nin seçiminde önemli olan diğer bir konuda, karar birim sayısı ile girdi- çıktı sayısı arasındaki ilişkidir. Literatürde bu ilişki hakkında farklı görüşler yer almaktadır.
• KVB sayısı, girdi ve çıktı sayılarının toplamından en az bir fazla olmalıdır (Boussofiane vd., 1991:3).
• KVB sayısı, girdi ve çıktı toplamının en az iki katı olmalıdır (Akyüz vd., 2015:31).
• Vassiloğlu ve Giokas (1990), KVB sayısının girdi ve çıktı toplamının en az üç katı olması gerektiğini ifade etmişlerdir. Burada KVB sayısı N, girdi sayısı m ve çıktı sayısı s ile gösterilirse, N≥3(m+s) şeklinde formüle edilebilir (Vassiloglu ve Giokas, 1990: 592).
Analiz için belirlenen KVB’lerin sayısı, yukarıda belirtilen görüşleri sağlamaktadır. Buna göre,
N=37, m=7 ve s=4 olmak üzere,
37>(7+4) +1=12, 37>2(7+4) = 22 ve 37>3(7+4) = 33 olup her üç görüş için de geçerli olmaktadır.
4. 5. Girdi ve Çıktı Değişkenlerin Seçilmesi
VZA’da aynı KVB için farklı girdi-çıktı kümeleri farklı etkinlik skorları alacağından üretim sürecini en iyi şekilde temsil eden girdi ve çıktıların belirlenmesi gerekmektedir. Dolayısıyla, seçilen girdi ve çıktılar, etkinliği hesaplamada en iyi temsil kabiliyetine sahip olmaları gerekir (Ata ve Yakut, 2009:84). Girdi ve çıktı değişkenlerin seçiminde, çoğu zaman konu ile ilgili uzman kişilerin görüşleri,
141
geçmişteki deneyimler, literatür taraması ve ekonomik kuramlar yol gösterici olmaktadır (Bal, 2010:56).
İmalat alanında faaliyet gösteren işletmelerin etkinliklerinin ölçümüne ilişkin VZA ile yapılan çalışmalarda kullanılan girdi ve çıktılar Tablo 3’te verilmiştir. Bu alanda yapılan çalışmalara bakıldığında genel olarak cari oran, çalışan sayısı, alacak devir hızı, stok devir hızı, finansal kaldıraç oranı, aktif toplamı, asit-test oranı, nakit oranı, öz kaynaklar, maddi duran varlıklar, özkaynak/toplam aktif, net satışlar/aktifler gibi değişkenlerin girdi olarak kullanıldığı, net kâr, net satışlar, net kâr marjı, brüt kâr marjı, özsermaye kârlılığı, aktif kârlılığı, faaliyet kârlılığı gibi değişkenlerin de çıktı olarak kullanıldığı görülmektedir. Bunun yanı sıra özsermaye, toplam aktif, alacak devir hızı ve stok devir hızı gibi değişkenlerin bazı çalışmalarda girdi, bazı çalışmalarda ise çıktı olarak kullanıldığı gözükmektedir.
Tablo 3: İmalat Alanında VZA ile Yapılan Etkinlik Ölçüm Çalışmalarında Kullanılan
Girdi ve Çıktılar
Yazarlar Girdiler Çıktılar Al-Shammari (1999)
- Çalışan Sayısı - Ödenmiş Sermaye - Duran varlıklar
- Hisse Başına Piyasa Değeri - Net Satışlar
- Vergi Sonrası Net Kâr Kayalıdere ve Kargın (2004)
- Aktif Toplamı - Maddi Duran Varlıklar - Personel Sayısı
- Net Kâr - Net Satışlar
Yılmaz ve Çıracı (2004)
- Cari oran - Asit Test Oranı - Nakit Oranı
-Net İşletme Sermayesi/Aktif Toplamı - Satış Kârlılığı - Özsermaye Kârlılığı - Aktif Kârlılığı Kula ve Özdemir (2007) - Cari oran
- Finansal Kaldıraç Oranı - Özkaynak/Toplam Aktif - KVYK/Toplam Pasif - Maddi Duran Varlıklar/ Özkaynaklar
- Net satışlar/Toplam Aktif -Net Satışlar/Özkaynak
- Özkaynak Kârlılığı - Aktif Kârlılığı - Satış Kârlılığı
142
Tablo 3 (Devam): İmalat Alanında VZA ile Yapılan Etkinlik Ölçüm Çalışmalarında
Kullanılan Girdi ve Çıktılar
Yıldız (2007) - Aktif Toplamı - Toplam Sermaye
- Net Kâr - Net Satışlar Ertuğrul ve Tuş Işık (2008) - Aktif Toplamı
- Özsermaye
- Net Kâr - Net Satışlar
Yalama ve Sayım (2008)
- Cari Oran
- Finansal Kaldıraç Oranı - Özkaynaklar/Toplam Aktifler -Özkaynaklar/Toplam Yb. Kay. - KVYK/Toplam Pasifler -Maddi Dur. Var. / Özkaynaklar - Net Satışlar/Aktifler - Net Satışlar/Özkaynaklar - Özsermaye Kârlılığı - Aktif Kârlılığı Ata ve Yakut (2009) - Cari Oran
- Toplam Borç / Özkaynak - Maddi Duran Varlık / Devamlı Sermaye - Borç Devir Hızı - Net Kâr Marjı - Aktif Kârlılık Oranı - Alacak Devir Hızı - Stok Devir Hızı
- Stoklar / Dönen Varlıklar - Faiz Giderleri / Net Satışlar Chong, Abdullah ve Anderson
(2009)
- Uzun vadeli Borçlar - Kısa vadeli Borçlar - Toplam Borçlar - Toplam Aktifler - Satışlar - Özsermaye Altın (2010) - Cari Oran - Likidite Oranı - Nakit Oranı
- Finansal Kaldıraç Oranı - Finansman oranı - Aktif Kârlılık - Piyasa Değeri Kaya, Öztürk ve Özer (2010) - Cari Oran - Asit-Test Oranı - Finansal Kaldıraç Oranı - Alacakların Devir Hızı - Stokların Devir Hızı
- Maddi Duran varlık Devir Hızı - Aktif Devir Hızı
- Özsermaye Kârlılığı - Aktif Kârlılığı - Satışların Kârlılığı
143
Tablo 3 (Devam): İmalat Alanında VZA ile Yapılan Etkinlik Ölçüm Çalışmalarında
Kullanılan Girdi ve Çıktılar
Sueyoshi ve Goto (2010)
- Toplam Varlıklar - Çalışan Sayısı
- Toplam Faaliyet Giderleri
- Toplam Satışlar
Memon ve Tahir (2011)
- Hammadde - Personel Giderleri - Tesis ve Makineler - Satılan Malların Maliyeti
- Net Satışlar - Net Gelir Halkos ve Tzemeres (2012) - Toplam Varlıklar - Faaliyet Giderleri - Özsermaye - Net Kâr Marjı - Özsermaye Kârlılığı - Aktif Kârlılığı Başkaya ve Öztürk (2012) - Cari Oran - Asit-Test Oranı - Nakit Oranı
- Finansal Kaldıraç Oranı
- Varlık Kâr Marjı - Özsermaye Kâr Marjı - Net Kâr Marjı - Brüt Kâr Marjı Floros, Voulgaris ve Lemonakis
(2014) - Kaldıraç - Duran Varlıklar - Özsermaye - Toplam Satışlar - Net Kâr
Orçun, Çimen ve Şahin (2014)
- Cari oran
- Alacak Devir Hızı Oranı - Stok Devir Hızı Oranı
- Uzun Vadeli Borç/Özsermaye Oranı
- Aktif Kârlılığı - Özsermaye Kârlılığı
Yu, Barros, Tsai ve Liao (2014)
- Yıllık Toplam Duran Varlıklar - İşletme Gideri
- Çalışan Sayısı
- Yıllık Toplam Satış Geliri - İşletme Dışı Gelir
Dizkırıcı, Konuk ve Topal (2015)
- Asit-Test Oranı - Kaldıraç Oranı - Alacak Tahsil Süresi - Stok Tüketim Süresi
- Faaliyet Kârlılığı - Toplam Varlık Kârlılığı
Özek (2015) - Toplam Aktifler - Özsermaye
- Net Satışlar - Net Kâr
144
Tablo 3 (Devam): İmalat Alanında VZA ile Yapılan Etkinlik Ölçüm Çalışmalarında
Kullanılan Girdi ve Çıktılar
Akyüz, Yıldırım ve Balaban (2015)
- Cari Oran
- Toplam Yabancı Kaynak / Toplam Aktif Oranı
- Öz Kaynak / Toplam Aktif Oranı - Öz Kaynak/ Toplam Yabancı Kaynak Oranı
- Net Satışlar / Öz Kaynak Oranı
- Net Kâr/Öz Sermaye - Net Kâr / Toplam Aktif Oranı
Koçyiğit (2016)
- Ortalama Cari Oran - Alacak Devir Hızı - Stok Devir Hızı
- Çalışma Sermayesi Devir Hızı - Varlık Devir Hızı - Özkaynak Devir Hızı - Net Kâr - Aktif Kârlılığı - Varlık Kârlılığı - Özkaynak Kârlılığı - Net Kâr Marjı Osamwonyi ve Imafidon (2016) - Aktif Toplamı - Özkaynaklar
- Satılan Malların Maliyeti - Faaliyet Giderleri - Net Kâr - Aktif Kârlılığı - Özsermaye Kârlılığı - Satışlar/Ciro Kaya ve Coşkun (2016) - Toplam Borç/Özkaynaklar - Toplam Varlıkların Yüzdelik Değişimi
- Satışların Yüzdelik Değişimi - Duran Varlıklar/Toplam Varl. - Dönen Varlıklar/KVYK
- Net Kâr / Özkaynaklar - Net Kâr / Net Satışlar
Öztürk (2016)
- Satışların Maliyeti/Satışlar - Genel Yön. Giderleri/ Satışlar - Pazarlama Satış ve Dağıtım Giderleri/Satışlar
- Aktif Kârlılığı - Özkaynak Kârlılığı
Karcıoğlu, Agırman ve Yıldırım (2016)
- Cari Oran - Alacak Devir Hızı - Stok Devir Hızı
- Maddi Duran Varlık Oranı - Kaldıraç Oranı
- Satışların Maliyeti/Satışlar Oranı
- Net Kâr Marjı - Aktif Kârlılık - Özsermaye Kârlılığı - Piyasa Değeri - Hisse Başı Kâr
145
Tablo 3 (Devam): İmalat Alanında VZA ile Yapılan Etkinlik Ölçüm Çalışmalarında
Kullanılan Girdi ve Çıktılar
Çelik ve Ayan (2017)
- Aktif Devir Hızı - Öz Sermaye Devir Hızı - Duran Varlık Devir Hızı - Alacak Devir Hızı - Stok Devir Hızı - Toplam Aktif - Aktif Kârlılık Oranı - Özsermaye Kârlılık Oranı - Faaliyet Kârlılık Oranı - Net Satışlar Yaşar ve Yavuz (2017) - Cari Oran - Alacak Devir Hızı - Stok Devir Hızı - Finansal Kaldıraç Oranı
- Duran Varlıklar/Devamlı Sermaye
- Net Kâr marjı - Özsermaye Kâr Marjı - Aktif Kâr Marjı
Kumar, Satya ve Singari (2017)
- Toplam Giderler
-Çalışanlara Sağlanan Sosyal Hakların Giderleri
- Brüt Varlık
-Toplam Faaliyet Gelirleri
Bu bağlamda, çalışmada kullanılacak girdi ve çıktı değişkenlerine karar vermek için literatür taraması ile uzman kişilerin görüşlerinden istifade edilmiştir. Yani, imalat işletmelerinin etkinliğini en iyi şekilde temsil edecek girdi ve çıktı değişkenlerinin seçiminde hem ulusal ve uluslararası literatür hem de uzman kişilerin görüşleri yol gösterici olmuştur. Bu noktadan hareketle çalışmada kullanılacak girdi ve çıktı değişkenleri Tablo 4’te verilmiştir. Buna göre değişkenlerin hepsi oran şeklindedir. Oranların hesaplanma biçimi ise, Tablo 4’ün değişkenlerin açıklama kısmında izah edilmiştir.
146
Tablo 4: Girdi-Çıktı Değişkenleri ile Değişkenlerin Kısaltma ve Açıklamaları
Değişkenin Adı Değişkenin Kısaltması Değişkenin Açıklaması
Girdi Değişkenleri
Cari Oran GR1 Dönen varlıklar, kısa vadeli borçlara bölünmüştür. Aktif Devir Hızı GR2 Net satışlar, toplam aktiflere bölünmüştür.
Alacak Devir Hızı GR3 Net satışlar, ortalama ticari alacaklara bölünmüştür. Stok Devir Hızı GR4 Satışların maliyeti, ortalama stoklara bölünmüştür. Finansal Kaldıraç Oranı GR5 Toplam borçlar, toplam aktiflere bölünmüştür Uzun Vadeli Borçlar / Özsermaye GR6 Uzun vadeli borçlar, öz sermayeye bölünmüştür. Duran Varlıklar / Devamlı Sermaye GR7 Duran varlıklar, öz sermaye ile uzun vadeli borçların
toplamına bölünmüştür.
Çıktı Değişkenleri
Net Kâr Marjı ÇK1 Net kâr, net satışlara bölünmüştür. Faaliyet Kâr Marjı ÇK2 Faaliyet kârı, net satışlara bölünmüştür. Özsermaye Kârlılığı ÇK3 Net kâr, öz sermayeye bölünmüştür. Aktif Kârlılık ÇK4 Net kâr, toplam aktiflere bölünmüştür.
4. 6. Araştırmanın Yöntemi
İşletmelerin etkinlik ölçümleri son derece karmaşık bir durumdur. Bu durum çok fazla sayıda ve çeşitlilikte girdi-çıktı değişkenlerinin bulunmasından kaynaklanmaktadır. Burada seçilecek etkinlik analizi yöntemi önem arz etmektedir. İşletmelerin çoklu girdi ve çoklu çıktı üretim durumlarını bir arada değerlendirebilen ve etkinlik analizi için en uygun olan yöntem veri zarflama analizi yöntemidir (Demirci, 2012:83).
Veri zarflama analizi, birden fazla girdi ve birden fazla çıktıya sahip işletmelerin üretim süreçlerinin göreli etkinliklerinin ölçümünde yaygın olarak kullanılan doğrusal tabanlı matematiksel bir modeldir (Hayes, 2005:10).
Veri zarflama analizi bilindiği gibi, benzer KVB’lerinin belirlenen girdiler ve çıktılar doğrultusunda etkinliklerini ölçmektedir. VZA’nın amacı, ele alınan KBV
147
kümesinde etkin olan ve olmayanları birbirinden ayırt etmek, etkin olmayanları etkinleştirebilmek için öneriler sunmaktır (Yücel, 2010:83).
VZA çoklu girdi ve çıktı değişkenlerinin bir doğrusal programlama modelinde kullanılarak her bir gözlem için bir tek verimlilik skorunun elde edilmesini sağlar. Amaç fonksiyonunun değeri 1’e eşit olan karar birimleri “etkin”; 1’den küçük olanlar ise “etkin olmayan” karar birimleri olarak belirtilirler. VZA, kaynak kullanan bir organizasyon içindeki birimlerin en iyi performansını ortaya çıkarmaktadır.
Veri Zarflama Analizi ilk olarak Edwardo Rhodes’in Carnegie Mellon Üniversitesindeki “Şehir ve Kamu” konulu doktora çalışmasında, okullarda bir eğitim programının etkilerini, psikolojik testlere tabi tutarak programa katılan ve katılmayanlar arasında göreli etkinlik ölçümüyle ortaya çıkmıştır. Daha sonra Farrell’in 1957’deki tek girdi-çıktı teknik etkinlik ölçümünü çoklu girdi-çıktı göreceli etkinlik ölçümüne genişleten Charnes, Cooper ve Rhodes, isimlerinin baş harfleriyle adlandırılan CCR modelini literatüre kazandırmışlardır (Yeşilyurt, 2003:87). CCR modeli, ölçeğe göre sabit getiri varsayımı altında toplam etkinlik ölçümü yapan bir yöntemdir (Cingi ve Tarım, 2000:8).
CCR modelinde, etkinlik ölçümü yapılırken bütün işletmelerin optimal ölçekte faaliyet göstermeleri gerekir. Halbuki günümüz şartlarında işletmelerin rekabet ve finansman sorunları göz önüne alındığında, her işletmenin optimal ölçekte faaliyet göstermesi mümkün olmayabilir. Bundan dolayı etkinliğin, ölçek büyüklüğünden etkilenmesi durumunda CCR modeli yerine, Banker, Charnes ve Cooper tarafından geliştirilen ve isimlerinin baş harfleriyle adlandırılan ölçeğe göre değişken varsayımı altında ölçüm yapabilen BBC modeli kullanılmaktadır. Bu model literatüre BBC yöntemi olarak girmiştir (Lorcu, 2008:99). BCC modeli ölçeğe göre değişken getiri varsayımı altında benzer ölçekteki birimleri birbirleriyle kıyaslayarak sadece teknik etkinliği ölçmektedir.BCC modeliyle CCR modeli arasındaki fark, BCC modeline Banker, Charnes ve Cooper tarafından eklenen yeni bir konvekslik kısıtıdır. Böylelikle modelin ölçeğe göre değişen getirileri de dikkate alması sağlanabilmiştir (Cihangir, 2004:75-76).
148
Her iki yöntemin girdiye ve çıktıya yönelik modelleri mevcuttur. Yani girdiyi minimum yapacak girdi modelleri ve çıktıyı maksimum yapacak çıktı modelleri bulunmaktadır.
VZA’nın birçok modelinde etkin olmayan KVB’ler 0 ile 1 arasında bir değer alırken, etkin olan KVB’ler ise sadece 1 değerini almaktadır. Bu nedenle söz konusu modellerde etkin olmayan KVB’leri etkinlik değerlerine göre sıralamak mümkün olabilmektedir. Ancak etkin olan KVB’leri sıralamak mümkün olamamaktadır. Andersen ve Petersen (1993) bu sorunu çözmek amacıyla yaptıkları çalışmada; etkin olan KVB’leri sıralamak için “süper etkinlik modelini” önermişlerdir. Çalışmalarında süper etkinlik modelinin etkin KVB’lerin her biri için ayrı ayrı çözümlenmesi sonucunda elde edilecek “süper etkinlik değerlerinin” sıralanmasıyla etkin KVB’lerin sıralamasının yapılabileceğini göstermişlerdir (Erpolat, 2011:84).
VZA, belirli bir dönem içerisinde KVB’lere ait kesit verileri kullanarak etkinlik analizi yapan statik bir yöntemdir. Bu yöntemle etkinliği tespit edilen herhangi bir KVB, daha sonraki dönemlerde etkinliğini yitirebilmekte ve referans olma özelliğini kaybedebilmektedir. Ancak, etkinliklerin değerlendirilmesi sürecinde, zaman içinde etkinliğin nasıl bir gelişim gösterdiğinin ortaya konulması oldukça önem taşımaktadır. Bundan dolayı, zaman boyutunu da içeren “Malmquist Toplam Faktör Verimliliği Endeksi” geliştirilmiştir (Dinçer, 2011:87-88).
İlk olarak Malmquist (1953) tarafından sunulan ve daha sonra Caves, Christensen ve Diewert (1982) tarafından geliştirilen Malmquist toplam faktör verimlilik (MTFV) endeksi, her bir veri noktasının ortak bir teknolojik sınıra olan nispi uzaklık oranını hesaplayarak iki veri noktası arasındaki toplam faktör verimlilik değişimini ölçmektedir (Tutkavul, 2019:53). Ölçüm sonucunda, MTFV endeks değerinin 1’den büyük olması toplam faktör verimliliğinin arttığını, 1’den küçük olması toplam faktör verimliliğinin azaldığını, 1’e eşit olması ise toplam faktör verimliliğinin değişmediğini göstermektedir.
Veri zarflama analizinde hangi model ile etkinlik analizi yapılacağı önemli bir husustur. VZA uygulamalarında esnek olmayan veya tamamen kontrol altında olmayan girdilerin kullanılması halinde çıktı odaklı modellerin kullanılması gerekir.
149
Aksi taktirde, uygulamada kullanılan çıktılar yönetimin hedeflerini sağlayacak şekilde ise girdi odaklı modellerin kullanılması daha uygundur (Malhotra, Malhotra ve Lermack, 2009: 120). Bu bağlamda çalışmada kullanılan çıktı değişkenleri (net kâr marjı, faaliyet kâr marjı, özsermaye kârlılığı ve aktif kârlılık) yönetimin hedeflerini sağlayacağı varsayımına dayalı olarak girdi odaklı modeller seçilmiştir. Yıldız (2007) girdi odaklı modellerin seçilmesinde asıl nedenin, negatif net dönem kârının normalize edilmesinden dolayı orjinal değerleri kaybetmesi sebebiyle performans gelişiminin çıktı odaklı modeller ile yorumlanmasının anlamlı olmayacağını ifade etmektedir. Ayrıca rekabet edebilmek için, kârı artırmaktan ziyade girdileri etkin kullanmanın daha önemli olduğunu belirtmektedir (Yıldız, 2007:97).
Bu çalışmada girdi odaklı ölçeğe göre sabit getiri durumunda etkinlik ölçümü yapan CCR ve ölçeğe göre değişken getiri durumunda etkinlik ölçümü yapan BBC modelleri kullanılarak BIST100’de bulunan imalat işletmelerinin 2010-2017 dönemine ait her bir yıl için toplam (CCR-I), teknik (BCC-I), toplam etkinliğin teknik etkinliğe bölünmesiyle ölçek (CCR-I/BCC-I) etkinlik skorları tespit edilmiş ve getiri durumuna göre ölçek türü belirlenmiştir. Daha sonra süper etkinlik modelleri ile işletmelerin sıralaması (en etkinden daha az etkin olana doğru) yapılmış ve etkin olmayan işletmelerin referans almaları gereken işletmeler belirlenmiş ve etkin olmayan işletmelerin etkin olabilmeleri için girdi ve çıktı değişkenlerinde yapmaları gereken iyileştirme oranları tespit edilmiştir. Ayrıca, etkinliğin zaman içindeki değişimi Malmquist toplam faktör verimlilik endeksi ile tespit edilerek sonuçlar değerlendirilmiştir.
4. 7. Araştırma Verilerinin Analizi ve Bulguları
Araştırma verileri, 2019 Ocak itibariyle Borsa İstanbul BIST100’de işlem gören 37 imalat işletmesinin 2010-2017 dönemine ait olup, söz konusu işletmelerin etkinliklerinin ölçümü için önceden belirlenen 7 girdi ve 4 çıktı kullanılmıştır.
Bu çalışmada, etkinlik skorlarının hesaplanması “DEA Solver LV” paket programı ile yapılmıştır. İşletmelerin ilgili dönemdeki bilanço ve gelir tablolarından derlenen girdi ve çıktılara ait veriler paket programa aktarılmış ve program yardımıyla
150
her bir yıl için işletmelerin girdi ve çıktılarına ilişkin korelasyon katsayıları,