El sanatlarının bir dalı olan taş süsleme İslam mimarisinin bezeyici ana öğelerindendir. Yaptığımız ön araştırmada Ankara Etnografya Müzesi’nde bulunan mezar taşlarından, çeşitli yayınlarda söz edilmekle birlikte bu taşların sadece süsleme ve kompozisyon özelliklerinin belirlenmesine ve belgelenmesine yönelik bir çalışma yapılmadığı görülmektedir. Bu nedenle çalışma Ankara Etnografya Müzesi’nde bulunan mezar taşlarının üzerindeki taş süslemeleri tespit etmek, süsleme yapım tekniklerini belirlemek, desen ve kompozisyon özelliklerini ölçüm çizim ve fotoğraf yolu ile belgelemek açısından önemlidir.
1.5 Sayıltılar
a. Araştırmayı tamamlayabilmek için zaman ve kaynaklar yeterlidir.
b. Veri toplama araçları ve mezar taşlarında bulunan taş kabartmalar araştırmayı sonuca ulaştıracak niteliktedir.
c. Araştırmada belirlenen örneklem evreni temsil edecek niteliktedir.
1.6 Sınırlılıklar
Araştırma Ankara Etnografya Müzesi’nde yer alan İslamiyet sonrası Karakoyunlu, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerine ait 21 adet mezar taşında bulunan süslemelerle sınırlandırılmıştır.
1.7 Tanımlar
Bitkisel Süsleme: İslamlığın ilk yıllarından itibaren dini ve sivil mimarilerde rastlanmaktadır. Türk İslam bitkisel süslemelerinde en çok kullanılanlar, asma yaprakları, sarmaşıklar, rumi, palmet, palmiye dalları, kenger ve kıvrık dallardır. Gül, karanfil, lale, narçiçeği, sümbül gibi üsluplaştırılmış çiçekler ve serviler de kullanılmıştır (Yetkin, 1956, s.13).
Figür: Resim ve heykel sanatlarında betimlenmiş, doğada rastlanan ya da düşsel her tür varlık ve nesnenin genel adı (Sözen, 1986, s.84).
Form: Şekil, biçim (Akar, Keskiner, 1978, ).
Geometrik Süsleme: Dairenin poligonlara, üçgenlere ve başka geometrik şekillere bölünerek iç içe girmesinden birbirini tamamlayacak şekilde düzenlenmesiyle meydana gelmektedir. Kırık ve düz çizgiler, yıldız, çokgen ve öteki formların birleşmesiyle çok çeşitli kompozisyonlar oluşabilmektedir (Mülayım, 1982 ).
Hatai: Türk Süsleme sanatının başlıca desenleri arasında en önemli türleri arasında olup çoğu kez çiçeğin kökeni belli olmayacak derecede stilize edilmiş hali (Akar, Keskiner, 1978).
Kompozisyon: Motiflerin bir bütün içinde düzenli olarak bir araya getirilmesi, terkip (Akar, Keskiner, 1978).
Kümbet: Gömme bölümü, gövde (ziyaret) bölümü ve kubbesinin üstünde külahı bulunan mezar anıtları için kullanılan sanat tarihi deyimi (farsça=kubbe).
Lahit: Mezarların üzerine tabut şeklinde konan taşlara denir.
Lotus: Sanat tarihinde görülen en eski stilize edilmiş bitkisel motif. Eski Mısır Sanatının karakteristik motifi.
Mezar: Ölünün toprakta açılan çukura gömüldüğü yere mezar denir.
Mezar Taşı: Ölünün gömülü olduğu yeri göstermek üzere oraya dikilen taşlara mezar taşı denir (Arseven, 1978,).
Motif: Bir tablonun, bir figürün yahut tezyini resmin esasını teşkil eden şekil ve unsur (Akar, Keskiner, 1978).
Mukarnas: Yan yana üst üste yerleşen prizmatik öğelerin dışa doğru derece derece taşarak, genellikle simetrik bir düzen içinde dizildiği üç boyutlu bir mimari bezeme öğesi ve strüktür. Yalnız İslam ülkelerinde uygulanan mukarnasın örneklerine sütun başlıklarında, taç kapılarda, geçiş öğelerinde şerefelerde kornişlerde ve nişlerde rastlanır (Sözen, 1986, s.167).
Niş: Kendisinden geniş bir mekâna açılan ve duvar içine oyulmuş, genellikle, üstü kemer ya da mukarnas ile örtülü girinti ya da hücre (Sözen, 1986, s.173).
Palmet: Türk süsleme sanatında erken dönemlerden itibaren görülen stilize edilmiş bitkisel süsleme.
Portal: Taçkapı (Sözen, 1986, s.193).
Rölyef: Kabartama, kil, alçı, taş gibi işlenebilir malzemelerin yüzeyinde, alçaklı, yüksekli şekiller meydana getirme.
Rumi: Hayvanların kanat, bacak ve desenlerinin stilize edilmiş şekillerinden oluşan ve kökleri Orta Asya’ya dayanan çok yaygın bir süsleme elemanı (Akar, Keskiner, 1978).
Sanduka: Bazı üstü kapalı türbelerde mezarın üstüne konulan tabut görünümünde taş veya tahtadan yapılmış, üzeri süslenen kapaktır (Arseven, 1978).
Serpuşlar: Ölenin mesleğini tayin etmek için taşın bir kısmının yontulması ya da kitabeli taşın üzerinde açılan deliğe yerleştirilmesiyle oluşturulan kısımdır (Arseven, 1978).
Stilize: Herhangi bir nesnenin kendine has görüntüsünü bozmadan başka biçimde gösterilmesidir. Bu düzende biçimler bazen sadeleşir bazen de eklemelerle zenginleşir.
Sütun: Kare, çokgen ya da daire planlı taştan ya da mermerden yapılmış düşey taşıyıcı öğe. Genellikle yekpare olur (Sözen, 1986, s.223).
Taş: Yapılarda ve anıtlarda kullanılan en eski yapı gerecidir. Yüzeyde ve çevrede çeşitli şekillerde ve bol bulunan taş, yapı malzemesi olarak insanlığın başvurduğu en eski ve en önemli bir elemandır.
Teknik: Bir sanat, bir bilim, bir meslek dalında kullanılan metotların tüm davranış hali. Metot, yol, yöntem.
Tonoz: Örgü teknikleri kullanılarak inşa edilmiş, eğrisel yüzey ya da yüzeylerden oluşan mimari örtü öğesi (Sözen, 1986, s.238).
Tromp: Kare planlı bir mekânın üzerine kubbenin oturtulabilmesini sağlayan bir geçiş öğesi (Sözen, 1986, s.240).
Literatür Özetleri
Beyhan Karamağralı, Ahlat Mezar Taşları adlı kitabının giriş kısmında Orta Anadolu, Batı Anadolu, Doğu Anadolu mezar taşlarını incelemiş, süsleme
özelliklerini anlatmıştır. Bu süsleme ve figürlerin eski Türklerle olan bağlantısından bahsetmiştir. Ayrıca sütun şeklindeki mezar taşları ve koç koyun at şeklindeki mezar taşlarını incelemiş, bu taşların üzerindeki süslemelerden, figürlerden bahsetmiş ve fotoğraflarla belgelemiştir.
Kitabın ikinci kısmında Ahlat’ın tarihçesini, mezarlıklarını, mezar taşlarını ve sanatkarlarını anlatmıştır. Buradaki mezar taşlarını diğer bölgelerdeki taşların özellikleri ile karşılaştırmıştır.
Ertan Daş’ın Erken Dönem Osmanlı Türbeleri adlı kitabında türbelerin Osmanlı dönemine kadar geçirdiği evreler, yapılış şekillerine göre türbe çeşitleri ve Erken dönem Osmanlı türbeleri tablolar hazırlanarak sayısal verilerle ayrıntılı olarak incelenmiştir.
Recep Yaşa, Bitlis’te Türk İskânı adlı kitabında Bitlis’teki mezar yapıları, türbeleri, mezar taşlarında bulunan damgalar, koç koyun heykelleri hakkında bilgi vermiştir.
Gönül Öney, Beylikler Devri Sanatı XIV.- XV. yüzyıl isimli kitabında türbeleri plan ve görünüş özelliklerine göre sınıflandırıp bu türbelere örnekler vermiştir.
Oktay Aslanapa, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi adlı kitabında türbelerin başlangıcı ve gelişiminden bahsetmiş, XII. Ve XIII. yüzyıl türbelerinden örnekler vermiştir.
Abdülhaluk M. Çay, Türk Milli Kültüründe Hayvan Motifleri adlı kitabında, koç ve koyunla ilgili inançlar, hayvan üslubu, bu motiflerin tarihi derinliği, Türk iktisadi, sosyal hayatında koç ve koyunun yeri hakkında geniş bilgiler vermiştir.
Mehmet Önder Türk Etnografya Dergisindeki makalesinde, Konya’da bulunan mezar taşlarının şekil ve süslemelerini Selçuklu ve Osmanlı dönemi olarak incelemiştir.
Alım Karamürsel, Türklerde Mezar Geleneği adlı makalesinde, Türklerin İslamiyet’i kabulünden önce ölü gömme törenleri ile ilgili usul ve adetleri anlatmıştır.
Yıldız Kocasavaş, Eski Türklerde Yas ve Ölü Gömme Adetleri adlı makalesinde, Türklerin İslami dönem öncesi ölü gömme adetlerini çeşitli yazarlardan alıntı yaparak anlatmıştır.
Tuncer Baykara, Asya Türk Kültürünün Bir Uzantısı Olarak Mezar Taşı adlı makalesinde, balbalları dönemlerine göre gruplamıştır. Ayrıca Osmanlı dönemi mezar taşı özelliklerinden bahsetmiştir.
BÖLÜM II
2.YÖNTEM
Bu bölümde araştırma modeli, evren ve örneklemi veri toplama tekniği, verilerin analizi yer almaktadır.