Anayasaya uygunluk denetiminde denetimi gerçekleştirecek organın uygulayacağı ölçülerin ne olacağı çok önemlidir. İnsan haklarını koruma altına alma iddiasındaki bir anayasanın uygulamada bunu nasıl ortaya koyacağı ancak bu ölçülerle belirlenebilir. Bu
526 Sur, Melda. İş Hukukunun Uluslararası Kaynakları, s. 111.
527 Nitekim AİHS’in 58. maddesi bu yönde sözleşmeden çekilmeyi düzenlemektedir. Şahbaz, İbrahim.
“Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin Türk Yargı Sistemindeki Yeri”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı 54, Türkiye Barolar Birliği Yayını, Ankara, 2004, s. 193.
ölçülere aynı zamanda “anayasallık bloğu” da denilmektedir. Ölçü norm olarak anayasanın kendisi insan haklarının korunması açısından yetersiz kalabilmektedir. Anayasal denetim bu noktada farklı hukuki kaynaklardan yararlanabilir. Bu konuda Bakır Çağlar iki eğilim olduğunu vurgulamaktadır. İlk eğilim yalnızca açık ve yazılı anayasa kurallarına dayanan “pozitivist anlayış”528, diğeri ise anayasanın metni dışında diğer kaynaklardan da beslenen “natüralist anlayış”tır.529
Macaristan, Slovakya ve Bulgaristan Anayasaları anayasaya uygunluk denetimi yaparken, anayasanın dışında ülkenin taraf olduğu uluslararası sözleşmeleri de göz önünde bulundurmaktadır.530 Fransa’da da Anayasa Konseyi, başlangıçta, 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi ile 1946 Fransız Anayasası’nın Başlangıç bölümlerini ölçü norm olarak belirlemiştir. Hatta daha sonraları “anayasal değerde genel ilkeler” kavramını kullanmaya başlayarak, içtihatlarla gelişmenin önünü açmıştır.531 Ülkemizde ise, uluslararası andlaşmalar, hukukun genel ilkeleri ve Atatürk ilke ve devrimleri ölçü norm olarak kabul edilmektedir. Bu açıdan Anayasa Mahkemesi’nin tutumunda
“natüralist anlayış”ın egemen olduğu söylenebilir.532
Daha önce de belirtildiği gibi insan hakları giderek sadece ulusal hukuk değil, uluslararası hukukun da konusu haline gelmektedir. BM gibi küresel ya da AİHM gibi bölgesel organların çeşitli isim ve biçim altındaki kararları insan hakları alanında gözönünde tutulması gereken kararlardır. Bu şekilde giderek ulusalüstü bir hukuk da oluşmaya başlamıştır. Hatta Avrupa Konseyi gibi siyasi bir hükümetlerarası örgüte üye olmak için AİHS’yi onaylamak gerekmektedir. Avrupa’da, Avusturya ve Türkiye Anayasa Mahkemeleri uluslararası sözleşmeleri destek ölçü norm olarak kullanırken, Bulgaristan, Macaristan, ve İspanya Anayasaları, Anayasa mahkemelerine, yasaların
528 Türk Anayasa Mahkemesi’nin pozitivist yorumu benimsediği yolunda görüşler için bakınız, Duran,
Lütfi. “Türkiye’de Anayasa Yargısının İşlevi ve Konumu”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt 1, Anayasa Mahkemesi Yayını, Ankara, 1984, s 66 vd; aksi yönde bir görüş için bakınız, Uygun, Oktay. 1982
Anayasası’nda Temel Hak ve Özgürlükler, s. 146 vd.
529 Çağlar, Bakır. “Anayasa Yargısında Yorum Problemi, Karşılaştırmalı Analizin Katkıları”, Anayasa Yargısı Dergisi, Anayasa Mahkemesi Yayını, Sayı 2, Ankara, 1985, s 170.
530 Özbudun, Ergun. Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Kitabevi, Ankara, 2004, s 380. 531 age. s 380 vd.
sadece anayasaya göre değil uluslararası sözleşmelere göre de uygunluk denetimi yapmasını öngörmüşlerdir.533 Türkiye de uluslararası alanda ortaya çıkmış olan küresel veya bölgesel koruma mekanizmalarının bir kısmını onaylamıştır. AİHS bünyesinde oluşturulan AİHM’nin verdiği kararlar bir çok ülkede olduğu gibi Anayasa Mahkemesi’ni de belli ölçülerde etkilemektedir. Sözleşme ve Mahkeme’nin kararları Anayasa Mahkemesi’nce destek ölçü norm olarak kullanılmıştır.534 Anayasa Mahkemesi 1980 tarihli bir kararında, “...İnsanın, içinde yaşadığı ulusun bireyi olması kadar aynı zamanda
insanlığın da üyesi bulunması, çağımızda, insan hak ve özgürlüklerini yalnızca ulusal bir hukuk sorunu olmaktan çıkarmış ve ona evrensel bir anlam ve içerik kazandırmıştır. Bu bakımdan Anayasa'nın Başlangıcı ve 2. maddesi hükümleri gereği olarak ‘İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ ile ‘İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’ ni de itiraz konusu kuralın değerlendirilmesinde gözden uzak tutmaya olanak yoktur…” diyerek bu yönelimini
ortaya koymuştur.535 Süheyl Batum da, Anayasa Mahkemesi’nin AİHS’yi destek ölçü norm olarak kullanırken, Sözleşme’yi yasalarla eşit düzeyde saymadığını belirtmektedir. Yasalarla eşit sayıldığı takdirde destek ölçü norm olarak kullanılmasının mümkün olmadığını vurgulamıştır.536
Bu görüşün aksi yönünde, sadece insan hakları içerikli uluslararası sözleşmeler değil tüm uluslararası sözleşmelerin anayasallık denetiminde ölçü norm olarak kullanılamayacağı da savunulmaktadır. Bu görüşe göre, uluslararası sözleşmeler kanunlarla aynı düzeyde yer almakta ve anayasal değerde olmadığı içinde anayasallık bloğuna dahil değildirler. Sadece Anayasa’nın uluslararası sözleşmelere atıf yapan, 15, 16, 42 ve 92. maddelerinde, destek ölçü norm olarak uluslararası sözleşmelerin kullanılması mümkündür. Buna karşın uluslararası sözleşmeler kanun hükmünde olduğu için idari yargı organları tüzük ve yönetmelik gibi hukkuki belgeleri de iptal edebilirler.537 90. maddede yapılan 2004 Anayasa değişikliği ile beraber insan hakları
533 Kaboğlu, İbrahim. Anayasa Yargısı, İmge Yayınları, Ankara, 1997, s 98.
534 Söz konusu kararlardan bazıları için bakınız, Batum, Süheyl. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türk Anayasal Sistemine Etkileri, İ.Ü.H.F. Yayını, İstanbul, 1993, s 162, dipnot 357.
535E. 1979/38, K. 1980/11, Kt. 29.01.1980,
http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/IPTALITIRAZ/K1980/K1980-11.HTM
(erişim:26.05.2006)
536 Batum, Süheyl. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türk Anayasal Sistemine Etkileri, s. 56. 537 Gözler, Kemal. Anayasa Normlarının Geçerliliği Sorunu, s. 213 vd.
alanındaki uluslararası sözleşmeler dışında kalan sözleşmelerin “mefhum-u muhalif” bir yorumla, yasalarla eşit olduğunun teyit edildiği de söylenmektedir.538
Anayasa Mahkemesi uluslararası insan hakları sözleşmelerini kararlarında destek ölçü norm olarak kullanırken, Anayasa’yı sözleşmeler doğrultusunda yorumlamamış, genellikle Anayasa ile uluslararası sözleşmelerin uyumlu olduğunu belirtmiştir.539 Anayasa Mahkemesi bir kararında, sosyal haklarla bağlantılı olarak ILO sözleşmeleri ile iç hukuktaki, 1921 tarihli Ereğli Havzai Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun’un çatışan hükümlerini değerlendirmiştir. Anayasa Mahkemesi, uluslararası hukuktaki gelişmelerle anayasaya uygunluk denetimi açısından,
“...uluslararası standartların giderek ulusal düzenlemelere egemen...” olduğunu
vurgulayarak, “...uluslararası sözleşmelerle iyileştirme yükümlülüklerinin üstlenilmesinden sonra, bu Yasa’nın (ilgili hükmünün), artık Anayasa’ya aykırı
konuma...” geldiği belirtmiştir.”540 Mahkeme uluslararası sözleşmelerin anayasal
konumu ile ilgili olarak, 2001 tarihli bir kararında: “...Kimi ülkelerde, uluslararası
andlaşmaların yasaüstü ve hattâ Anayasaüstü normlar olduğunun kabul edilmiş olmasına ve doktrinde de bu görüşün savunulmasına karşın, Anayasa’nın 90. maddesinden bu sonucu çıkarmak olanaklı değildir. Anayasa’da çıkarılacak bir yasanın yürürlükte bulunan bir andlaşmaya aykırı olamayacağı yolunda bir kurala yer verilmemiştir. Bu nedenle, anlaşma kuralına aykırı bir yasa çıkarılması olanaklıdır. Böyle bir yasanın, uluslararası sorumluluğu gerektirse dahi, iç hukuk bakımından geçerli olacağı da kuşkusuzdur. İç hukuk yönünden; anlaşmalar ile yasalar arasında herhangi bir çatışma olması ve yorum yoluyla çözüm bulunamaması durumunda iç hukuka ait iki yasa arasındaki çatışmada uygulanacak kurallarla sorunun çözümü gerekir...” diyerek
538 Teziç, Erdoğan. Anayasa Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul, 2004, s 83; Pazarcı, Hüseyin. Uluslararası Hukuk, s. 27.
539 Çavuşoğlu, Naz. İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi: Kararların Uygulanması, Su Yayınları,
İstanbul, 2003, s 27’den aktaran, Kanadoğlu, Korkut. Anayasa Mahkemesi, Beta Yayınları, İstanbul, 2004, s 40.
540 Anayasa Mahkemesi kararı, E.1991/24, K. 1991/40, Kt. 31.10.1991, 01.03.1992 tarihli ve 21158 sayılı
Resmi Gazete, s 15-19’dan aktaran, Tarhanlı, Turgut.” Bilinçaltındaki devlet Haklarından İnsan
uluslararası sözleşmelerin iç hukuktaki yeri konusundaki görüşünü belirtmiştir.541 Turgut Tarhanlı, bu ve benzer Mahkeme kararları ışığında, Mahkeme’nin konuya “yargısal
denetime, uluslararası hukukun renklendirdiği anayasal hükmün esas alınması” şeklinde
yaklaştığını belirtmiştir.542
Anayasa Mahkemesi bugüne kadar İHEB ve AİHS’yi de içeren insan hakları ile ilgili çok sayıda sözleşmeyi destek ölçü norm olarak kullanmış ve kararlarına dayanak olarak göstermiştir.543 Ancak bu şekildeki kararlarında, iç hukuku ihmal etmemiş ve uluslararası sözleşmeleri vereceği kararlarda destek ölçü norm olarak kullanmıştır. Bülent Tanör ve Necmi Yüzbaşıoğlu, 1982 Anayasası’nın 2. maddesinde, Cumhuriyetin nitelikleri arasında yer alan “insan haklarına saygılı” devlet ifadesi ile insan hakları ile ilgili uluslararası sözleşmelerin tek başına bağımsız ölçü norm olarak kullanılabileceğini ve Anayasa Mahkemesi’nin bunun tersi tutumuyla Anayasa’ya aykırı davrandığını belirtmektedirler.544 Anayasa Mahkemesi’nin kararlarının bir kısmı insan haklarını geliştirici yönde olsa da özellikle siyasi parti kapatma davalarında insan haklarını sınırlayıcı kararlara imza atmış ve bu kararlarda uluslararası insan hakları sözleşmelerini kendine dayanak yapmıştır.545
541 Anayasa Mahkemesi kararı, E. 1996/55 K. 1997/33, Kt. 27.02.1997,
http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/IPTALITIRAZ/K1997/K1997-33.htm
(erişim:26.05.2006)
542 Tarhanlı, Turgut. ” Bilinçaltındaki devlet Haklarından İnsan Haklarına: Türkiye Hukuk Düzeninde Uluslararası Hukuk”, s. 369.
543 Bu kararlara örnek olarak, E. 1963/143, K. 1963/167, Kt. 26.06.1963; E. 1963/207, K. 1963/175, Kt.
01.07.1963; E. 1963/124, K. 1963/243, Kt. 11.10.1963; E. 1963/173, K. 1965/40, Kt. 26.09.1965; E. 1963/336, K. 1967/29, Kt. 26-27.09.1967; E. 1967/10, K. 1967/49, Kt. 28.12.1967; E. 1979/38, K. 1980/11, Kt. 29.01.1980; daha fazla sayıda karar için bakınız, Özden, Yekta Güngör ; Serim, H. Bülent.
İnsan Haklarına ve Temel Özgürlüklerine İlişkin Uluslararası Sözleşmeler ve Bu Sözleşmelere Yer Veren Anayasa Mahkemesi Kararları, Anayasa Mahkemesi Yayını, Ankara, 1997, s 495-569. 544 Tanör, Bülent; Yüzbaşıoğlu, Necmi. 1982 Anayasası’na Göre Türk Anayasa Hukuku, s. 469; aynı
yönde yorumlar için bakınız. Kaboğlu, İbrahim. Özgürlükler Hukuku, s. 151.
545 Bu kararlardan bazıları için bakınız. E. 1990/1, K. 1991/1, Kt. 16.07.1991,
http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/SPK/K1991/K1991-01.htm ;E. 1993/2, K. 1993/3, Kt. 30.11.1993, http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/SPK/K1993/K1993-03.htm ;E. 1997/1, K. 1998/1, Kt. 16.01.1998, http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/SPK/K1998/K1998-01.htm ;E. 1992/1, K. 1993/1, Kt. 14.07.1993, http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/SPK/K1993/K1993- 01.htm ;E. 1996/3, K. 1997/3 , Kt. 22.05.1997, http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/SPK/K1997/K1997-03.htm (erişim:21.03.2006)
2004 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile 90. maddeye eklenen bir cümle ile bu tartışmaların önüne geçilmiştir. Bu değişiklikle insan hakları alanında taraf olunmuş uluslararası sözleşmelerin anayasallık bloğu içine girdiği kabul edilebilir. İspanya Anayasası’nın 10/2 maddesi ise, “... temel hak ve özgürlüklere ilişkin Anayasa
hükümlerinin İHEB ile İspanya’nın onayladığı diğer uluslararası insan hakları
belgelerine uygun yorumlanması gerekmektedir...” şeklindedir.546 Bu şekilde bir
durumun 1982 Anayasası’nın hükümleri ve Anayasa Mahkemesi’nin kararları gözönünde tutulduğunda ülkemizde hayata geçmesi mümkün gözükmemektedir. Ancak 90. maddedeki değişiklikle beraber ileriye yönelik bu şekilde bir adım atılması olanaklı hale gelebilir. Hatta yargı organları, bir bütün olarak karar verirken uluslararası sözleşme hükümleri ile kanunların çatıştığı noktada sözleşme hükümlerine göre karar vererek insan haklarını geliştirici bir misyon üstlenmek durumundadır.
546 Kanadoğlu, Korkut. Anayasa Mahkemesi, Beta Yayınları, İstanbul, 2004, s 41; 1978 İspanya
Anayasası’nın 10/2 maddesi: “...The norms relative to basic rights and liberties which are recognized by
the Constitution shall be interpreted in conformity with the Universal Declaration of Human Rights and the international treaties and agreements on those matters ratified by Spain.” ,
VII- YÜKSEK MAHKEME KARARLARINDA ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER VE SOSYAL HAKLAR