Bu çalışmanın amacı Türkiye’de uygulamaya geçmiş YHT hatlarından Konya-Ankara hattının kullanım durumunu kantitatif verilerle ölçerek YHT’nin faaliyette olduğu diğer ülkelerle karşılaştırmasını yapmak ve gelecek dönemde yapılması planlanan hatlara girdi oluşturmaktır. Bu çalışma kapsamında Türkiye’de ilk uygulamalardan olan Konya-Ankara arası YHT hattının bölgeye ve kente olan sosyo-ekonomik ve mekânsal etkileri objektif nicel verilerle sayısal modeller üzerinden incelenmiştir. Analizler ve simulasyon çalışmasıyla ortaya çıkan sonuçlar; bölge ölçeğinde ulaşım türü tercihlerinin ve yolculuk amacının değişiminde, kent ölçeğinde ise geleceğe yönelik işlevlerin dağılımında ve makform oluşumunun kestirimlerinde kullanılmıştır. Bu çerçevede YHT hizmetlerinin gerek kent içinde gerekse şehirler arasında oluşturduğu etkiler sonucunda arazi kullanımı ve yer seçimlerinin nasıl değiştiği tespit edilmektedir. Böylece gelecekte YHT hizmetinin sunulması beklenen şehirlerde nasıl değişiklikler yapacağı ortaya konulmaktadır. Çalışmanın özellikle plan yapım süreçlerinde ve fonksiyonların tespitinde önemli bir bileşen olarak sürece dahil olması öngörülmektedir. Bununla birlikte girift bir konu olan ve çalışmanın özgün tarafını oluşturan amaç; ulaşım-arazi kullanım ilişkisinin doğrudan ve dolaylı etkilerine yönelik yeni uygulama yöntemlerini METAM kapsamında oluşturmaktadır.
1.1.1 Süreç planlaması ve yöntem araştırması
YHT hizmetleri 1964 yılında ilk kez Japonya’da sunulmaya başladıktan sonra pek çok bilimsel çalışmanın ve raporun konusu olmuştur. Hazırlanan çalışmalar; altyapı ve yatırım maliyetleri (Casares & Millan, 2011) (Rus & Inglada, 1997), mühendislik hizmetleri, istihdam, performans ve verimlilik (Chen, Xue, Rose, & Haynes, 2016) (Doomernik, 2015) (Monzon, Ortega, & López, 2013) (Fröidh, 2005) gibi faaliyetin ekonomik yönüyle ilgili olabildiği gibi YHT’lerin kent düzeyinde ve bölgesel ölçekte sosyal ve mekânsal etkilerini inceleyen örneklerdir (Delaplace, 2018) (Zhang, Nian, & Lyu, 2016) (Albalate & Fageda, 2016) (Yin, Bertolini, & Duan, 2015) (Kim & Sultana, 2015) (Vickerman, 2015) (Shen, d.Silva, & Martinez, 2014) (Urena,
Menerault, & Garmendia, 2009). Bu bağlamda YHT hizmetinin etkileri; sosyal, ekonomik ve mekansal etkiler şeklinde özetlenebilmektedir.
Şekil 1.1 : Tez yöntemi ve çalışma şeması.
Bu çalışma kapsamında Türkiye’de 2009 yılında faaliyete geçen YHT hatlarının 2018 yılına kadar geçen sürede, ülke boyutunda; yolculuk bilgileri, türleri, amaçları, seyahat süreleri ve erişilebilirlikleri ele alınmış ve ilk hatlardan olan Ankara-Konya hattı üzerinden YHT hizmetinin Konya şehrinde oluşturduğu etkiler sosyal, ekonomik ve mekansal yönden incelenmiştir.
Çalışmanın 1. Bölümünde YHT hizmetinin farklı ülkelerdeki uygulamaları detaylı olarak anlatılmış ve bu konuda yapılan çalışmalar özetlenmiştir. 2. Bölümde Türkiye’de YHT hizmetinin geçmişi, uygulama süreçleri ve mevcut durumuyla birlikte geleceğe yönelik kestirimler açıklanmıştır. 3. Bölümde çalışma kapsamında analizler ve saha çalışması yapılmıştır. YHT hizmetinin etkilerini ölçmek için iki yöntem kullanılmıştır. Birinci olarak bölgeler arasında ve kentiçinde erişilebilirliğe yönelik yaptığı etkiler seyahat süreleri üzerinden erişilebilirlik analizi yapılarak tespit edilmiştir. İkinci olarak mekansal etkilerin ölçülebilmesi için YHT hizmetini kullanan yolcularla yapılan saha çalışması sonucunda elde edilen verilerle, fayda analizleri yapılmış ve bu çerçevede kent içinde bireylerin yer seçimleri ve yolculuk tercihleri kantitatif olarak değerlendirilmiş, mekansal etkiler ortaya konmuştur. Mekânsal etkilerin gelecekte yer seçiminde ve arazi kullanımında ne tür değişiklikler oluşturabileceğine yönelik simülasyonun yapılmasında hücresel otomata yöntemi
kullanılarak kent merkezinin farklı noktalarında oluşan değişimler tespit edilmiş ve CBS veri tabanında işlenerek geleceğe yönelik kestirimler yapılmıştır. 4. Bölümde çalışma kapsamında elde edilen bulgular değerlendirilmiştir.
1.1.2 Saha çalışması ve analizler
Çalışma kapsamında YHT hizmetinin sosyo-ekonomik ve mekansal etkilerinin tespit edilmesinde kullanılacak veriler iki şekilde elde edilmiştir:
• Birinci yöntem olarak YHT hizmetinin olumlu ve olumsuz yönde oluşturduğu etkilerin kullanıcılar düzeyinde tespit edilmesini sağlayacak saha çalışmasıdır. Bu çalışmada haftanın farklı günlerinde Konya-Ankara arasında YHT ile seyahat yapan yolcularla yüz yüze görüşme gerçekleştirilmiştir. Anket uygulanan bireyler YHT yolcuları arasından belli bir zaman aralığında farklı saatlerde sefere çıkan YHT’lerde yarı rastlantısal seçim yöntemiyle belirlenmiştir. Analizlerde kullanılacak CBS altlığı Konya Büyükşehir Belediyesi’nden temin edilmiş ve çalışma kapsamında arazi kullanımı ve fonksiyonlar güncellenmiştir. Sayısal veriler; Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları (TCDD) İstatistik Yıllıkları, Konya Sanayi Odası (KSO), Konya Ticaret Odası (KTO), Yüksek Öğretim Kurumu’ndan (YÖK) derlenmiştir. 2012 tarihli 6360 Sayılı 14 İlde Büyükşehir Belediyesi ve 27 İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile birlikte Konya il sınırı büyükşehir belediye sınırı olarak kabul edilmiştir. Böylece Konya ilinin çevresindeki köyler büyükşehir belediyesinin birer mahallesi konumuna gelmiştir. Mekansal etkilerin ölçülmesinde Konya merkez (Selçuklu, Meram, Karatay ilçeleri) meskûn alanının arazi kullanımı kullanılmıştır. Çalışma kapsamında erişim yönünden yasa öncesinde Konya Büyükşehir Belediyesinin sorumluluğunda olan alanlar çalışma alanı olarak tespit edilmiştir.
• İkinci yöntem ise çalışmanın kantitatif kısmını oluşturan modeldir. Model kapsamında erişilebilirliğe yönelik etkileri ölçmek için uluslararası alanda kabul gören ve parametre olarak; nüfus, seyahat süresi, ulaşım aracı türü ve mesafeyi kullanan, kentin ya da alanın tanımlanan parametrelerle erişilebilirlik durumunu ölçen erişilebilirlik analiz yöntemi kullanılmıştır.
• YHT’nin sosyo-ekonomik ve mekansal etkilerini ölçmede fayda (utility) analizi yapılmıştır. Bu çerçevede belirlenen fayda denklemi üzerinden bireylerin tek
tek faydaları tespit edilmiş ve toplam fayda hesaplanmıştır. Bireylerin kentte ikamet ettikleri adresleri, meslekleri, gelir durumları, araç sahiplikleri, toplu taşıma kullanımları üzerinden yer seçimlerine yönelik kararları incelenmiştir. Konya’nın merkez Selçuklu, Meram ve Karatay ilçelerinin yerleşim alanlarını içine alan bölge 100*100 metrelik hücrelere ayrılarak her bir hücre için fayda endeksi oluşturulmuştur. • Erişilebilirlik ve fayda analizleri üzerinden YHT istasyonunun mevcut konumundan, planlanan yerine taşınmasıyla birlikte gelecekte her bir hücrenin farklı bir işleve dönüşme olasılıkları karma logit model (mixed logit model) üzerinden simule edilmiştir. Bahsi geçen analizler ve hesaplamalar çalışmanın ilgili bölümlerinde detaylı olarak açıklanmıştır.