Alternatif Kavramlar ve Özellikleri

Kavramın tanımı, duyular ile gelen nesnel izlenimleri düşüncenin soyutlama işleminde geçirerek oluşturduğu genel nesnedir (Hançerlioğlu, 2006). Kavram bir başka tanımda, doğa ve doğa olaylarının gözlemi sonucu artan olgular arasındaki ilişki ve kalıplar olarak tanımlanmaktadır (Çepni, 2012). Öğrencilerin çevrelerini anlamlandırmak için kullandıkları kavramlar her zaman bilimsel bilgi ile uyumlu olmayabilir. Bilimsel bilgi ile uyumlu olmayan bilgi yapıları alanyazında kavram yanılgısı (Eaton, Anderson & Smith, 1984;), ön-kavramalar (Clement, 1982), alternatif kavramlar (Gilbert & Swift, 1985, Hewson & Hewson, 1984), alternatif çerçeve (Driver & Easley, 1978), çocukların bilimi (Osborne, Bell & Gilbert, 1983), sezgisel inanışlar (McKloskey, 1983) ve hataya neden olan kaynaklar (Fisher & Lipson, 1986) gibi farklı terimler ile adlandırılmaktadır.

Öğrencilerin bilimsel bilgiler ile uyumlu olmayan fikirleri alanyazında çok çeşitli adlar almasına rağmen bu çalışmada alternatif kavram olarak adlandırılmıştır. Öğrencilerin bu tür bilimsel olmayan fikirleri için alanyazında genellikle kavram yanılgısı terimi kullanılmaktadır. Ancak bu fikirleri kavram yanılgısı olarak adlandırabilmek için öğrencilerin öğretim almış olması gerekmektedir (Fisher & Lipson, 1986). Öğretim öncesi öğrencilerin bilimsel bilgi ile uyumlu olmayan fikirlerini kavram yanılgısı olarak isimlendirmek doğru olmayacaktır. Ayrıca kavram yanılgısı terimi yanlış olan fikirleri çağrıştırdığı için bazı araştırmacılar tarafından kullanımı benimsenmemektedir (Schoon, 1995). Alternatif kavram terimi kullanan araştırmacılar bu fikirlerin öğrencilerin kendi fikirleri ile uyumlu olduğunu, öğrenciye göre belirli bir mantık ve anlama sahip olduğunu ve bu nedenle bu fikirlere yanılgı demenin doğru olmayacağını belirtmişlerdir (Aydın & Uşak, 2003). Bu çalışmada öğrencilerde öğretim önceside bilimsel bilgi ile uyumlu olmayan fikirler ile karşılaşılmıştır. Bu fikirler öğretimden etkilenmemiş sezgisel fikirlerdir. Bilimsel bilgi ile uyumlu olmayan bu fikirler için alternatif kavram terimi kullanılmıştır. Çeşitli çalışmalarda alternatif kavram teriminin tanımı yapılmıştır. Aşağıda bu tanımlardan bazılarına yer verilmektedir.

 Dewey ve Dykstra (1991) alternatif kavramı, öğrencilerin sorulara verdikleri bilimsel bilgi ile uyumlu olmayan cevaplar olarak tanımlamaktadır.

 Hewson ve Hewson (1983) alternatif kavramı, öğretimden sonra dahi öğrencilerin sürdürmeye devam ettiği bilimsel bilgiler ile uyumlu olmayan kavramlar olarak tanımlamaktadır.

 Posner, Strike, Hewson ve Gertzog (1982) alternatif kavramı, birbiri ile uyumsuz olan mevcut bilgi birikimi ile yeni öğrenilenler arasındaki etkileşim olarak tanımlamaktadırlar.

 Vosniadou (1991) alternatif kavramı, günlük deneyimleri sonucu oluşan bilimsel model ile uyumlu olmayan zihinsel model şeklinde tanımlanmaktadır.

 Trundle, Atwood ve Christopher (2007) alternatif kavramı, çocukların bilgi yapılarının bilimsel olarak kabul edilen biçimlerinden genellikle farklı olması olarak tanımlamaktadır.

Yapılan çalışmalarda alternatif kavramların çeşitli nedenlerden kaynaklandığı belirlenmiştir. Alternatif kavramları nedenlerine aşağıda yer verilmektedir:

 Günlük deneyimler (Johnstone & Mughol, 1978; akt. Ivowi, 1984; Jones & Brader-Araje, 2002; Klammer, 1998): öğrencilerin günlük yaşamlarından edindiği deneyimleri her zaman bilimsel bilgi ile uyumlu değildir. Bu durumda öğrenciler günlük yaşamdaki deneyimleri ile problemlere açıklık getirmeye çalışmaktadır.

 Günlük dilin kullanımı (Clerk & Rutherford, 2000; Johnstone & Mughol, 1978; akt. Ivowi, 1984; Klammer, 1998; Leach & Scott, 2002): günlük yaşamda kullandığımız dile bilimsel dilden farklı anlamlar yüklenebilir ve bu durum öğrencilerde alternatif fikirlerin kaynağı olarak karşımıza çıkabilir. Örneğin, günlük dilin kullanımı kütle-ağırlık, ısı-sıcaklık, erime-çözünme vb. kavramlarının birbirleri yerine kullanılmasına ve öğrencilerin bu kavramlara ilişkin alternatif fikirler geliştirmesini etkilemektedir.

 Öğretim süreçlerinde kullanılan ders kitapları vb. gibi ders materyalleri (Helm, 1980; Ivowi, 1984; Bryce & MacMillan, 2009): öğretimde ders materyalleri birincil bilgi kaynağı olarak kullanılmaktadır. Ders kitaplarında kullanılan analojiler, ders kitaplarının içeriği öğrencilerin alternatif fikirler geliştirmesine neden olabilmektedir.

 Belirli konuları öğretirken öğretmenlerin yaptığı hatalar (Helm, 1980; Ivowi, 1984): öğretmenin fikirlerini ortaya çıkarmaya yönelik çalışmaların

birçoğunda öğretmenlerinde öğrenciler ile benzer alternatif kavramlara sahip olduğu belirlenmiştir. Öğretmenlerin alteratif fikirleri öğretimde etkili olacak ve öğrencilerindealternatif fikirler oluşturmasına neden olacaktır.

 Dini inançlar (Brickhouse, Dagher, Letts & Shipman, 2000): dini inançlar özellikle bazı fen kavramlarında öğrencilerin alternatif fikirler geliştirmesinde etkili olabilmektedir. Örneğin evrenin nasıl oluştuğu ile ilgili öğrencilerin dini inançlarından kaynaklanan alternatif kavramları mevcuttur.

Öğrencilerde yukarıda sıralanan nedenlerden kaynaklanan çeşitli alternatif kavramlar mevcuttur. Eğer öğrenciler sahip oldukları fikirlerden farklı olan bilimsel fikirler ile karşılaşırsa, birkaç olası sonuç karşımıza çıkar (Chinn & Brewer, 1993). Bu sonuçlar şu şekilde özetlenebilir:

 İlk olarak, öğrenci bilimsel bilgiler ile uyumlu fikirleri kabul edebilir ve bu bilgiler ile uyumlu olmayan ön bilgilerini reddedebilir.

 İkinci olarak, öğrenci bilimsel bilgiler ile uyumlu fikirleri kabul edebilir ama ön bilgileri bazı durumlarda kullanılmak üzere bilimsel fikirlerin yanında var olmaya devam edebilir.

 Son olarak, öğrenci bilimsel bilgiler ile uyumlu fikirleri reddedebilir (açıklaması istendiğinde yanlış cevap verebilir ya da bilimsel fikri kullanmayı öğrense de okulda gerekli olduğunda kullanmak üzere ön bilgilerini saklamaya devam edebilir).

Öğrencilerde öğretim sonrası gerçekleşmesi beklenilen durum bilimsel bilgiyi kabul etmesi ve yanlış olan ön bilgilerini reddetmesidir (Chinn & Brewer, 1993). Ancak öğrenciler genellikle önceki fikirlerini sürdürmeye devam etmektedir çünkü bu fikirler onlara öğretim sonrasıda mantıklı gelmeye devam etmektedir. Alternatif kavramlar tanımlanırken bu fikirlerin öğrencilere göre belirli bir mantık ve anlama sahip olduğu belirtilmiştir (Aydın & Uşak, 2003). Öğrenciler kendilerine mantıklı gelen fikirleri kullanmaya devam edecektir. Bilimsel bilgi ile uyumlu olmayan kavramları öğrencilerin öğretim sürecinde bilimsel fikirler oluşturmasını engellemektedir (Chi & Roscoe, 2002). Bu nedenle öğrencilerde karşılaşılan alternatif kavramların değişiminin nasıl olacağı önemlidir. Araştırmacılar öğrencilerin bilimsel bilgilerle uyuşmayan fikirlerinin nasıl değiştirileceği yönünde

çalışmalar yapmış ve bu çalışmalar sonucunda birbirinden farklı kavramsal değişim kuramları ortaya çıkmıştır. Bölüm 2.4’de kavramsal değişim kuramlarından kısaca bahsedilecektir.