Almanya‟da Gölge Oyunu

Fransa'daki gölge oyunu konusundaki geliĢmeler Almanya'da da devam etmiĢtir. Burada gölge oyununa 17. yüzyılda rastlanmakta; 1683 yılında Danzig'te, 1692'de Frankfurt'ta, Ferdinand Beck adındaki tiyatro yönetmeni de 1731'de, tiyatro temsillerinde, perde aralarında gölge oyunu oynatmaktadır. 18. yüzyılın ortasında Chiarini adında biri Hamburg'da ipli gölge oyunu temsilleri vermiĢtir. Büyük Alman yazarı Goethe 1781'de Tiefurt'ta bir gölge oyunu tiyatrosu kurmuĢ ve Einsledel ile temsiller için oyun yazmıĢtır372_{. Goethe‟nin doğum günü 28 Ağustos 1781‟de}

Minerva‟nın Doğumu, YaĢamı ve Eylemleri ile 24 Kasım‟da Midas‟ın Yargılanması oyunları Çin gölgeleri olarak gösterilmiĢtir373

. Christian Brentano, Achim von Arnim, Justinus Kernel, Tieck, Uhland, Mörike gibi Romantik Alman yazarları kukla kadar gölge oyununa da ilgi göstermiĢlerdir. Kont Pocci gölge oyunu için görüntüler çizmiĢ, oyunlar yazmıĢtır. 1827'de Berlin'de yerleĢik bir gölge oyunu tiyatrosu kurulmuĢtur. Bu yıllarda Almanya'da siluet yapımına büyük önem verilmiĢ; herkes siluetini kestirip duvara asmıĢtır374

. 372 _{And, y.a.g.e., 388 s.} 373 _{Laufer, a.g.e., , 38 s.} 374 And, a.g.e.,.388 s.

125 GeçmiĢi Almanya‟da 16 ve 17. yüzyıllara dayanan kağıt kesme sanatı daha çok din kitaplarına uygulansa da giderek popülerleĢmiĢtir. Genellikle Almanya Bohemya‟da, 1840‟larda itina ile kesilerek hazırlanmıĢ boĢ sayfaların kenarlarına dönemin teknolojik avantajlarından da yararlanılarak baskılar yapılmıĢtır375_{. Kağıt}

kesme sanatı aynı dönemde gölge oyunu tekniklerinde de kullanılmıĢ, bir bakıma birbirlerinin popülerliklerini arttırmıĢlardır. Seçkin Alman Ģair Justinus Kerner de 1809‟da Tübingen‟de „Çin gölgeleri‟ni ilk kez gördükten sonra çok etkilenmiĢ ve aynı Goethe gibi o da bu gölge gösterileri için oyunlar yazmaya baĢlamıĢtır376

.

Resim 114. Alman Gölge oyunundan dört görünüm

Resim 115. Rolf von Hörschelmann‟ın gölge oyunundan iki sahne-1907 (Metin And ArĢivi)

Münih‟te 1909 yılında Paris‟deki Le Chat Noir‟a benzer, seçkin sanatçılardan oluĢmuĢ, Schwabinger Schattenspiele adında bir gölge tiyatrosu kurulmuĢ ancak Paris‟teki öncüsü ile aynı Ģekilde, yani Rivière‟in ölümüyle etkisini kaybetmesi gibi,

375 _{Shadur,a.g.e., 5 s.}

376

126 öncüsünü kaybedince kapanmıĢtır377

. 1900 yılında Münih'te Elf Scharfrichter adlı bir kabare tiyatrosu, "Le Chat Noir" ın etkisiyle, gölge oyunu temsilleri de vermiĢtir. Daha sonra Avusturya uyruklu olan Alman Hans Schilessman da Le Chat Noir'ın baĢarılı gölge oynatıcısı Caran d'Ache ile iĢbirliği yaparak 1892'de Viyana'da gölge oyunu temsilleri gerçekleĢtirilmiĢtir378

. 19. yüzyılda gerçekleĢen gösterilerde oynatıcı karanlıkta oturarak gölgelerin duvardaki sınırlanmıĢ aydınlık alanın önünden geçiĢini sağlamakta böylelikle gölgelerden oluĢmuĢ bir manzarada figürlerin hayatını izleyiciye seyrettirmektedir379.

17. yüzyılda kağıt kesme sanatının daha karmaĢık desenlerde yapılmaya baĢlandığı gözlemlenir. Bu dönemde sanatçılar arasında genellikle siyah kağıt kullanılmıĢ, kesilen bitki, hayvan, manzara ve farklı aktiviteler yapılırken gösterilen insan figürleri beyaz fona monte edilmiĢtir380_{. Bu dönemde popüler olan Çin}

gölgelerinden de esinlenerek, tiyatroda aydınlık beyaz zeminde beğeniyle izlenmekte olan siyah gölgeleri, insanlar böylelikle evlerinin duvarına asabilmiĢlerdir.

1907'de Baron Alexander von Bernus gölge oyununu canlandırmak giriĢiminde bulunması, edebi çevrelerde olumlu yankılar yaratır. Bu tiyatroda ressamlar ve yazarlarla iĢbirliği yapılarak Alman edebiyatının önemli eserleri gölge oyunu ile sunulmaktadır381. Von Bernus, tiyatrosunda Münih‟teki gölge oyunlarını baĢarıyla Güney Almanya‟da da tekrarlamıĢtır. Ancak imparatorluğun merkezindeki gösterilere eriĢememiĢtir382_{. Von Bernus‟u, 1913'te Breslau'da Schiedmeyerssal'de,}

Friedrich Winckler Yananberg ile Fritz Ernst'in gölge oyunu tiyatrosu izlemiĢtir. Onlar da Alman edebiyatının önemli eserlerini gölge oyunu perdesine getirmiĢler. SavaĢ baĢlayınca duraklamıĢ, daha sonra Bruno Zwiener, Breslau'da yeni gölge oyunu tiyatrosu kurmuĢtur. Cava gölge oyunu da Almanları çok etkilemiĢtir. Bu yıllarda gölge oyununun Almanya'da çok yayılarak ilgi çektiği görülmektedir383_{. Çin}

gölgeleri (ombres chinoises) geleneğinin bir etkisiyle, çocuklar için öykü ve Ģiir 377 _{Reiniger, a.g.e., 33 s.} 378 _{And, a.g.e., 390 s.} 379 Wheeler, a.g.e., 549 s. 380_{Shadur, a.g.e., 10 s.} 381_{And, a.g.e.,.390 s.} 382_{Wheeler, a.g.e., 549 s.} 383 And, a.g.e., 390 s.

127 kitaplarında kesilmeye hazır silüetler basılmıĢ; 1920 ve 1931‟de çocuklar için Musevilerin Purim oyununun (Purimsphpils) komik silüetleri basılmıĢtır384_{. Ġlginç}

deneyler de yapılmıĢ, Leo Waismantel, sinema ile gölge oyununu birlikte kullanmıĢtır. Münih'te Ludwig von Wiech de çizgi filmini sinemaya almıĢtır. Daha sonra, gölge oyunu ve çizgi filmlerini sürdüren Lotte Reiniger, denilebilir ki, çizgi filmine ve gölge oyununa yeni boyutlar getirmiĢtir385

. 1930‟lu yıllarda ünlü Alman siluet sanatçısı Engert, aynı zamanda Münih‟de gölge oyunları ve filmler için de figürler yapmaktadır386_{. Dolayısıyla siluet sanatı ve gölge oyunlarını birbirlerini}

etkilediği ve aynı zamanda beslediği söylenebilir.

Gerek sinema, gerek tiyatro tarihinde Lotte Reiniger(1899-1981), birbiriyle yakından ilintili üç sanat dalının; çizgi filmi, siluet kesmek ve gölge oyununun ustası olmuĢtur. Çizgi filmi Walt Disney'den daha önce, hem de uzun süreli sanat filmleriyle gerçekleĢtirmiĢtir. Lotte Reiniger ilk çizgi filmi Fareli Köyün Kavalcısı‟nı 1919'da Paul Wegener'le birlikte yapar. Daha sonra, Prens Ahmet'in Serüvenleri, Mozart'ın Sihirli Flüt operası üzerine Papageno, Venedik Bianeli'nde birinciliği alan

Sevdalı Küçük Terzi, 1957'de Güzel Helena, 1958'de Mozart'ın Saraydan Kız Kaçırma operası üzerine Haremde Bir Gece adlı renkli filmleriyle 10'u sessiz 10'u

sesli; II. Dünya SavaĢı'ndan sonra da sinema ve televizyon için yaptığı 14 film bulunmaktadır. Buların çoğunun konusu çocuk masallarından alınmıĢtır 387

. Reiniger‟in kendisi gölge oyunlarının konularına karar verilirken tiyatroda gerçek oyuncularla gösterilemeyecek bir öykü olmasına dikkat edilmesini önermiĢ; masallar, mitler, fabllar, fantastik Ģiirler ya da oyunların uygun olabileceğini belirterek, oyunlara hayvanların katılmasını tavsiye etmiĢtir388

.

Siluetlerle film yaparak ideal bir teknik geliĢtirmiĢ, böylelikle üç boyutun gerçekliğinden uzak olsa da masallar için gerekli hayal dünyasını kurarak, gerçek oyuncularla yapılamayacak ve çocukları büyüleyen görünümleri elde etmiĢtir. Bu 384 Shadur, a.g.e., 190 s. 385 _{And, a.g.e., 390 s.} 386 _{Reiniger, a.g.e. 15 s.} 387 _{And, a.g.e., 391 s.} 388 Reiniger, a.g.e. 124 s.

128 teknikle, hem öykü etkileyici biçimde izleyiciyi çekmekte hem de her masalda bulunan korku öğesinin gerçek olmadığını hissettirmektedir389

.

Lotte Reiniger, hem konu ve karakterleri belirlemiĢ, hem hikaye panosunu çizmiĢ hem de siluetlerini kendisi yapmıĢ bir animasyon yapımcısı olmanın yanı sıra; 1923‟de çok düzlemli kamerayı (multiplane/tricktisch) tasarlamıĢtır. Bu kamera animasyon tekniği için devrim niteliğinde olmuĢtur. Bu teknikte siluetlerini kesip yerleĢtirdiği; üstü cam, alttan aydınlanan bir masada; bu ilk camın altında ona paralel kat kat baĢka camlar daha bulunmaktadır. Bu çok katmanlı yapı ile arka orta ve ön plan yaratılabilmiĢ böylelikle Reiniger iki boyutlu silüet filmlerine üç boyutlu bir etki kazandırmıĢtır390_{. Bu cam tabakanın transparan olması ve kenarlarının taĢımada}

kolaylık sağlaması açısından yuvarlatılması gerekmektedir. Masanın üzerine 16 ya da 8 mm‟lik dikey bir kamera asılmalıdır391. Görüntüler elle ya da makas ucuyla milimetrik oynatılarak her bir duruĢ ayrı ayrı çekilmektedir. Bu nedenle süresi 65 dakika olan Prens Ahmet'in (Die Abenteur des Prinzen Achmed) çekimi üç yıl sürmüĢ, 250.000 resim yapılmıĢ, bunlardan da sadece 100.000'i kullanılmıĢtır392

. 1926‟da ilk kez gösterilen bu film, yalnızca ilk Alman uzun metrajlı animasyon filmi olmayıp, aynı zamanda sinema tarihindeki ilk uzun metrajlı animasyonu olma özelliğini taĢır393_{. Lotte Reiniger yazmıĢ olduğu Shadow Puppets, Shadow} Theatres and Shadow Plays adlı kitabında kendi gölge oyunu deneyimlerini ve tüm

yapım sırlarını paylaĢır. Bir gösteride önce hikaye panosu hazırladığı sonra buna göre farklı ölçülerde en önemli karakter için figürler kestiğini hatta bunlardan en uygununun 23 cm boyutunda olduğunu belirterek, kendi uygulamalarını tüm detaylarıyla aktarmıĢtır394

.

389

Rudolf Arnheim, Film Essays and Criticism, The University of Wisconsin Press, Wisconsin,1997, s.141.

390 _{Christiane Schonfeld, “Lotte Reiniger and The Art of Animation”, Practicing Modernity: Female} Creativity in the Weimer Republic, Ed. Christiane SCHONFELD, Koenigshausen-Neumann, Würzburg, 2006, s.175. 391 _{Bkz. Reiniger, a.g.e. 87 s.} 392 _{And, a.g.e., 391 s.} 393 _{Schonfeld, a.g.e.,.173 s.} 394 Bkz. Reiniger, a.g.e. 98 s.

129 Resim 116. Lotte Reiniger Toronto 1975 ve Sihirli Flüt‟ü oynatırken

1967 yılında Metin And Lotte Reineger‟in bir gösterisini izlemiĢ, gösteriden sonra kendisi ile buluĢarak perde gerisini gezmiĢ, görüntüleri, ıĢıklamayı incelemiĢtir. Gerek oynatma tekniğinin gerek perde önüne düĢen görüntülerin Karagöz'e çok benzediğini belirten Metin And; Reiniger‟in Karagöz'den esinlendiğini ifade etmiĢ; Reiniger Karagöz'ü Almanya'da Karagöz incelemelerinin babası Dr. Georg Jacob'tan öğrendiğini söylemiĢtir 395

.

Reiniger‟in hazırladığı bu siluetler hareketleri içinde oldukça esnek olmaları gerektiğinden, kimi zaman 50 farklı parçadan oluĢarak birbirlerine ince kurĢun bir telle bağlanmıĢlardır. Bir karaktere yakın çekim yapmak gerektiğinde de karakterin baĢı daha büyük bir siluet olarak kesilmiĢ ve omuzlar sabitlenmiĢtir396

. Tasvirlerin, eklem yerleri Karagöz'den değiĢik olup, ıĢık düzeni de buna göre yapılmıĢtır. Tasvirlerinin çoğunda bir kartonu kesip, renkli olacak yerleri oyarak, bu oyukları uçurtma kağıtları gibi renkli ince kağıtlarla kaplamıĢtır. Bunların perdeye izdüĢümleri tıpkı pencere vitrayları gibi görünmektedir. Perde için yağlı kağıt kaplanmıĢ bir çerçeve kullanmıĢtır. Ancak televizyon için, hem okullara, hem de ısmarlama üzerine filmler hazırlamıĢ, bunun yanı sıra da gölge tiyatrosu figürleri yapıp temsiller vermiĢtir. Nitekim Türkiye'ye iki kez gelmiĢ Çin gölge oyunu temsilleri veren Max Bührrnann'ın Türkiye'de sunduğu Undine adlı uzun temsilin tasvirlerini de ısmarlama üzerine Lotte Reiniger‟in hazırladığı bilinmektedir397

. 395 _{And, a.g.e.,.321s.} 396 _{Schonfeld, a.g.e., 176 s.} 397 And, a.g.e., 393 s.

130

Resim 117. Reiniger‟in gölge tasvirlerinin eklemlerini birleĢtirme biçimi

Resim 118. Lotte Reiniger- Sihirli Flüt 1973 (Metin And ArĢivi) Resim 119. PaminaSihirli Flüt

Resim 120. Reiniger Prens Ahmet‟ten Resim 121. Kötü büyücü- Prens Ahmet bir siluet üzerinde çalıĢıyor

Resim 122.Multiplane kamera- Resim 123. Reiniger‟in siluetleri Reiniger silüetleri, Walter Ruttmann fonları,

131 Bu yıllarda Almanya'da gölge oyununa duyulan ilginin bir nedeni de Türk

Karagözü ve gölge oyunu incelemelerinin babası Profesör Jacob'un kitapları ve makaleleri olmuĢtur. Onun öğrencisi olan Max Bührmann, Çin gölge oyununu Çinlilerden bile daha iyi oynatabilmiĢtir. Ġyi Çince bildiği için Çince temsiller de verebilen Max Bührmann, yalnız eski Çin oyunlarıyla çağdaĢlaĢtırılmıĢ Çin gölge

oyunlarını oynatmakla kalmamıĢ, ayrıca belki dünyanın sayılı Çin görüntüleri

koleksiyonlarından birini toplamıĢtır398

.

Resim 124. Güney Almanya (Münüh) tasvirleri (Metin And ArĢivi)