1. BÖLÜM:
1.3. Avrupa‟da Gölge Oyunu
1.3.3. Ġngiltere‟de Gölge Oyunu
Ġngiltere'de gölge oyununun Avrupa'da önemli merkezlerinden birisi olup; gölge oyunu Ġngiltere'de Ben Jonson çağına uzanmaktadır. The Tale of a Tub (1633) adlı oyunun final sahnesindeki düğün yemeğindeki mask eğlencesi, Inigo Jones ve Heath Robinson‟un katkılarıyla bir gölge oyunu olarak sunulmuĢtur399
. 1778'de Philip Astley temsillerinde gölge oyununa da yer verilir. Bir ara tiyatro temsillerinde perde aralarında gölge oyunu da gösterir; 1835'te sokakta Chinese Galanty Show adı
398 And, a.g.e.,394 s.
399 Michael Cordner, Peter Holland, John Kerrigan, English Comedy, Cambridge University Press, Cambridge, 1994, 106 s.
132 verilen gösteriler yaygınlaĢır400. Bir dönem çok popüler olan ombres chinoises yüzyıl
sonunda çekiciliğini kaybetmiĢ, 19. yüzyılda Puch and Judy gösterilerinin en popüler olduğu zamanda gölge oyunun da bir „renaissance‟ yaĢamıĢtır. Gündüz gösterileri bitip gece olduğunda Punch and Judy oynatıcıları, gösteri kulübelerinin önüne bir perde çekip arkadan ıĢık vererek „Galanty Gösterileri‟ni (Galanty Show) gerçekleĢtirmiĢlerdir401
.
Magic Lantern (sihirli fener) gösterileri önceleri zenginlerin eğlencesi olarak kullanılsa da zamanla sokakta gezen fenerciler ortaya çıkmıĢtır Çoğu Ġtalyan olduğundan sokakta iyi gösteri anlamına gelen „Galante so‟ diye bağırmıĢlar, bu sebeple bu gösteriler Galanty olarak anılmaya baĢlamıĢlardır. Galanty gösterileri de gölge oyunları gibi bir fenerle perde arasına kesilmiĢ figürlerin yerleĢtirilmesi ile gerçekleĢmiĢ, gizli oynatıcılar bu figürleri idare etmiĢtir. Bu gösteriler gece açık havada kuklaların oynatılması bittikten sonra gerçekleĢmiĢ, kimi lanternistler asistanla çalıĢarak müzik de kullanmıĢlardır402
. Magic lantern(Sihirli Fener) gösterileri 18. yüzyılda düzenli olarak gösterilmiĢ ancak sonraki yıllarda optik gösteriler popüler eğlence endüstrisinin bir parçası olmuĢtur ve 19. yüzyılın baĢında popülerliğini korumuĢtur403. Sokakta gerçekleĢen Galanty gösterileri öykü
bakımından yetersiz, parlak kırmızı, yeĢil, mavi ve sarı renkte karakterleri ve sahneleri eksik, ĢaĢırtıcı değiĢimlere olanak vermeyen, figürleri ıĢığın önünde zıplatıp havada yok oluyormuĢ gibi görünmesinden baĢka bir numarası olmayan monoton gösterilerdir404. 1912'de gölge oyununa ilgi artmıĢ; Jan Bussel, "Hogarth
Marionette" ile tiyatroda aralarda gölge oyunu temsilleri vermiĢtir. 1951 yılında Lotte Reiniger‟in görüntülerini hazırladığı; Oscar Wilde'ın bir oyunu sunulmuĢtur. 1941'de Roel Puppets, kukla yanında gölge oyununa da yer verir405
.
400 And, a.g.e., 394 s.
401
Franzeska G. EWART, Let The Shadows Speak, Trentham Books Limited, Staffordshire, 1998, 21s.
402 Paul Clee, Before Hollywood:Fram Shadow Play to the Silver Screen, Clarion Books, New York, 2005, s.22.
403
John Plunkett, “Optical Recreations and Victorian Literature”, Essays and Studies: Literature and the Visual Media, Ed. David Seed, The English Association, Cambridge, 2005, 2 s.
404 Erroll SHERSON, London’s Lost Theatres in the Nineteenth Century, Benjamin Blom Inc., London, 1969, 350 s.
405
133 Ġngiltere‟ye 18. yüzyılda gelmiĢ olan Çin gölgeleri, bir perde üzerine gölge düĢürülerek gerçekleĢtirilmelerinin yanında Çin gölge oyunlarıyla benzerlik taĢımamaktadırlar. Oynatım Ģekilleri karmaĢık olan bu kuklaların mekanizmaları gizli tutulmakta, Asya‟daki kuklaların oynatıcının tuttuğu sopaların gölgesinin görünmesi dikkat dağıtıcı bir etken olarak görülmezken, Ġngiltere‟de bu mekanizmaların perdede gizlenmesine önem verilmiĢtir406
.
Gölge oyunu Avrupa‟dan Amerika‟ya Ġngiltere üzerinden ulaĢmıĢtır. 17. yüzyıldan sonra William Hogart‟ın Punch and Judy oyma baskıları ve Çin gölge oyunlarının çizimlerinin Amerika‟da da bilindiği New York Times‟da çıkan bir haberden anlaĢılabilmektedir407
. Hayatını kuklacılığa adamıĢ Paul McPharlin de gölge oyunları oynatmıĢ, ilk kez Noel oyununda gölge figürleri kullanmıĢtır. Bu figürler karton ve tahtadan siyah renkte yapılmıĢtır. The Drum Dance(Davul Dansı) oyunu için, renkli Çin gölgelerini ise deriden değil, transparan boya ile boyadığı kalın seluloid kullanarak yapmıĢtır. Gölge oyununda yeni olarak klasik aydınlatma yöntemleri yerine elektrik ampulü kullanan McPharlin gelenek ve yeniliği birleĢtirerek teknik geliĢtirmeye çalıĢmıĢtır. Çin gölgelerinin birebir aynılarını yapmak yerine McPharlin, Çin figürlerine benzediğini düĢündüğü art-deco benzeri geometrik tasarımlar yapmıĢtır. Oyuna, flüt, simbal, gong, davul ve çanlarla yapılan otantik Çin müziği eĢlik etmektedir. 1923‟den beri Çin gölge tiyatrosu hakkında araĢtırma yapan Pauline Benton, The Red Gate tiyatrosunun McPharlin‟den yıllar öncesinde Çin gölge oyununu oynattıklarını ortaya çıkarmıĢtır408. Dolayısıyla
Amerika‟ya göç etmiĢ Çinlilerin gelenekleri olan gölge oyununu burada da sürdürmüĢlerdir.
Avrupa ve Amerika‟da gölge oyunları özellikle çocuklar için ev eğlencesi olarak 20. yüzyıla kadar popülerliğini korur. Setler halinde üretilen bu gölge oyunları; figürleri, oyun metnini, feneri ve küçük bir gölge sahnesini içererek; evde
406 Ewart, a.g.e. , 21 s.
407 Paul McPharlin, Puppet Theatre in America:1524-1948, Harper, New York,1949,22 s.
408 Ryan Howard, Paul McPharlin and the Puppet Theatre, McFarland &Company Inc., North Carolina, 2006, 36-39 s.
134 çocukların kendi kendilerine eğlenmelerini sağlayan bir oyuncak haline gelmiĢtir (Bkz Resim )409.
Ġspanya ve Hollanda da siluet sanatı yaygınlaĢmıĢ ve 19. yüzyılda etkisini yitirene dek popülerliğini korumuĢtur. Diğer ülkelerde olduğu gibi çocuklar için hazır setler yapılmıĢtır. Ġspanya‟nın Müslüman kesimlerinde de, Ġslam‟ın sanat anlayıĢında resimlerin idealize edilmesi söz konusu olmadığından, sihirli fener ve gölge oyunu yaygınlaĢmıĢtır410
.
Resim 125. Galanty figürleri
Resim 126. Duvardaki tavĢan-Ġngiltere Resim 126. 1881 Londra-Ġngiliz gölge baskısı (Lin Liu-Hsin Kukla Müzesi) (Lin Liu-Hsin Kukla Müzesi)
409 Clee, a.g.e., 23 s.
410 William Montgomery Watt, Piere Cachia, A History of Islamic Spain, Edinburg University Press, Edinburg, 2001, 74 s.
135 Resim 127. 19. Yüzyıl baskısı-Çocuklar gölge oyunu oynatmakta
(Bill Douglas Koleksiyonu-Exeter Üniversitesi)
Resim 128. Hollanda 19. yüzyıl-Çin gölgeleri, çocuklar için Flemenk gölge baskıları(Lin Liu-Hsin Kukla Müzesi)
136 Resim 130. Ġspanya 19. yüzyıl-Çin gölgeleri Ġspanyol baskıları (Taipei Kukla Müzesi)
1.3.4.Balkan Ülkelerinde Gölge Oyunu
Uzak doğuda Hindistan, Java, Çin, Tayland gibi ülkelerde geçmiĢi çok gerilere uzanan gölge tiyatrosu 13. yüzyılda Mısır‟a ulaĢmıĢtır. Osmanlı imparatorluğunda Karagöz gölge oyunu popüler olduğu için bu coğrafyadan, Yunanistan‟a ve Balkanlara, orta doğuya ve kuzey Afrika‟ya uzanmıĢtır. Ombres Chinois yani gölge tiyatrosunun Avrupa‟daki adıyla Çin gölgelerinin Ġtalya yoluyla Afrika‟dan Avrupa‟ya geldiği düĢünülmektedir411
.
Ġslam ülkeleri dıĢında Türk Karagöz'ü, Balkan ülkelerini de etkilemiĢtir. Karagöz, Yugoslavya, Bulgaristan ve Romanya gibi 400 yıl boyunca Osmanlı egemenliği altında var olmuĢ Balkan ülkelerinde de etkili olmuĢtur. Gösteriler temel teknikler konusunda Türk gölge oyununu takip etmiĢ, gölge tasvirleri de Türk stilinde yapılmıĢtır412. Osmanlı imparatorluğu altındaki bölgelerde ikonlara, genel
olarak yaĢayan Ģeylerin resimlerine getirilen Müslüman yasağı dolayısıyla, çoğu Balkan ülkesinde gölge tiyatrosu dıĢında, düzenli bir tiyatro yaĢamı söz konusu olmamıĢtır413
.
Yugoslavya'nın, özellikle Türk kesimlerinde Karagöz oynatıldığı bilinir. Profesör Jacob 1904'te Sarayevo'da bir kahvede, bir Yugoslav gölge oyuncusunun
411 Shadur, a.g.e., 3 s. 412 And, a.g.e. 1984, 132 s.
413 Walter Puchner, “The Theatre in South-East Europe in the Wake of Nationalism”, Bibliography of South-East Europe, Südost-Institut, Müchnen,1981, 78 s.