Allâh

İncelediğimiz dîvânın na’tlardan önce bulunması gereken bölümleri olan tevhid ve münacât kısımları yoktur. Bir na’t-ı şerîf mecmuası olan Hasan Hilmî Edirnevî Dîvânı’nda “Allâh” lafzı sıkça geçmektedir. Şâirin şiirlerinde Allâh’ın diğer sıfatlarından da bahsedilir. Allâh kelimesinin etimolojisi hakkında Arap dili uzmanları ve müsteşrikler farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Genel kabüle göre Allâh kelimesi herhangi bir kökten türemeyip gerçek mabuda ad olmuştur (TDV İslam Ansiklopedisi, 1989: 471). Kur’ân-ı Kerîm’de İhlâs Sûre’sinde Allâh’ın özellikleri

* Muhteva bakımından incelemesi yapılan bu çalışmanın tasnifi yapılırken Mustafa Tatçı’nın “ Yunus Emre Dîvânı İnceleme, Harun Tolasa’nın “Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası” ve Ömer Ferit Kam’ın

“Divan Şiirinin Dünyasına Giriş” adlı eserlerinden faydalanılmıştır.

açıkça beyan edilir. “ 1.De ki; O Allâh birdir. 2. Bütün varlıklar O’na muhtaç; fakat O, hiçbir şeye muhtaç değildir. 3. Ne doğurdu, ne doğuruldu. 4. Ve hiçbir şey onun dengi değildir.” (Yazır, 2006 : 446).

İnābe-i įmānım vehbįdir sefer der- vaŧan ķıldım

Bıraķdım lāyı buldum Allāh’ı Naķşibendim yā Resūla’llāh (20/3)

Bu beyitte şâir Allâh dışındaki her şeyi bıraktığını, O’na iman ettiğini ifade etmektedir. Kelime-i Tevhid ifadesi lâ (hayır, yok) ile başlar.

Mürįdim dāǿimā virdim yā Allāh yā Resūla’llāh

MuǾįnim ism-i aǾžamdır yā Allāh yā Resūla’llāh (52/1)

Tarikatta müridlerin virdlerinden ( duâsı) biri de yā Allâh yā Resûlallâh’tır.

İnananlar, Allâh’a karşı acz ve hayranlık içindedirler.

Açılsa keşf-i rūĥānį görülse Ǿālem-i ervāĥ

Śanurlar bį-mekān Allāh ġarįbdir yā Resūla’llāh (55/2)

Bu beyitte de Allâh’ın mekandan münezzeh olduğunu; ancak insanların bu durumu idrak edemediklerini ifade etmektedir.

Muĥabbet Ķul hūve’llāhu aĥaddır yā Resūla’llāh Enįsim hem celįsim Allāhu’ś-śameddir yā Resūla’llāh

Yukarıdaki beyitte İhlâs Sûre’sinden hareketle Allâh’ın “Samed” isminden bahsedilmektedir. Samed, kendisi hiçbir şeye muhtaç olmayan; ancak tüm canlıların ihtiyaçlarını gideren ve her canlının kendisine muhtaç olduğu anlamına gelmektedir.

Ĥasan Ĥilmį ħaŧā ehli ricā sulŧānıma geldim

Ķuśūrum Ǿafv ider Allāh muvaffaķ yā Resūla’llāh (289/3)

Burada da Allâh’ın günahları, kusurları affedici isminden bahsedilmektedir.

Aşağıdaki beyitte de Allâh’ın Gaffar ( affedici ) ve Settar (ayıpları, günahları örten) isimlerine değinilmiştir.

Esmā-i Ĥüsnā’dan iki esmā muǾįnimdir

Biri Settār biri Ġaffār ki yol var yā Resūla’llāh (10/8)

İderse tevbe istiġfār kebāǿirdir olur maǾśūm

Oķur esmāı yā Ġaffār kitābdır yā Resūla’llāh (110/5)

Allâh’ın “Esmâü’l-Hüsnâ”larından biri olan Gafur, mağfireti çok olan, kulunu bağışlayan anlamına gelir.

Didi yā Rabb unutduķ biz bu esmāı oķurduķ biz

Ġafūrsun saña muĥtācız şefāǾat yā Resūla’llāh (69/18)

Allâh’ın isimlerinden olan “Bârî” yarattıklarını temiz ve sağlam bir temel üzere yaratan anlamına gelmektedir.

Kesersem vācib olmuşdur bu žālim nefs-i ġaddār

ǾAŧāyā eylese Bārį gerekse yā Resūla’llāh (172/2)

Allâh’ın isimlerinden olan “Evvel” her şeyden önce, öncelerin öncesi anlamına gelmektedir. “Ahir” ise, Allâh’ın varlığının sonsuz olduğu anlamına gelmektedir.

Hūve’l-ĥaķ dürr-i yek-tādan ŧulūǾ eyler güneş žāhir Hūve’l-evvel hūve’l-āħir taĥaķķuķ yā Resūla’llāh (330/2)

ǾAceb gizlendi Ǿārifler sukūta vardı ehlu’l-llāh

SaǾādet seyfi yā Fettāĥ müdevver yā Resūla’llāh (34/4)

Bi-emri’llāh şerįǾatla bi-iźni’llāh źü’l-Fettāĥ

Bi-ĥamdi’llāh Ĥasan Ĥilmį müeŝŝir yā Resūla’llāh (34/ 8)

Yukarıdaki beyitlerde de Allâh’ın “Fettâh” ismi ele alınmıştır. Fettâh, kullarının her türlü güçlük ve sıkıntılarını açan ve kolaylaştıran anlamlarına gelir.

Allâh’ın isimlerinden biri olan Gani, çok zengin, hiçbir şeye ihtiyacı olmayan anlamındadır. Günahları çok olan insanı affetmesi Allâh’ın Ganî sıfatıyla doğrudan ilgilidir. Ganî olan Allâh’ın rahmeti çoktur. Bu rahmete vesile olan da iki cihân serveri Hz. Muhammed’dir.

Ĥasan Ĥilmį ĥisāb itdi ħayr şer defteriñ yırtdı

Umar Ǿafvı Ǿaŧā eyler Ġanį’dir yā Resūla’llāh (18/3)

Güvendik dįne įmāna ĥaķįķat şübhemiz yoķdur

Ġanįdir raĥmeti çoķdur sebebsin yā Resūla’llāh (72/8)

Hidāyet eyledi Hādį śırāŧı mustaķįm üzre

Cehennemden güźār eyler muśallį yā Resūla’llāh (141/2)

Hâdî, hidayete kavuşturan, kulunu hayırla muvaffak eyleyen anlamına gelmektedir.

Manzum biyografinin XIX. beytinde Allâh’ın “Hafız” ismi geçmektedir.

Hafız, koruyan, saklayan ve muhafaza eden anlamlarına gelir.

Seni Mevlā’ya ey oġlum emānet eyledim li’llāh Ĥaķįķat Aĥfežu’l-ĥuffāž olan ol pādişāhımız

Yukarıdaki beyitte şâirin babası, oğlunu koruyucuların (muhafaza edicilerin) en üstünü olan Allâh’a emanet eylediğini belirtmektedir.

Amān rūz-ı cezāda dest-gįr ol ben günāhkārım Muĥabbet aślu Ĥak’dan şefāǾat yā Resūla’llāh

Hâlik, Allâh’ın yaratıcılık ismidir. Allâh, yeri, göğü, dünyâyı yaratan gücün adıdır.

Yeri gögi yaradandır ŧutan da yā Resūla’llāh

Cihānıñ Ħāliķ’i ķudret yapan da yā Resūla’llāh (182/1)

Farsça bir kavram olan “Hüdâ” Allâh demektir. Allâh’ın güzel isimlerinden biri olan Vehhâb, nimetlerini karşılıksız hibe eden, çeşit çeşit nimetlerini sunan anlamına gelmektedir.

Ħüdā śaķlar bükālardan Ǿadālet eyleyen şāhı

Tecellį ķılsa ol Vehhāb muǾammer yā Resūla’llāh (34/6)

Ĥasan Ĥilmį içer südden beş memeli inekdir o

Dir bi’smi’llāh el-ĥamdu l’illāh Allāh Kerįmdir yā Resūla’llāh (145/3)

Allâh’ın Rahîm ismi, ahirette sadece inananlara acıyıp, gerçek nimetini onlara gösteren anlamına gelmektedir.

Medîne’nin kapısından her seher vakti aşk yeli eser. Rahmet kapısı olan Medîne’nin bu vasfı, Allâh’ın Rahîm sıfatından kaynaklanmaktadır. Arapça bir kavram olan “Medîne” Hz. Peygamber’in hicret ettiği yer anlamına geldiği gibi genel olarak “şehir” anlamına da gelmektedir.

Eser Ǿaşķıñ yeli vaķt-i seĥer bāb-ı Medįnen’den

Medįneñ bāb-ı raĥmetdir Raĥįm’den yā Resūla’llāh (189/2)

Arapça bir kavram olan Vâhid, eşi ve benzeri olmayan, tek anlamına gelen Allâh’ın diğer bir ismidir. Aşağıdaki beyitte Hz. Peygamber’in yüz güzelliğinin Allâh’ın Vâhid isminin delili olduğu ifade edilmektedir.

Cemāliñ Vāĥid-i Ĥaķķ’a seneddir yā Resūla’llāh

Yazılmış āyet-i Ķur’ān kitābdır yā Resūla’llāh (24/1)

Görüldüğü üzere, Hasan Hilmî’nin şiirlerinde Allâh’ın isim ve sıfatlarıyla ilgili özellikler sıkça yer almaktadır.