Alfa-linolenik asit (ALA) kaynakları

ALA, keten (Flax veya Linseed) (Linum usitatissimum, L.), perilla (Perilla) (Perilla

frutescens, L.), ketencik (Camelina) (Camelina sativa, L.) ve çia (Chia) (Salvia hispanica, L.) gibi Europhorbiaceae ve Labiatae familyasına mensup bazı

bitkilerinin tohumlarında doğal olarak % 28-63 gibi yüksek miktarlarda bulunmaktadır [92,93]. Bunların dışında, kabak çekirdeği, soya fasulyesi, ceviz ve

kanola yağlarında % 5-15 arasında yer almaktadır. Aşağıda sadece doğal olarak en fazla ALA içeren bitkiler hakkında bilgi verilmiştir.

Keten bitkisi, tohumları ve yağı:

Keten (Linum usitatissimum, L.) 9 cins ve 150 tütü içeren Linaceae familyasından dünyanın en eski kültür bitkilerindendir. Mısır’da M.Ö. 4. yüzyılda keten yetiştirildiği mabetler ve mezarlar üzerine yapılan resimlerden anlaşılmaktadır. İki değişik forma sahip olan keten, yağ ve lif üretiminde kullanılmakta olup 30-100 cm boylanabilen bir yıllık nadiren çok yıllık bir endüstri bitkisidir. Uzun boylu, yüksekten dallanan ve kuvvetli liflere sahip olan formları lif üretimi amacıyla, kısa boylu kısmen alçaktan dallanan formları ise yağ elde etmek amacıyla yetiştirilir. Bitkinin tepesine doğru dallara ayrılan yeşil renkli gövdesi, almaşık dizili, ucu sivri ve uzunca yalın yaprakları, yaz boyunca açan gök mavisi renginde 5 taç yapraklı gösterişli çiçekleri vardır. Olgunlaşan çiçekleri, bir ucu sivri, yuvarlak biçimli, her biri 2 tohum içeren 5 gözlü kahverengi meyvelere dönüşür. Tohumları 4-6 mm uzunlukta, yassı, parlak ve kırmızımtrak esmer renklidir [94].

2004 yılında dünyada keten tohumu üretim 2 030 607 ton olup 58 000 tonu Rusya’da üretilmiştir [92]. Ülkemizde yetiştiği yerler, başta Batı ve İç Anadolu olmak üzere Anadolu’nun çoğu yeridir.

Keten tohumları % 40-45 yağ içerir. Tohumlardan soğukta presleme, çözücü ekstraksiyonu veya süperkritik CO2 ekstraksiyonu ile keten yağı elde edilir. Özellikle presleme yolu ile elde edilen keten yağı Doğu Avrupa ülkelerinde ve Hindistanda yemeklik yağ olarak tüketilir. Endüstriyel olarak keten yağı boya, cila, boya mürekkebi, sert kontraplak, kağıt ve reçine üretiminde kullanılmaktadır.

Keten yağı yağ asitleri ALA’ca zengindir. Keten yağı yağ asitleri bileşimi bitki varyetesine, yetişme koşullarına ve ekstraksiyon yöntemine bağlı olak değişim gösterir. Yağ asitleri bileşiminde % 45-55 ALA, % 16-20 linoleik asit, % 18-24 oleik asit, % 5-7 palmitik asit ve % 0,3-5 stearik asit bulunur [92,93].

Perilla bitkisi, tohumları ve yağı:

Perilla (Perilla frutescens, L.) Lamiaceae familyasına ait yıllık bir bitki olup orijini Doğu Asya’dır. Çin, Hindistan, Japonya, Kore, Tayland ve diğer Asya ülkelerinde tarım bitkisi olarak yetiştirilmektedir ve gıda maddesi, baharat ve doğal ilaç olarak

tüketilmektedir. Kore’nin yıllık tohum üretimi 40 000 tondur ve Kore’de tohumları insanlar tarafından yenilmektedir ve kuş yemi olarak kullanılmaktadır. Uzakdoğu ülkelerinde yemeklik yağ olarak perilla yağının tüketimi yaygındır [93-95]. Güneydoğu Avrupa, Doğu Ukrayna, Asya ve Kuzey Amerika’da güzel kokusu için süs bitkisi olarak kültür altına alınmış ve local olarak bu bölgelerde yerlileştirilmiştir [96]. Türkiye’de Kuzeybatı Karadeniz yöresinde özellikle Artvin dolaylarında doğal olarak yetişmektedir [97].

Gövdesi 0,3-2 m uzunluğunda, yeşil ya da mor, ince tüylü yada yoğun olarak kaba tüylüdür. Yaprak sapı 3-5 cm, yaprakları yuvarlak yumurtamsı, yeşil, eflatuni ya da mor siyah renkli, kenarı testere dişlidir. Çiçek sapı tohumlu kısımdaki çiçek zarfına kadar 4,5 mm ve tüylüdür. Çiçek zarfı 3 mm, ince tüylü, sarı bezeli ve alt dudağı üst dudağından daha uzundur. Taç yaprakları 3-4 mm, hafif yumru biçiminde olup pembe-mor renkli çiçekleri vardır. Çiçeklenme Ağustos-Kasım, meyve verme Ağustos-Aralık arasındadır [97].

Perilla tohumları % 31-51 yağ içerir. Yağının özellikleri keten yağına çok benzer. Perilla yağı yağ asitleri bileşiminde % 60’ın üstünde ALA bulunmaktadır. Tipik bir perilla yağına ait yağ asitleri bileşimi Çizelge 2.6 de görülmektedir.

Çizelge 2.6: Perilla, ketencik ve şia yağları yağ asitleri bileşimleri [93].

Yağ asitleri

Yağ asitleri bileşimi (%)

Perilla yağı Ketencik yağı Şia yağı

16:0 7 6 6 18:3 61 39 63 18:2 17 16 20 18:1 14 13 7 18:0 1 2 3 Doymuş 8 12 9 Tekli doymamış 14 34 8 Çoklu doymamış 78 54 83

Endüstriyel olarak perilla yağı keten yağının kullanıldığı alanlarda, boya, cila, boya mürekkebi, sert kontraplak, kağıt ve reçine üretiminde kullanılmaktadır.

Ketencik bitkisi, tohumları ve yağı:

Ketencik (Camelina sativa, L.) Brassicaceae familyasına ait yalancı keten olarak da adlandırılan orijini Akdeniz yöresi ve Orta Asya olan yıllık bir bitkidir. Ketencik bitkisinin boyu 30-90 cm arasındadır. Gövdesi ve yaprakları hafif tüylüdür. Çiçekleri açık sarı-yeşil arasında değişir ve dört petallıdır. Nisan-Haziran arasında çiçek açar. Tohumlar çok ufak (0,7-1,5 mm), açık sarı, kahverengi veya turuncu renginde, ovalimsi ve pürtüklü yüzeye sahiptir [93].

Tohumlar % 29-45 yağ içerir. Ketencik yağın yağ asitlerinde % 30-40 arasında ALA bulunur. Tipik bir ketencik yağına ait yağ asitleri bileşimi Çizelge 2.6 da görülmektedir.

Ketencik yağının çok eski senelerden beri mide ve barsak ülserleri, gastrit, kolit ve hazım problemlerinin tedavisi için kullanıldığı bilinmektedir [92]. Ketencik yağı gıda ve margarin sanayiinde de tüketilmektedir [93].

Şia bitkisi, tohumları ve yağı:

Şia (Salvia hispanica L.) Labiatae familyasına mensup orijini Güney Meksika, Kuzey Guatemala olan yıllık bir bitkidir. Şia bitkisinin boyu 1 m civarında olup yaprakları 4–8 cm uzunluğunda and 3–5 cm genişliğindedir. Çiçekleri mor veya beyaz renklidir. Tohumları ufak, ve ovaldir ve kahverengi, gri, siyah ve beyaz alacalı renklidir. Tohumlar % 25-40 arasında yağ içerir. Yağ asitleri ALA’ca zengindir. Tipik bir şia yağına ait yağ asitleri bileşimi Çizelge 2.6 da görülmektedir. Yağı perilla yağına benzer olduğundan, perilla yapının kullanıldığı alanlarda tüketilir [93].

2.6 Çoklu Doymamış Yağ Asitlerinin Zenginleştirilmesi İçin Uygulanan Yöntemler

Literatürde, ÇDYA’nin konsantre olarak elde edilmesi üzerine çok sayıda yöntemin teklif edildiği ve uygulandığı görülmektedir. Çalışmalarda yer alan yöntemlerden kromatografik yöntemler, distilasyon yöntemleri, düşük sıcaklık fraksiyonlu kristalizasyon yöntemi, süperkritik CO2 ekstraksiyon yöntemi, enzimatik hidroliz ve

esterleşme yöntemi ile üre fraksiyonlama yöntemi hakkında aşağıda kısa