“ Düz döndürme, doğruluk ve niteliğini muhafaza ederek önermenin taraflarını değiştirmektir. Olumlu önermeler, yüklemin veya tâlinin daha genel olmasını mümkün olması nedeniyle ancak cüz’i bir önermeye döndürülebilir.
Tümel olumsuz önerme, tümel olumsuz bir önermeye döndürülür. Aksi takdirde bir şeyi kendinden olumsuzlanması gerekli olur. Tikel olumsuz önerme konunun ve mukaddemin genel olmasının mümkün olması nedeniyle asla döndürülemez.”161
Önermedeki tarafların birinin diğerinin yerine geçmesiyle gerçekleşir. Eğer önerme özne ve yüklemden müteşekkilse yüklem özne yerine geçmektedir. Şayet şartlı önermeden oluşmuşsa önermede, önceki sonrakinin yerini alır. Önermenin ilk hali asıl olarak kabul edilir. Sonradan oluşturulan kısım ise önermenin aksi olarak kabul
155 Tiryaki,a.g.m., s.145; Tahkikli Metin, s.102.
156 Tahkikli Metin, s.102.
157 Tiryaki, a.g.m., s.145; Tahkikli Metin, s.102.
158 Tahkikli Metin, s.102.
159 Tiryaki, a.g.m., s.145; Tahkikli Metin, s.102-103.
160 Emiroğlu, a.g.e., s.132-133; Tahkikli Metin, s.104.
161 Tiryaki, a.g.m., s.145; Tahkikli Metin, s.104-105
edilecektir. Önermedeki asıl doğruysa, aksi de doğru olur. Dolayısıyla aksi doğru değilse aslı da doğru değildir162.
“Döndürmenin kip bakımından durumu ise şöyledir: olumlu önermelerde, iki sürekli ve genel mutlak hîni önermeye163, iki özel önerme, süreksiz hîni önermeye164, iki zamansal165, iki varlıksal166 ve mutlak genel önerme, mutlak genel önermeye döndürülürler167. İki mümkün önerme döndürülmez168. Olumsuz önermelerde iki sürekli önerme sürekli önermeye iki genel önerme örfi genel önermeye169, iki özel önerme bazı durumlarda sürekli olmayan örfi özel önermeye döndürülürler170. Bunların hepsiyle ilgili açıklama şöyledir: döndürülmüş önermenin çelişiği, asıl önerme ile birlikte muhali netice verir. Diğer tümel olumsuz önermeler de (döndürülmeleri durumunda, nakız (ortaya çıkması) sebebiyle döndürülmezler.”171
Asıl Aksi
Mucebe külliye Mucebe cüz’iye
Mucebe cüz’iye Mucebe cüz’iyye
Salibe külliyye Salibe külliye
Salibe cüz’iye Yok
10.AKS-İ NAKIZ /TERS DÖNDÜRME172
“Ters döndürme, doğruluk ve niteliklerini muhafaza ederek önermenin iki tarafının çelişkilerini değiştirmek ya da niteliğini değiştirerek ikincinin çelişiğini birinci yapmaktır. Ters döndürmedeki olumlu önermelerin hükmü, düz döndürmedeki olumsuz önermelerin hükmüdür. Ters döndürmedeki olumsuz önermelerin hükmü de, düz döndürmedeki olumlu önermelerin hükmüdür.
162 Tahkikli Metin, s.104-105.
163 Tahkikli Metin, s.105.
164 Tahkikli Metin, s.106.
165 Tahkikli Metin, s.106.
166 Tahkikli Metin, s.106.
167 Tahkikli Metin, s.106.
168 Tahkikli Metin, s.107.
169 Tahkikli Metin, s.107.
170 Tahkikli Metin, s.107-108.
171 Tiryaki, a.g.m., s.145-146; Tahkikli Metin, s.108.
172 Emiroğlu, a.g.e., s.133-134; Tahkikli Metin, s.109.
(yüklemli ve şartlı önermelerin külli ve cüz’i olumlu ve olumsuzlarının her iki ıstılaha göre de ters döndürmeyle döndürülmelerine dair), açıklama, (onların hülf, döndürme varsayım (iftiraz, şeklindeki üç tarzda düz döndürme ile döndürmelerine dair) açıklama gibidir. (tümel olumsuz önermelerin ters döndürmeyle birbirlerine döndürümemelerini gerektiren) nakız da, (onların düz döndürme ile birbirlerine döndürülmemelerini gerektiren) nakız gibidir173.
İki özel önermenin (yani şartın özel önerme ile örfi özel önermenin), tikel olumlu önermeden örfi özel önermeye döndürülmesi; burada (yani ters döndürme bahsinde) tikel olumsuz önermeden örfi özel önermeye döndürülmesi ise orada (yani düz döndürme bahsinde) varsayım yolu ile açıklanmıştır.”174 Bu önermenin aksinin oluşturulabilmesi için önermenin ilk kısmı, aksinin ikinci kısmına konularak ve son kısım da aksinin birinci kısmında bırakılarak mümkün olur.
Bundan hareketle asıl olan kısım sadık/doğru ise aksi de sadık/doğru olur. Mûcep ise mûcep olur175.
Kıyas, birden fazla önermeden müteşekkil olan sözdür. Bu önermelerden hareketle bir başka söz de gerekir ki o da sonuçtur176. Bu süreçte kıyasta önermenin her iki tarafının maddesi ve heyeti veya tam aksi zikredilmişse “İstisna’î Kıyas” olarak kabul edilir177. Çünkü bu kıyasta istisna edatı (lakin) bulunmaktadır. Örneğin, bu insan ise hayvan olduğu anlamına gelir, ancak bu insandır, sonuç olarak bu hayvandır. Veya bu insan değildir, sonuç olarak bu hayvan da değildir178
Şayet bu saydıklarımız zikredilmemiş ise “İktiranî Kıyas” olarak kabul edilir179. Bu kıyas çeşidi ikiye ayrılır180:
Birincisi: “iktiranî hamli”, bu kıyas sadece tam hamli olanlardan müteşekkildir.
Örneğin, bu alem hareket eder, ve hareket eden her şey hâdistir, dolayısıyla alem de hâdistir181.
173 Tahkikli Metin, s.109
174 Tiryaki, a.g.m., s.110
175 Tahkikli Metin, s.110-111.
176 Tiryaki, a.g.m., s.146; Emiroğlu, a.g.e., s.138
177 Emiroğlu, a.g.e., s.141
178 Tahkikli Metin, s.111-112.
179Tiryaki, a.g.m., s.147; Emiroğlu, a.g.e., s.140
180 Tahkikli Metin, s.112.
181 Tahkikli Metin, s.112.
İkincisi: “iktiranî şarti”, tam hamli olanlardan müteşekkil olmayan kısımdır182. İktirani hamlide özneye “asgar” denilir. Yüklem ise “akbar” olarak nitelendirilir.
Asgar ve akbar olan kısımlar aralarında birleşiyor ise avsat/orta olarak kabul edilir183. İlk önermede geçen ifade asgar olarak kabul edilir. Akbar ise ikinci önermedir.
Her iki önermenin aralarında tekrar edilen kısma avsat/orta kısım denir184.
Orta kısım ya asgar olan kısmın yüklemi ve akbar olanın öznesi olur. Bu da birinci biçimine delalet eder. Örneğin, tüm cisimler müteşekkil ve her müteşekkil hâdistir. Ya da her ikisinin yüklemi olur. Örneğin her insan hayvan ve hiçbir cemâd hayvan değildir185.
İkinci biçimi ise özneleridir. Yani özne hem suğra hem de kübrada bulunur.
Örneğin her insan hayvandır ve her insan konuşandır186.
Üçüncü biçimi ise, suğrada özne, kübrada yüklemdir. Örneğin her insan hayvandır ve her konuşan insandır187.
“Dördüncü şekilde, küçük önerme ile büyük önermenin (nitelik bakımından) olumlu olması ile küçük önermenin (nicelik bakımından) tümel olması şarttır. Ya da (küçük önerme ile büyük önermenin nitelik bakımından) farklı olması ile (küçük ve büyük önermeden) birinin (nicelik bakımından) tümel olması şarttır. Bu şekildeki gereken şartlar ise, tümel olumlu küçük önermenin, dört (büyük önerme) ile tikel olumlu (küçük önermenin), tümel olumsuz (büyük önerme) ile, iki olumsuz (küçük önermenin) tümel olumlu büyük önerme ile, (tümel ve tikel) olumsuz küçük önermenin), tikel olumlu (büyük önerme) ile birlikte; (mukaddimelerden birinde) olumsuzluk edatı yoksa tikel olumluyu tikel, olumsuzluk edatı varsa tümel veya tikel olumsuz netice vermeleri içindir.
(dördüncü şeklin neticeleri ise) hulf ile, sıralamanın ve sonra da neticenin döndürülmesi ile, her iki mukaddimenin döndürülmesi ile, küçük önermenin
182 Tahkikli Metin, s.112.
183 Emiroğlu, a.g.e., s.138-139; Tahkikli Metin, s.112.
184 Tahkikli Metin, s.112.
185 Tahkikli Metin, s.112-113.
186 Tahkikli Metin, s.113.
187 Tahkikli Metin, s.113.
döndürülmesi ile ikinci şekle dönmek veya büyük önermenin döndürülmesi ile üçüncü şekle dönmekle olur.”188.
11.ŞARTLI ÖNERMELERDEN OLUŞAN KESİN KIYAS189 Kesin (iktiranî) kıyastan oluşan şartlı kıyas aşağıda örnekleriyle sayacağımız önermelerden herhangi birisiyle oluşmuş kıyastır:
İki Bitişik Şartlı Önermeden Oluşan Kesin Kıyas: Mesela her ne zaman güneş doğarsa gündüz mevcuttur, gündüz olduğu müddetçe âlem aydınlıktır, her zaman güneşin doğuşu âlemin aydınlığını neticelendirir190.
İki Ayrık Şartlı Önermeden Oluşan Kesin Kıyas: Ya sayı çift olur veya sayı tek olur veya çiftin çifti olur veya çift teki neticelendirir; ya da sayı çiftin çifti olur veya çift tek olur veya tek çift olur191.
Yüklemli ve Ayrık Şartlı Önermeden Oluşan Kesin Kıyas: Örneğin bu sürekli sayıdır. Ancak ya çift ya da tek olmaktadır. Bundan hareketle sayı ya çift ya tektir192.
Yüklemli ve Bitişik Şartlı Önermeden Oluşan Kesin Kıyas: Örneğin bu insandır ve insan olduğu müddetçe hayvandır. Bundan hareketle bunun hayvan olduğu sonucu çıkar193.
Bitişik ve Ayrık Şartlı Önermeden Biriyle Oluşmuş Kıyas: Örneğin, bu şey insan olduğu müddetçe hayvandır. Ve her hayvan ya siyah ya da beyazdır. Sonuç olarak bu insan ya siyah ya da beyazdır194.
12.SEÇMELİ KIYAS (İSTİSNÂÎ KIYAS)195
İstisnâî kıyas iki önermeden oluşmaktadır. Biri bitişik diğeri ayrık şartlı önerme İkincisi ise yüklemli iki parçanın biri şartlı önermeden diğeri çelişkisinin istisnası kılınır. Böylece "istisnai kıyas" oluşur196.
“Bitişik şartlı önermeden oluşan seçmeli kıyasta mukaddemin vaz’ı (tâlînin vaz’ını) ve
188 Tiryaki, a.g.m., s.147-148; Tahkikli Metin, s.113-125.
189 Emiroğlu, a.g.e., s.167; Tiryaki, a.g.m., s.148; Tahkikteki Metin, s.125.
190 Tahkikli Metin, s.125.
191 Tahkikli Metin, s.125.
192 Tahkikli Metin, s.125.
193 Tahkikli Metin, s.125.
194 Tahkikteki Metin, s.125-126.
195 Tahkikteki Metin, s.126.
196 Tahkikli Metin, s.126.
tâlînin kaldırılması (ref’) (mukaddemin kaldırılmasını), netice verir.”197
Örnek olarak; Bu insan ise hayvandır. Ancak bu insandır. Sonuç olarak hayvandır198.
“Ayrık şartlı hakiki önermeden oluşan seçmeli kıyasta ise mâniatü’l- cemde olduğu gibi (her iki kısmın) tamamının vaz’ı (diğerinin kaldırılmasını) ve mâniatü’l-huluvde olduğu gibi (her iki kısmın) tamamının kaldırılması (diğerinin vaz’ını), netice verir.”199
Maniatu’l-cem’de her iki taraf konulduğunda diğerinin çelişkisini ortaya koymuş olacağız. Örneğin, bu ya taş ya da ağaçtır. Ancak bu ağaçtır, dolayısıyla bu taş değildir. Veya bu taştır. Dolayısıyla ağaç değildir200.
Maniatu'l-huluv ise, iki taraftan birinin kaldırılmasıyla diğerinin bulunmasını gerektirir. Örneğin bu ya ağaç değildir ya da taş değildir. Fakat bu ağaç değildir.
Dolayısıyla taş değildir. Veya bu taş değildir. Dolayısıyla ağaç değildir201.
“Buna hulfî kıyas ismi de verilebilir. Hulfî kıyas, çelişiğinin iptali ile ulaşılmak istenen neticenin ispatı kastedilen kıyastır. Bu kıyasın kökeni de seçmeli ve kesin kıyastır.”202