Ahmet İnan’ın Adıyamanlı Mustafâ Hayrî Efendi ve Tefsiri el-Muktataf fi’t-

Kitabın kapak kısmında, eserin te’lif amacı şu şekilde açıklanmıştır: “Bu

kitap, müellifin hayatını konu almakla birlikte es-Sâbûnî’nin eser üzerinde yaptığı tahrifatları sergileyerek, müellifin, ‘el-Muktataf fi’t-Tefsîr’ adlı bu kıymetli eserinin ciddi bir tahkikinin yapılması gerektiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.” Kitap,

giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Toplam 238 sayfadır.

Giriş bölümünde, yapılmış olan araştırmanın problemleri, yöntemi, amaç ve değer yargıları açıklanmıştır. Ayrıca Mustafâ Hayrî'nin yaşadığı döneme, genel bir bakış açısıyla bakılmış ve o dönemin sosyal, siyasî, ilim ve fikir hayatı ayrıntılı bir şekilde aktarılmıştır.

106

Hısnımansûrî, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.50 vd.

107 _{Hısnımansûrî, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.10-510 vd.}

108 _{İnan, Ahmet “Büyük Müfessir Mustafâ Hayrî Efendi”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül}

Kitabın birinci bölümünde, müellifin nesebi, hayatı ilmî kişiliği vs. gibi bilgilere yer verilmiştir. Kitabın ikinci bölümde, müellifin eserini yazma süreci, eserin muhtevası ve şekli hakkında bilgi verilmiştir.

Kitabın son kısmı, Sâbûnî’in yaptığı tahkikin tenkidine ayrılmıştır. Bu bölümde, Sâbûnî’ye, İnan tarafından ağır eleştiriler yapılmıştır. Tahkikli ve orijinal nüshalar arasında karşılaştırmalar yapılmış ve tahkikte, orijinal nüshâ üzerinde yapılan değişiklikler (İnan’ın tabiriyle: tahrifatlar), bir çok örnekle desteklenerek ortaya konulmuştur.

İnan’ın, kitabında Mustafâ Hayrî'nin hayatına geniş bir şekilde yer verilmiştir. Tezimizde, müellifin hayatı, eserleri ve eserin orijinal fotokopisi hakkındaki bilgiler aktarılırken, İnan’ın bu kitabından faydalanılmıştır.

Tezimiz ve İnan’ın kitabı, Mustafâ Hocanın hayatı ve ilmî kişiliği konusunda çakışmaktadır. Bu yüzden Hocayla ilgili konuya bu çalışmada kısaca değinilmiş tafsili İnan’a havale edilmiştir. Tezdeki temel amaç, Hocanın tefsirdeki metodunun, tefsir alanındaki yetkinliğinin ve telif etmiş olduğu bu tefsirin içeriğinin ortaya koyulmasıdır. Bu yönüyle bu tez, İnan’ın kitabından tamamen ayrışmaktadır; zira İnan, Sâbûnî’nin, Hocanın tefsirini tahrif etmiş olduğunu ileri sürerek, tefsirin bu haliyle ele alınmasına karşı çıkmıştır. Biz deki kanaat ise, ma la yüdrekü küllühü la yütrekü küllühü kaidesine istinaden, böyle bir çalışmanın faydasının olacağıdır.

İKİNCİ BÖLÜM

EL-MUKTATAF MİN UYÛN’İ T-TEFÂSÎR’İN MUHTEVASI VE

METODOLOJİK AÇIDAN TAHLİLİ

2.1. ESERİN MUHTEVASI

Mustafâ Hayrî Efendi, te’lif etmiş olduğu “el-Muktataf min Uyûni’ t-

Tefâsîr”inde, açısından klasik rivâyet-dirâyet sentezli tefsir yöntemini kullanmıştır.

Müellif, âyetleri tefsir ederken çoğu zaman, başka âyetlerden delil getirerek,109 bazen hadîsle destekleyerek,110 bazen de tabiûn görüşlerinden yararlanarak111 tefsir etme metodunu sıkça kullanmıştır; zira âyetleri tefsir etmenin en doğru yolu rivâyettir. Yukarıda da belirttiğimiz üzere müellif,birçok yerde başka tefsir kaynaklarından da nakillerde bulunmuştur.112

Müfessir, bu eserinde sâde bir üslûp kullanmış, konuları fazla ihtilaflara dalmadan ve akıcı bir şekilde aktarmıştır. Müellif, klasik tefsir kitaplarında ki rivâyet ve dirâyet metodlarını başarıyla uygulamıştır. Bazı yerlerde, âyeti tefsir etmeye başlamadan önce mukaddime yapar sonra tefsire geçer.113

Sûrelerin başında sûre isminde ihtilaf varsa veya müteaddid isimleri varsa bunları serdetmiş,114

Mekkî veya Medenî olduklarını açıklamıştır.115 Müellif, Rivâyet metodunu uygularken naklettiği rivâyetlerin hemen hepsinde, isnadı hazfederek;116 genellikle ilk râvîyi; mesela:

109 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.53-62 vd..} 110

Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.56-66-69 vd..

111

Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.56121 vd..

112 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.42-94-103 vd..} 113 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.49 vd..} 114 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.13 vd..} 115

Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.13 vd..

116 _{Ancak yukarıda da belirttiğimiz üzere her ne kadar eserin tahkikli ve matbû’ nüshâsına}

yansıtılmamışsada Müfessir, kendi el yazmasında naklettiği bilgilerin kaynaklarını kendisine has bir üslupla belirtmiştir. Dolayısıyla Müellif, rastgele bilgiler toplamamıştır. Nerdeyse günümüz

"...ةريره يبا نع يور "117 diye zikretmiştir. Bazen ilk râvîyi de hazfetmiş ve 118

" يور

" veya " ...فيرشلا ثيدحلا يف و "119 diyerek direkt olarak hadisin metnini zikretmiştir. Bazı yerlerde de kitabın sahibinin ismini beyan etmiştir; Mesela: “ يور

هحيحص يف ملسم

... _{" gibi. Yukarıda belirttiğimiz gibi müellif,bu Rivâyetlerin} 120 kaynağını rumûzlarla el yazması nüshâsında belirtmiştir.

Mustafâ Hayrî Efendi, bir taraftan nahvî tahlillere121 ve kelimelerin iştikakına yer verirken diğer bir taraftan da şiirden122

deliller getirmek sûretiyle Arap dilindeki bir takım inceliklere işaret etmeyi ihmal etmememiştir. Anlamı belirlemede önemli bir fonksiyonu olan sebeb-i nüzûl rivâyetlerini aktarmıştır.123 Âyetlerde geçen kıssaları bazen ayrı başlıklar vererek ayrıntılı bir şekilde beyan etmiştir. Hz. Musa ve bakara kıssasında olduğu gibi.124

İ’tikadî konulardaki Âyetleri izah ederken Ehl-i Sünnet görüşleri doğrultusunda hareket etmiştir.125 Bazı yerlerde diğer İ’tikadî mezheplere değinir ve görüşlerini reddetmiştir.126

Ahkâm âyetlerini izah ederken fıkhî konuları açıklamış, Hanefî mezhebine taraftarlık etmiş ve mezhep farklılıklarına vurgu yapmıştır.127

Tefsirin diğer özellikleri şöyle sıralanabilir:

1- Kırâat farklılıklarını zikrederek âyetin farklı anlamlarını izah etmiştir.128

2- Aktüel konulara değinmiştir.129

dipnotlandırma sistemini kullanmış diyebiliriz. Bu da tefsirinin güvenilirliğinin kanıtı olmaktadır.

Sabûnî’nin, bu sistemi tahkikli nüshâya yansıtmaması eserin güvenilirliğine halel getirmemektedir.

117

Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.14 vd..

118 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.66 vd..} 119 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.400 vd..} 120

Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.56 vd..

121

Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.113, V/21 vd..

122 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.50-422 vd..} 123 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.118-128-142- vd..} 124 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.105..}

125

Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.59-529 vd..

126 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.59-488-458-529 vd..} 127 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.116 vd..}

3- Tıbbi konulara girmiştir.130

4- Sual ve cevap yöntemini kullanmıştır.131

5- Darb-ı Meselleri açıklamıştır.132

6- Bazı yerlerde Luğavî ve istilahî anlamları vermiştir.133

7- Anlam genişlemesine değinmiştir.134

8- Âyetlerdeki Bed’i, Beyan ve Ma’ânî ilimlerinin inceliklerini aktarmıştır.135

9- Üslûptaki hikmetleri açıklamıştır.136

10- Hurûf-i Mükattâ’daki ihtilafı zikretmiştir. 137

11- Hurûf-i mükattâ’daki hikmetlerden bahsetmiştir.138

12- Kevnî âyetler hakkında astronomik açıklamalar yapmıştır.139

13- İlmî tefsir yöntemiyle izahta bulunmuştur.140

14- Bazı yerlerde bir konuda ilişkin birden fazla görüşü beyan edip, tercihte bulunmuştur.141

15- Bazen müstakil bir başlık altında Âyetin konusunu uzunca tavdih etmiştir.142

16- Nasih ve mensuh âyetleri beyan etmiştir.143

129 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.61 vd..} 130 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.57 vd..} 131

Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.64 vd..

132 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.57 vd..} 133 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.59 vd..} 134

Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.143-152 vd..

135

Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.36-53-115-146-151 vd..

136 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.139 vd..} 137 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.25.} 138 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.25-26.} 139

Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.46-562 vd..

140 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.547 vd..} 141 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.115 vd..} 142 _{Hısnımansûri, el-Müktataf min Uyûni’t-Tefâsîr, c.1, s.598 vd..}