Ahkâm defterlerinin Önemi ve Sağladığı Faydalar

1.2.6.3. Ahkâm Defterlerinin Önemi ve Sağladığı Faydalar

Doğrudan halkın şikâyetlerine ve bu şikâyetlere getirilen çözümler

doğrultusunda hazırlanmış olan ahkâm defterleri, yangın ve çeşitli sebeplerle muhafaza

edilemediği için günümüze kadar ulaşamayan şerʻiyye sicilleri için birer alternatif

olarak karşımıza çıkmaktadır

133

. Bu defter grubu iktisat tarihi ve hukuk gibi alanlarda

çalışma yapacak araştırmacılar için kıymetli birer araştırma kaynağıdır. Bugün varlığını

devam ettiremeyen bazı fiziki yapıların yer tespiti, halkın ne türden sorunlarının

bulunduğu ve bunlara ne gibi çözümler getirildiğinin tespiti hususunda faydalı

olmaktadır

134

.

Ahkâm defterleri aynı zamanda sosyal açıdan da bize kıymetli veriler

sunmaktadır. Örneğin, bir defterde geçen hükümde şikâyetçi, şikâyet edilen veya hükme

konu olan kişilerin lakaplarının ifade edildiği olmuştur. Bu durumda fiziksel özelliklere

göre mi, memleketlere göre mi, yoksa başka bir etkene göre mi lakapların kullanıldığı

konusunda fikir sahibi olabilmekteyiz. “Köle Mehmed”

¹³⁵

, “Çubukçu Mustafa”

¹³⁶

,

“Tırnakçı Süleyman”

137

, “Kara Hasan, Kova Hasan, Kadın Ali”

¹³⁸

, “Kör Halil

¹³⁹

,

Dokuzlu Torun Osman”

¹⁴⁰

gibi.

Tezimizin konusunu tımar sistemine ilişkin hükümler teşkil ettiği için genel

129

M.Tayyib Gökbilgin, Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi, 2. Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1992, s.44.

130

Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili, Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı, İstanbul 1994, s.61. 131 Gökbilgin, a.g.e., s.44. 132 Gökbilgin, a.g.e., s.46. 133 Şimşir, a.g.m., s.363. 134 Şimşir, a.g.m., s.363. 135 BOA. SAD 11, 15/1. 136 BOA. SAD 11, 96/3. 137 BOA. SAD 11, 105/1. 138 BOA. SAD 11, 115/3. 139 BOA. SAD 11, 116/2. 140 BOA. SAD 11, 120/ 4.

olarak benzer tipteki davalar üzerinde yoğunlaşılmıştır. Ancak ahkâm defterlerine daha

geniş bir boyuttan bakacak olursak bize Osmanlı aile yapısı, geçim kaynakları, yaşayış

tarzı, ticaret unsurları gibi meselelerde de yorum yapma imkânı tanıyacak veriler

sağmaktadır.

Osmanlı toplumu çok uluslu bir yapıya sahiptir. Müslim-Gayrimüslim veya

Gayrimüslimlerin kendi aralarındaki sorunlar ve bu sorunlara yönelik üretilen çözümler

bize devletin adalet anlayışı konusunda çıkarımlar yapma fırsatı sunmaktadır. Şu

görülecektir ki Gayrimüslimlere adalet konusunda en az Müslimlere olduğu kadar adil

davranılmaktadır. Daha doğru bir ifade ile bu defterler ülke adalet felsefesi ve işleyişi

hakkında çıkarımlar yapmamızı sağlayan bilgiler vermektedir.

Halkın yaşamış olduğu problemlere ilişkin üretilen çözümleri ihtivâ eden bir

defter türü olan ahkâm defterlerinde emrin ilgili olduğu sancak, kaza, nahiye ve köyler

ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Bu özellikle araştırmacılar için değerli kaynaklardır

141

.

Ahkâm defterlerinde bulunan hükümler halkın en üst rütbede adalet arama istek ve

haklarının olduğunun bir kanıtıdır. Reayanın böyle bir hakkının varlığı yaşadığı

bölgedeki nüfuzlu kişi ve görevlilerin daha temkinli hareket etmesine katkıda

bulunmuştur

142

.

Özellikle tezimizin konusunu oluşturan tımar sistemi ile ilgili ve diğer bazı

hükümler sayesinde devletin iktisadi yapısı, vergi sistemi ve askeri yapısı hakkında

çıkarımlar yapmamız mümkün olmuştur. Tımar tevcihleri nasıl yapılmakta, kimlerin

tımar sahibi olabilmesi hakkı bulunmakta, hangi durumlarda tımar kişinin elinden

alınmakta veya tımarı azaltılmaktadır? Tüm bu soruların cevaplarını bulmak için ahkâm

defterleri birincil kaynak konumundadır.

141

Ramazan Günay, “Osmanlı Arşiv Kaynakları İçerisinde Ahkâm Defterleri: Gelişim Seyri, Muhtevası ve Önemi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2013/1, Sayı 17, s.23. 142

İKİNCİ BÖLÜM

2. 1 VE 11 NUMARALI SİVAS AHKÂM DEFTERLERİ’NİN ŞEKİL VE

İÇERİK BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

2.1. 1 ve 11 Numaralı Sivas Ahkâm Defterleri ve Defterlerde Yer Alan Hükümlerin Teknik ve Biçimsel Özellikleri

Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan ahkâm defterlerinden 36 tanesi Sivas

eyaletine aittir. Bu 36 defterin ihtivâ ettiği zaman aralığı Hicri 1155-1326/ Milâdi

1742/1908 yıllları arasıdır. Yapmış olduğumuz çalışmanın konusunu 1 ve 11 Numaralı

Sivas Ahkâm Defterleri içerisinde yer alan tımar sistemi ile ilgili hükümler teşkil

etmektedir.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi A.{DVNS.AHK.SS.D,00001 sıra numarasında yer

alan 1 Numaralı Sivas Ahkâm Defteri’nin boyutu 48 x 18 cm’dir. Ciltli ve ebrulu olan

bu defter toplam 289 sayfadır. 1, 21-22, 221-222 numaralı sayfalar mükerrer olarak

yazılmıştır. Defter kapağının üst kısmında “Sivas Defteri. Min Evâ‘il-i Cemâzi’el-âhir

sene 1155 ilâ Evâhir-i Cemâzi’el-âhir sene 1157” ifadesi yer almaktadır

¹⁴³

. İfade

edilen zaman aralığı Ağustos 1742-Ağustos 1744 tarihleri arasını ihtivâ etmektedir.

Tekrar edilen diğer birinci sayfada çiçek motifli bir çember ortasında künyesini

belirtmek için “Bi-ismihi Te‘âlâ Hazâ kuyûd-ı ahkâmü’ş-şikâyât fî zamân-ı sadr-ı

südûr’ül-vüzerâ Hazreti Ali Paşa yesserallâhû mâ-yeşâ ve fî eyyân-ı Hazreti Mehmed

Ragıp Efendi Re’is’ül-küttâb nâle mâ yetemennâhû” yazmaktadır

144

.

1 Numaralı Sivas Ahkâm Defteri’nde hüküm uzunluklarına göre değişmekle

birlikte bir sayfada genel olarak 3 veya 5 tane hüküm bulunmaktadır. Çalışma konumuz

olan tımar sistemi ile ilgili olarak 181adet hüküm tespit edilmiştir. Tımar sistemi içinde

tımar, zeamet ve mirliva hass dirlikleri ile ilgili şikâyet hükümleri genel olarak uzun

tutulmuştur. Hükümlerin oluşturulma aşamaları genel olarak şu şekilde meydana

gelmektedir. Öncelikle yapılan şikâyetin çözümü kime ve hangi makama hitâben

yazılmış ise bu ifade edilmiştir. Örneğin;

“Merzifon Kâdısına hüküm ki,”

145

“Sivas Vâlisine ve Sonisa ve Karakuş Kâdılarına hüküm,”

146

143

Bk. Ek:1. 1 Numaralı BOA. SAD kapak sayfası. 144

Bk. Ek:2. 1 Numaralı BOA. SAD künyesi. 145

“Sivas Kâdısına ve Satılmış ve [Boş] Kâdılarına hüküm ki,”

147

Bu bilgi verildikten sonra hükmün ilk satırlarında şikâyeti yapan kişinin ismi,

lakabı, bulunduğu görevi vs. ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Örneğin;

“Ömer zîde salâhû gelüb”

148

Bu hükümden de anlaşılabileceği gibi şikâyeti olan

kişi şikâyetini doğrudan Asıtane’ye giderek bildirebilmiştir.

“

Erbâb-ı tımâr karyelerinden Sivas Sancağında Niksar Nâhiyesine tâbi‘ Üçgöl

nâm-ı diğer Alurdes ve Giralne nâm karye re‘âyâları arz-ı hâl idüb”

149

Bu hükümden de

anlaşılacağı üzere şikâyetçi olan kişiler şikâyetlerini dilekçe vasıtası ile Asıtane’ye

bildirebilmişlerdir. Bireysel başvuru yapılabildiği gibi grup halinde veya toplu şekilde

de başvuru yapılabildiği görülmektedir.

“Sen ki Gedegra Kâdısı Molla El-Hac Salih zîde fazlıhûsun mektub

gönderüb Gedegra Kazâsına tâbi‘ Emircek nâm karyede vâki‘ Emir Gazi

Sultan Zâviyesinin bi’l-fi‘il berât-ı şerîfimle evlâdiyet ve meşrûtiyet üzere

zâviyedârı olan Karaman Dede ve Ebubekir Dede ibn-i Niyaz Dede nâm

kimesneler meclis-i şer‘-e varub”

¹⁵⁰

.

Bu hükümden de anlaşılabileceği gibi şikâyetçi olan kişiler şikâyetlerini yerel bir

yetkiliye iletip onun vasıtası ile Asıtane’ye ulaştırabilmişlerdir.

Şikâyetçi veya şikâyetçilere dair bilgi verildikten sonra problemin ne olduğuna

ilişkin anlatım yer almaktadır. Örneğin;

“…bu Kal‘a-i Cedîdde gedik tımara mutasarrıf ve hâlâ berât-ı şerîfimle

kal‘a-i mezbûre imâmı olub edâ-yı hizmet edüb ve emr-i şerîfimle vâki‘

tekâlifden tahammülüne göre hissesine düşeni cem‘ine me’mûra edâ edüb

bilâ-emr-i şerîf tekâlif mütâlebesiyle te‘âddî icâb etmez iken kal‘a-i mezbûr

dizdârı ve sâ’ir ehl-i ‘örf tâifesi taraflarından bilâ-emr-i şerîf vâki‘ olan

tekâlif-i şakka mütâlebesiyle te‘âddî eylediklerin bildirüb”

151

“…bunların ceddi Hasan mukaddemâ ebnâ-yı sipâhiyân mütekâ‘idleri ve

babaları mezkûr Mehmed ve bunlar bi’l-fi‘il sefer eşer sahîhü’l-esâmi

ebnâ-yı sipâhiyândan ebâ‘an-ced kul oğullarından olub Yeniil hassa

karyelerinden [Boş] ve [Boş] ve [Boş] nâm karyelerin defterde mukayyed

ra‘iyyet ve ra‘iyyeti oğullarından değil iken hass-ı merkûm voyvodası hilâf-ı

kânûn ve defter rüsûm-ı ra‘iyyet mütâlebesiyle te‘âddî ve rencide

146 BOA. SAD 1, 5/1. 147 BOA. SAD 1, 8/1. 148 BOA. SAD 1, 10/3. 149 BOA. SAD 1, 19/1. 150 BOA. SAD 1, 221(M)/1. 151 BOA. SAD 1, 10/3.

eylediklerin bildürüb”

152

“…berât-ı şerîfimle mutasarrıf olduğu ze‘âmet karyelerinden

Amasya Kazâsına tâbi‘ Kuyucak [Boş] ve [Boş] ve [Boş] ve [Boş] nâm

karyelerinin defterde mukayyed ra‘iyyet ve ra‘iyyeti oğullarından ba‘zıları

sâkin karyelerinden kalkub varub taht-ı kazânızda vâki‘ ba‘zı kasabat ve

kurâ ve ‘askerî çiftliklerinde sâkin ve mütemekkîn olmalarıyla ma‘rifetinizle

ol-makûle re‘âyâsını bulundukları mahalden kaldırub kadimî sâkin oldukları

karyelerine nakl ve iskân etdirilmek istedikde te‘âllül ve muhâlefet ve

ze‘âmeti mahsûlüne gadr olduğun bildürüb”

153

Tüm bu safhalardan sonra konu ile ilgili olarak verilen karar kaleme alınmıştır.

Örneğin;

“men‘ ve def‘ olunmak bâbında emr-i şerîfim ricâ eylediği ecîlden kânûn üzere

‘amel olunmak içün yazılmıştır”

154

“hilâf-ı kânun ve defter ol-vecîhle olan te‘âddîleri men‘ ve def‘ olunmak bâbında

hükm-i hümâyûnum ricâ eylediği ecîlden kânun üzere ‘amel olunmak içün

yazılmıştır”

155

“voyvodası ma‘rîfetiyle kadîmi karyelerine nakl ve iskân etdirilmek bâbında

hükm-i hümâyûnum ricâ eylediğü ecîlden kânun üzere iskân etdirilmek içün

yazılmıştır”

156

Artık son olarak hükme tarih kaydı düşülmektedir. Burada söylenmesi gereken

hususlardan bir tanesi de şudur ki, bir aylık süre üç kısma ayrılarak ve aylar için rumuz

kullanılarak bir tarihlendirme yapılmış olmasıdır. Sözünü ettiğimiz üç safha şu şekilde

meydana getirilmiştir. Evâ‘il, bir ayın ilk on günlük kısmını; evâsıt, ikinci on günlük

kısmını; evâhir, son on günlük kısmını temsil edecek tarzda bir düzen sağlanmıştır.

Örneğin;

“Fî Evâ‘il-i C sene 1155”

157

“Fî Evâsıt-ı C sene 1155”

158

“Fî Evâhir-i C sene 1155”

159 152 BOA. SAD 1, 15/3. 153 BOA. SAD 1, 18/3. 154 BOA. SAD 1, 10/3. 155 BOA. SAD 1, 15/3. 156 BOA. SAD 1, 18/3. 157 BOA. SAD 1, 2/4. 158 BOA. SAD 1, 8/1.

Tarihlendirme işlemi yapılırken doğal olarak belirli bir silsile izlenmiştir. Ancak

çalışma alanımız içerisinde bunun ihlâl edildiği 14 yer tespit edilmiştir.

160

Bir-iki kelime ile de olsa tamamlanmamış emirler mevcuttur. “… defter-i hakâni

mûcibince ‘amel”

161

, “…defter-i hâkâni mûcibince ‘amel olunmak bâbında”

162

Sehven yazılan hüküm de mevcuttur.

163

Çalışma konumuza dair hükümlerden 55 tanesi sadece kadılara, diğer hükümler

kadılar ile birlikte diğer yetkililere veya sadece diğer yetkililere gönderilmiştir.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi A.{DVNS.AHK.SS.d,00011 sıra numarasında

kayıtlı bulunan 11 Numaralı Sivas Ahkâm Defteri’nin ebâdı 46 x 16 cm’dir. Şekil

bakımından ciltli ve ebrulu bir defter olma özelliğini taşımaktadır. Sayfa usulü ile

hazırlanmış olan bu defter 375 sayfadır. Defter kapağının üst bölümünde çiçekli bir

motif içinde tanıtıcı bilgi olarak “Sivas Defteri. Min evâ‘il-i Rebi’ül-evvel sene 1179

ilâ evâ‘il-i Muharremü’l-harâm sene 1181” yazmaktadır

164

. İfade edilen zaman aralığı

Ağustos 1765-Haziran 1767 tarihleri arasını ihtivâ etmektedir. 1. sayfada hükümlerden

önce defter künyesini beyân etmek için “Bi-ismihi Sübhânehu ve Te‘alâ hazâ kuyûd-ı

ahkâmü’ş-şikâyât eyâlet-i Sivas fî zaman-ı sadr-ı südûrü’l-vüzerâ Muhsin-zâde

Hazreti Muhammed Paşa yesserallâhû mâ-yeşâ ve fî eyyân-ı Hazreti Ömer Efendi

Re’isü’l-küttâb tâle bekâhu el-vâki‘ fî evâ‘il-i şehr-i Rebi’ül-evvelî li-sene tis‘a ve

seb‘în ve mi’e ve elf”

165

ifadesi bulunmaktadır. Bu defterde çalışma konumuz olan

tımar sistemi ile ilgili olarak 231 adet hüküm bulunmaktadır.

159

BOA. SAD 1, 13/1. 160

BOA. SAD 1, 2/5, evâ‘il-i C sene 1155 şeklinde tarihlendirilecek iken evâhîr-i C sene 1155 olarak; 21/1, evâsıt-ı B sene 1155 şeklinde tarihlendirilecek iken evâ‘il-i B sene 1155 olarak; 57/1, evâ‘il-i Za sene 1155 şeklinde tarihlendirilecek iken evâ‘il-i Z olarak; 60/3, evâsıt-ı Za sene 1155 şeklinde tarihlendirilecek iken evâ‘il-i Za sene 1155 olarak; 97/1, evâsıt-ı M sene 1156 şeklinde tarihlendirilecek iken evâ‘il-i M sene 1156 olarak; 110/6, evâ‘il-i S sene 1156 şeklinde tarihlendirilecek iken evâsıt-ı S sene 1156 olarak; 133/4, evâhîr-i Ra sene 1156 şeklinde tarihlendirilecek iken evâsıt-ı Ra sene 1156 olarak; 142/2, evâ‘il-i R sene 1156 şeklinde tarihlendirilecek iken evâsıt-ı R sene 1156 olarak; 152/7, evâhîr-i R sene 1156 şeklinde tarihlendirilecek iken evâsıt-ı R sene 1156 olarak; 169/4, evâsıt-ı Ca sene 1156 şeklinde tarihlendirilecek iken evâ‘il-i Ca sene 1156 olarak; 178/1, evâ‘il-i C sene 1156 şeklinde tarihlendirilecek iken evâ‘il-i Z sene 1156 olarak; 178/4, evâʻil-i C sene 1156 şeklinde tarihlendirilecek iken evâhîr-i Ca sene 1156 olarak;266/6, evâsıt-ı R sene 1157 şeklinde tarihlendirilecek iken evâhîr-i R sene 1157 olarak; 284/2, evâsıt-ı C sene 1157 şeklinde tarihlendirilecek iken evâhîr-i C sene 1157 olarak tarihlendirilmiştir. 161 BOA. SAD 1, 261/4. 162 BOA. SAD 1, 128/7. 163 BOA. SAD 1, 157/3. 164

Bk. Ek:3. 11 Numaralı BOA. SAD Kapak Sayfası. 165

11 Numaralı Sivas Ahkâm Defteri’nde bir sayfada beş hükmün bulunduğu da,

bir hükmün 4 sayfaya yakın yer kapladığı da görülmektedir. Tımar teşkilatı ile ilgili

meseleler üzerine çalıştığımız içindir ki (tımar, zeamet, has veya vakıf ile ortak

konularda hisse detayları açıklandığından dolayı) genelde uzun hükümlerdir. Bazı

hükümlerin başlarında açıklamalar yer almaktadır

166

. Çalışmamızın diğer bir parçası

olan 1 Numaralı Sivas Ahkâm Defteri ile yazı netliği açısından kıyaslayacak olursak 11

numaralı defterin daha açık yazıldığını söylemek mümkündür. Ancak okunmasında

sıkıntı çekilen hükümler de vardır. Kâtiplerce defter sayfaları olabilecek en ekonomik

şekilde kullanılıp belgenin öneminden dolayı daha sonradan ekleme yapılamaması için

bazen sayfa sonuna denk gelen hükümler yatık yazılmıştır

167

. 217. ve 218. sayfalar

mükerrer olarak yazılmıştır.

Hükümlerin oluşturulma aşamaları 1 Numaralı Sivas Ahkâm Defteri’nde olduğu

gibi gerçekleşmiştir. Hükmün ilk kısmında emir kime ve hangi makama hitâben

yazılmış ise bu beyân edilmiştir. Örneğin;

“Ber-vech-i Arpalık Bozok Sancağı Mutasarrıfına ve Akdağ Kazası Naibine

hüküm ki,”

168

“Sivas vâlisine Hüseyinabad kâdısına hüküm ki,”

169

“Sivas vâlisine ve Divân-ı Sakız kâdısına ve Bergoma Nahiyesi Naibine hüküm

ki,”

170

Bu bilgi verildikten sonra şikâyetçinin ismi, lakabı, bulunduğu görevi vs. ile

başvuru methodu hakkında

bilgi verilmiştir.

Örneğin;

“Erbâb-ı tımardan sâdât-ı kirâmdan Seyyid Ebubekir ve Seyyid Ömer nâm

sipâhiler gelüb,”

171

Bu örnek hükümden de anlaşılabileceği gibi şikâyeti olan bir kişi bu

şikâyetini bizzat kendi Asıtane’ye giderek Divan-ı Hümâyûn’a iletebilmiştir.

“Zü‘amâdan kıdvet’ül-emâcid ve’l-akrân Mehmed Kemankeş zîde kadrihû arz-ı

166

BOA. SAD 11, 268/3. “Der-kenârı mûcibince hasmının huzûr-u şer‘e ihzârı içün emr-i şerîf yazılmıştır.” 167 BOA. SAD 11, 295/4, 296/4. 168 BOA. SAD 11, 1/1. 169 BOA. SAD 11, 3/1. 170 BOA. SAD 11, 20/2. 171 BOA. SAD 11, 32/4.

hâl edüb,”

172

Bu hükümden de anlaşılabileceği gibi şikâyeti olan bir kişi bu şikâyetini bir

dilekçe ile Asıtane’ye bildirebilmiştir.

“Kıdvetü’n-nüvvâbi’l-müteşerri‘în İnallu Ballu Kazası Naibi Mevlana

Hüseyin südde-i sa‘adetime mektub gönderüp Dergâh-ı Mu‘allâm

müteferrikalarından El-Hac Mustafa zîde mecdihûnun subaşısı olan Seyyid

Halil nâm kimesne meclîs-i şer‘e varub”

173

Bu hükümden de anlaşılabileceği gibi şikâyeti olan bir kişi bu şikâyetini önce

yerel görevliye bildirip o yerel görevlinin vasıtası ile Asıtane’ye bildirebilmiştir.

Şikâyetçinin bilgisi verildikten sonra problemin ne olduğu üzerine açıklama

yapılmaktadır. Örneğin;

“karye-i mezbûre toprağında zira‘atleriyle hâsıl eyledikleri terekelerinden

beşte bir öşrlerini ve rüsûm-ı ra‘iyyet ve sâ’ir hukûk ve rüsûmlarını dâhî

kânun ve defter mûcibince karye-i mezbûre zâbiti olanlara tamamen edâ

edüb kusurları olmayub müdâhale olunmaları icâb etmez iken karye-i

mezbûrenin iştirâken mültezimleri olan kazâ-i mezbûr sâkinlerinden Çivi

Cuma ve Bıyık Hüseyin dimekle ma‘rûf kimesneler bin yüz yetmiş yedi

senesinde hilâf-ı şer‘-i şerîf ve bî-gayri hakk ikiyüz kile mahsûllerini ahz ve

ziyâde gadr eylediklerin bildirüb”

174

“berât-ı şerîfimle mutasarrıf olduğu tımarı aklâmından Akdağ Kazâsında

Haliçe nâm karyesinin bin yüz yetmiş beş senesinden berü hâsıl olan öşr

mahsûlâtından müctemi der-keyl ve der-anbar olmuş yüz kile mahsûlatında

âhârın alâka ve medhâli yoğuken Sivas sâkinlerinden Ömer Efendi dimekle

ma‘rûf kimesne benimdir deyü mâruz-zikr mahsûlâtını bilâ-sened fuzûli

zabt ve ahz ve kabz ve gadr etmekle mürâfa‘a-i şer‘ olduklarında kat‘â

mezbûrun alâkası olmayub fuzûli zabt eylediğü bâ-muvacehe şer‘an sâbit ve

buna hüküm ve edâya tenbîh birle hüccet-i şer‘iye dâhî verilmişken

mücerred ‘adem-i itâ‘atinden nâşî vermeyüb zimmetinde kaldığun

bildirüb”

175

“berât-ı şerîfimle mutasarrıf olduğu tımarı karyelerinden Mehmedlü

karyesinde vâki‘ der-anbar olmuş on iki müd mahsûl-ü şa‘irinde âhârın

alâkası yoğuken kazâ-i mezbûrda sâkin Polad oğlu Osman nâm kimesne bin

yüz yetmiş sekiz senesinde anbarını açub mâruz-zikr mahsûlünü âher

kazâya nakl ve kendü anbarına vaz‘ ve zabt etmekle taleb eyledikde mezbûr

vermemek içün mukaddemâ karye-i mezbûre re‘âyâsından Habib nâm

kimesneyi vâli tarafından gelen mübâşir ahz eyledikde mezbûr Habib bana

emr eylediğine binâen ol-cümle mahsûl-ı mezbûru merkûm Habib’den taleb

172 BOA. SAD 11, 42/2. 173 BOA. SAD 11, 138/3. 174 BOA. SAD 11, 156/2. 175 BOA. SAD 11, 158/3.

eyle deyü bî-vech-i şer‘-i şerîf vermekte te‘âllül ve gadr murâd eylediğün

bildirüb”

176

Hükmün son bölümünde yapılan şikâyet ile ilgili olarak verilen karar

bulunmaktadır. Örneğin;

“berâtı mûcibince tahvîli tarihine düşen mahsûl ve rüsûm tevcîh edenlerden

tahsîl ve tarafından kabzına me’mûra alıverilmek bâbında hükm-i

hümâyûnum südûrunu istidâ‘a etmeğin kânun üzere ‘amel olunmak içün

yazılmıştır”

177

“sipâhî-i mezkûre hilâf-ı kânun ve defter rüsûm-ı ra‘iyyet ve iskân teklîfi ile

te‘âddî etdirilmeyüb men‘ ve def‘ olunmak bâbında emr-i şerîfim ricâ

eylediği ecîlden kânun üzere ‘amel olunmak içün yazılmıştır”

178

“hilâf-ı kânun rüsûm-ı serbestiyesine müdâhaleleri men‘ ve def‘ olunmak

bâbında hükm-i hümâyûnum ricâ eylediği ecîlden imdi bu makûle havâs-ı

hümâyûnum karyeleri mefrûzü’l-kalem ve maktu‘ul-kadem min

külli’l-vücûh serbest olmak kânun-ı mukarrerdir hâricden dahl olunmak câiz

değildir bu bâbda kânun üzere ‘amel olunmak içün yazılmıştır”

179

Bu ifadelerden sonra hüküm tarihi verilmiştir. Burada ifade edilecek hususlardan

birisi tarihlendirmelerin ay bazında üç kısma ayrılarak yapılmış olmasıdır. Bir aylık

zaman aralığı evâ‘il, evâsıt, evâhîr, şeklinde gösterilmiştir. Evâ‘il, ayın ilk 10 günlük;

evâsıt, ikinci 10 günlük; evâhîr, son 10 günlük kısmını ifade etmektedir. Örneğin;

“Fî Evâhir-i Ca sene 1156”

180

“Fî Evâsıt-ı C sene 1156”

181

“Fî Evâ’il-i C sene 1156”

182

Deftere kayıt edilen hükümler belirli bir tarih silsilesi çerçevesinde yazılmıştır.

Ancak bunun istisnalarına da rastlanılmıştır. 11 Numaralı Sivas Ahkâm Defteri’nde

çalışma konusu ile ilgili dokuz hükümde bahsedilen tarzda hata tespit edilmiştir

183

.

176 BOA. SAD 11, 158/4. 177 BOA. SAD 11, 160/1. 178 BOA. SAD 11, 164/1. 179 BOA. SAD 11, 173/1. 180 BOA. SAD 11, 173/3. 181 BOA. SAD 11, 183/1. 182 BOA. SAD 11, 179/3. 183

BOA. SAD 11, 54/3, evâsıt-ı C sene 1179 şeklinde tarihlendirilecek iken evâhir-i C sene 1179 olarak; 105/4, evâsıt-ı N sene 1179 şeklinde tarihlendirilecek iken evâ‘il-i N sene 1179 olarak; 112/1, evâ‘il-i veya evâsıt-ı L sene 1179 şeklinde tarihlendirilecek iken evâhir-i L sene 1179 olarak; 154/4, evâsıt-ı Z sene 1179 şeklinde tarihlendirilecek iken evâ‘il-i Z sene 1179 olarak; 161/1, evâhir-i Z sene 1179 şeklinde tarihlendirilecek iken evâ‘il-i Z sene 1179 olarak; 230/1, evâsıt-ı Ra sene 1179 şeklinde tarihlendirilecek iken evâ‘il-i Ra sene 1179 olarak; 271/1, evâ‘il-i C sene 1180 şeklinde tarihlendirilecek

Çalışma konusu ile ilgili hükümlerden 76 tanesi sadece kadılara, diğer hükümler

kadılar ile diğer yetkililere veya sadece diğer yetkililere gönderilmiştir. İnceleme

konusu ile alakalı 1 Numaralı Sivas Ahkâm Defteri’nde beylerbeyine hitaben yazılmış

hükümler varken 11 Numaralı Sivas Ahkâm Defteri’nde beylerbeyine hitaben yazılmış

hiçbir hüküm bulunmamaktadır.

2.2. 1 VE 11 NUMARALI SİVAS AHKÂM DEFTERİNDEKİ TIMAR

SİSTEMİNE İLİŞKİN HÜKÜMLERİN KATEGORİK DAĞILIMI VE

DEĞERLENDİRİLMESİ

2. 2. 1. Sivas Ahkâm Defterlerindeki Tımar Sistemine İlişkin Hükümlerin

Yıllara Göre Dağılımı

1 ve 11 Numaralı Sivas Ahkâm Defterleri’nde tespit edilen tımar sistemine

ilişkin hükümlerin yıllara göre sayısal olarak dağılımı aşağıda Tablo 3’de verilmiştir.

Tablodaki veriler değerlendirildiğinde, ilk olarak, her defterdeki hükümlerin üçer yıllık

döneme ait oldukları görülmektedir. Ancak her iki defterin başlangıç (1742; 1765) ve

bitiş (1744; 1767) yılları tam yıl kayıtlarını ihtivâ etmemektedir. 1 Numaralı Sivas

Ahkâm Defteri, 1155/1742 yılının Ağustos ayında başlamakta, 1157/1744 yılının

Ağustos ayında nihâyete ermektedir. Aynı durum 11 Numaralı Sivas Ahkâm

Defteri’nde yer alan hükümler içinde de geçerlidir. İlgili hükümler 1179/1765 yılının

Ağustos ayında başlamakta ve 1181/1767 yılının Haziran ayında nihâyete ermektedir.

Bundan dolayı başlangıç ve bitiş yıllarındaki tımar sistemi ile ilgili hükümlerin sayıca

az olduğu görülmektedir.

Tablo 3. 1 ve 11 Numaralı Sivas Ahkâm Defterleri'nde Tımar Sistemine İlişkin Hükümlerin Yıllara Göre Dağılımı

Yıllar(H/M) SAD 1 SAD 11 Toplam

Kategoriler 1155/1742 1156/1743 1157/1744 1179/1765 1180/1766 1181/1767 Tımar dirlikleri ile ilgili hükümler 36 47 16 66 90 2 257 Ze‘âmet dirlikleri ile ilgili hükümler 21 30 22 36 31 4 144 Mirliva 1 6 2 1 1 0 11

iken evâsıt-ı C sene 1180 olarak; 313/3, evâsıt-ı N sene 1180 şeklinde tarihlendirilecek iken; 323/1,

Belgede 1 ve 11 numaralı Sivas Ahkâm Defterlerindeki tımar sistemi ile ilgili hükümlerin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi (sayfa 39-72)