Birçok kentte denetim uygulayan ve dürüst alışveriş yapılmasını sağlayan ticari
agoradan sorumlu agoranomos (agoranomoi) adı verilen resmi yetkililer karşımıza
çıkmaktadır356. Agoralar, agoranomos denilen memurlar tarafından denetlenmekte olup
Klasik Çağ’da kura ile seçilen bu memurların, iki yüzden fazla yazıtta adının geçtiği ve 120’den fazla Grek kentinde bulunduğu bilinmektedir. Agoranomos, pazar alanında yer alan yapılar kontrol eder, agorada ofis olarak kullanılan ya da satış yapılan dükkanlardan ve tezgahlardan kent adına kiraları toplar, satış yapılırken adaletli olunması adına ölçüleri ve ağırlıkların doğruluğunu denetler, satışı yapılan ticari ürünlerin kalitesini garantiler ve pazar içerisindeki fiyat dengesini düzenlerdi. Agoranomosun belki de en zor
354 Aristotle, Ath. Pol., 24.3. 355 Aristotle, Politics, 6.1321b. 356 R. E. Wycherley, a.g.e., s. 91.
görevlerinden biri satılacak hububatı bulmak ve kıtlık yaşanmaması adına sürekli hububat teminini sağlamaktı. Agoranomoslar her zaman bu sorumluluğu almamış zamanla bu işler için ayrıca yetkilendirilmiş resmi görevliler ortaya çıkmıştır357.
Bu denetleme birimi sadece yazılı kayıtlarda okunmaz antik yazarlarda atıfta bulunmaktadır. Bununla birlikte, bilgilerimizin büyük bir kısmı Atina agoranomosuyla ilgilidir.
Bu yetkililer genel olarak ticari agoranın düzenli çalışmasından sorumluydu. Pazar alanı hem ticaretin hem de işçiliğin merkezi haline geldi ve dolayısıyla her türlü işi bulmayı ümit edebileceğiniz bir yer konumuna ulaştı. Üretim ve satışın bir arada piyasa içerisinde hem parasal olarak hem de iş türü olarak koordineli bir şekilde organize edilmesi gerekliydi. İşte agoranomos gibi devlet memurları her türlü rahatsızlığı bastırma ve dürüst ticareti koruma gücüne sahiptiler358.
Aristoteles Atina Anayasası’nda, Atina’da yönetim tarafından seçilen on
agoranomos bulunduğunu, şehir için beş, Peiraieus için beş olarak ayrıldığını söyler ve
yasaların tüm satış maddelerini denetleme görevini üstlendiğini belirtir359. MÖ 5. yy
süresince devam eden yetkileri MÖ 320-319 yıllarına gelindiğinde kentin her türlü denetiminden sorumlu astynomosun görevini de üstlenmeye başlar. Yetki alanının genişletilmesinin sebebi agora dışındaki alanlarda gerçekleştirilen ticari faaliyetlerde yaşanan artıştan dolayıdır.
Platon Yasalar’da agoradan sorumlu beş agoranomos olması gerektiğini söylerken aynı zamanda görevlerinin de olması gerektiğini ileri sürmüştür ve
agoranomosların agoradaki fonksiyonları hakkında sekiz maddelik bir açıklama
yapmıştır. İlk olarak, agoranomoslar agoradaki tapınakları ve çeşmeleri denetlemeli, bir köle ya da yabancı tarafından zarar verilirse zincirlenip, kırbaçlanarak cezalandırılmalıdır. Eğer zarar veren Atina vatandaşıysa 100 drahmi para cezası ödemelidir. Aynı ceza astynomoslar ile birlikte karar verilip uygulanırsa iki katına kadar çıkabiliyordu360. İkinci olarak, agoranomoslar agorada kişisel davranışı denetleyecek ve
satışa sunulan malları izleyecektir361. Üçüncü olarak, agoranomoslar anne babasına kötü
davrananları hatta dövenleri ve bu durumu görüp yardım etmeyenleri cezalandırmakla sorumluydular. Bu durumda cezalar yüz kırbaç, agora içerisine girememe ya da şehir
357 D. Magie, a.g.e., s. 15.
358 P. V. Stanley, a.g.e., s. 197.
359 Aristotle, Athenian Constitution, 51.1-2. 360 Platon, Yasalar, s. 230.
dışına gönderilme gibi çeşitli oranlarda uygulanabilirdi362. Dördüncü olarak, eğer
agorada taraflar birbirine haksızlık yaparsa ve bunun cezası 50 drahminin üzerinde bir
oransa yargılama süreci agoranomoslara geçmektedir363. Beşinci olarak, agoradaki tüm
sahtekarlık eylemlerini araştırmalıdırlar364. Altıncı olarak, astynomoslar ve
nomophylakeslerin yardımı ile birlikte satış yapılacak uygun yerleri işaretlemek ve agoradaki belirli alanlarda hangi malların sergileneceğini ayarlamaktır365. Yedinci olarak, eğer bir kimse agoradan eşya çaldıysa bildirilmesi gerekilen yer
agoranomoslardır366. Sekizinci olarak, agoranomoslar bir satıcının gün içerisinde yalnızca tek fiyat üzerinden satış yapmasını istemektedir367. Platon’un agoranomoslar
için önerdiği bu görev ve işlevler dört ana başlık altında toplanabilir: agorayı fiziksel ve şekilsel olarak gözetmek, agorada kişisel davranışları denetlemek, satışa sunulan ve sergilenen malları denetlemek ve adli yargılama güçlerini kullanmak. Buradaki başlıca sorun Platon’un yazdıkları çerçevesinde Atina’daki agoranomosların görevlerine ve işlevlerine ne ölçüde karşılık geldiğini tespit etmektedir.
Agoranomos ofisi sadece Atina için geçerli olan bir oluşum değildir. Edebi
kaynaklar, bizi diğer Yunan şehirlerindeki bu yetkililer hakkında bilgilendirmiyor ve bu nedenle Atina dışındaki agoranomoslar için tüm bilgilerimiz arkeolojik verilere dayanmaktadır. Örneğin Delos Adası’nda bulunan çeşitli yazıtlar, üç üyeden oluşan bir
agoranomos kurulu olduğunu göstermektedir. 1905 yılında yapılan kazılarda Philip
Stoası’nın güney ucunda bulunan bu önemli yazıt, yakmak için odun ve kömür satışına ilişkin bazı yönetmelikler ile ilgilidir368. Rodos Adası’nda yapılan arkeolojik kazılarda da
aynı şekilde agoranomosun Ege Adaları’ndaki görevlerine ilişkin önemli veriler elde edilmiştir. Kazılarda açığa çıkarılan yazıt gymnasiumda zeytinyağının satılmasıyla ilgilidir. Kararname, sadece isimleri parti tarafından seçilenlerin burada zeytinyağı satmalarına izin verildiğini ve ayrıca isimlerin yayınlanmasından sorumlu bir sekreterin olduğunu belirtir369.
Anadolu kentleri söz konusu olduğunda ise agoranomoslar hakkında bazı verilere Helenistik Çağ’ın en ünlü kentlerinden Pergamon’da ulaşılmaktadır. Kentte yapılan
362 Platon, Yasalar, s. 379. 363 Platon, Yasalar, s. 470. 364 Platon, Yasalar, s. 426. 365 Platon, Yasalar, s. 339. 366 Platon, Yasalar, s. 422. 367 Platon, Yasalar, s. 426. 368 P.V. Stanley, a.g.e., s. 218. 369 P.V. Stanley, a.g.e., s. 225.
arkeolojik kazılar sonucunda ortaya çıkarılan Aşağı Agora ve Yukarı Agora yerlerinin kente ait birer ticaret merkezleri olduğu tespit edilmiştir. Özellikle bu alanlardan çıkarılan yazıtlar ışığında Hermes kültünün varlığı ve yoğun kullanımı söz konusudur. Hermes “Pergamon kentinin gymnasion ve agora tanrısı” kimliğiyle görülmektedir. 1883 yılının mayıs ayında Yukarı Agora yerinin batı binasının kuzey duvarı altında yer alan kült nişinin altındaki heykel kaidesi üzerindeki adak yazıtta tanrı Hermes’in koruyucu özelliği göz önüne alınarak agoranomos memurunun adağından bahseder.
“Agoranomos Apelles, beni, tanrıların habercisi Hermes’i şans getiren
boynuzdan akan su pazar yerindeki insanlara belirlenen zaman dilimini hatırlatsın ve pazar yerlerinin kurallarına uyulsun diye devamlı koruyucu olarak Nymphalar’a adadı370.”
Agoranomosların sayısı şehirden şehre değişmekle kalmadı ve zaman içerisinde
aynı şehirdeki görevli sayısı da yukarı ya da aşağı yönlü değişim göstermiştir. Atina’da genel olarak 10 agoranomos, Delos’ta 3 ve Thasos’ta bir görevli vardır. Atina’daki
agoranomos sayısı 6’dan 10’a yükselmiş ve Thasos’ta 1’den 2’ye yükselmiştir. Bu
görevlilerin seçilme yolları da şehirden şehre değişiyordu. Atina’da parti tarafından atanırken, İstros’ta seçim yapılarak belirleniyorlardı. Agoranın düzenli bir şekilde işleyişinden sorumlu agoranomoslar her şehirde aynı görevlere sahip değildiler. Thasos ve Delos’taki agoranomos ağırlık ve ölçülerden sorumluydu, Atina’da metronomoslar bu işlevi yerine getirmiştir. Paros ve Astypalaea’da agoranomos tahıl ticareti ile ilgiliyken, Atina’da sitophylakes371 ve sitonai benzer fonksiyonları yerine getirmiştir372.