ME’MUN DÖNEMİNDE KÜLTÜREL VE İLMÎ ÇALIŞMALAR
4. ABDULLAH ME’MUN’UN TERCÜME HAREKETİNİ YENİDEN CANLANDIRMASI
Yukarıda ifade dildiği gibi tercüme hareketinin Abdullah Me’mun’dan evvel geçmişi bulunmaktaydı. Ancak eski canlılığını da koruduğu söylenemezdi. Abdullah Me’mun’un ilme merakı, akılcı yaklaşımı benimsemesi ve felsefeye ilgisi tercüme faaliyetlerini yeniden başlatmasına neden oldu.17
Abdullah Me’mun’un tercüme faaliyetlerinde daha çok felsefi eserlere önem verdiği gerçeği ile karşılaşmaktayız. Bunun nedeni kaynaklarda halifenin Aristo’yu rüyasında görmesine bağlanmışsa da bu pek gerçekçi bir izah gibi görünmemektedir.18
13 Mutezile, Yunan ve Süryani çevirilerle sıkı bir ilişki içerisindedir. Çevirilerin özellikle Mutezilî düşüncenin gelişiminde etkili olduğuna ilişkin bkz. Osman Aydınlı, “Süryanî Bilginlerin Çeviri Faaliyeti ve Mu’tezilî Düşünceye Etkisi”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2007/1, C. 6, S. 11, s. 7–33.
14 Kaya, a.g.m., s. 89.
15 Margoliouth, a.g.e., s. 107. Tercümede kullanılan teknikler için bkz. Alain de Libera, Ortaçağ Felsefesi, Litera Yay., İstanbul, 2005, s. 88-89.
16 A.g.e., s. 107.
17 Bozkurt, s. 118.
18 Kannevcî, s. 253. Gutas, Aristo rüyasının tercüme faaliyetleriyle bir ilgisi olmadığını savunmaktadır.
Muhtemelen uydurulmuş olan rüyanın dini ve ideolojik politikasına hizmet etmiştir. Bkz. Gutas, a.g.e., s.
97–105.
Bu nedenle tercümede felsefi eserlerin çokluğunu Me’mun mizacına bağlayanlar olmuştur.19
Kanucî tercüme faaliyetlerine geçmeden evvel bu konuyu tartışıp gereksizliğine dair tartışmalara değinir. Zira Resul’e inen kitapta lafız ve mana itibarıyla ihtiyaç duyulan her şey bulunmaktadır. Kadim kitapların ise vahiy kaynaklı olup olmadıklarının bilenemeyeceğini ve bu nedenle Allah’ın kitabı Ku’ân’ın yeterli olacağını ifade etmektedir.20 Kanucî, eleştirilerine devam ederek Abdullah Me’mun’un halkı fitne, fesat ve zındıklığa sevk ettiğini belirtir21 ve kendinden önceki ulemadan da alıntılar yaparak bu hareketin yanlışlığını göstermeye çalışır.22
İbni Haldun’un meseleye değinişi, ilmî faaliyetlerin devletlerdeki gelişimi hakkında sosyolojik bir yaklaşım sergilemektedir. Ona göre ilimlerin devletlerde revaç bulmaya başlaması bu devletlerin gelişmişlikleriyle ilişkili bir durumdur.23 Buradan yola çıkarak Abdullah Me’mun döneminin gelişmişlik seviyesinden kaynaklan durumun çeviri hareketine de aksettiği söylenebilir.
Abdullah Me’mun, tercüme faaliyetlerinin gerçekleştiği ve bu hareketi özümsemiş bir toplum içinde yetişti. Önceki sultanların bu faaliyeti desteklemelerinin kuru bir tercüme için olmadığını biliyor, onların tecrübelerini ve bu tecrübelerin sonuçlarını görüyordu. Seleflerinden buna en iyi örnek kuşkusuz Halife Mansur (754-775 /136-158) idi. Mansur, merkezi otoriteyi sağlayabilmek amacıyla Sasanilerin Zerdüştçü İmparatorluk ideolojisini sürdürdü. Bir farkla; Zerdüştlük yerine İslam’ı koyarak. Bu şekilde köklü bir geçmişi bulunan ve kadim imparatorlukların varisi
19 İbni Haldun sebep olarak Abdullah Me’mun’un mizacına işaret eder. Bkz. Abdurrahman bin Muhammed bin Haldun el-Hazremî, Mukaddimetu ibnu Haldun, I, Darul Kalem, Beyrut, 1984, s. 480.
20 Kannevcî, I, s. 134. 19. yy.da yaşamış bir müellifin bu şekilde düşünmesi bile dönemin insanlarının ve ulemasının ne gibi fikirlerle bu harekete yaklaştığını daha iyi algılamaya yarayabilir. Aslında bu yaklaşımın kökleri İran’ın fethine kadar uzanmaktadır. Zira fetihten sonra Hz. Ömer’e gönderilen mektupta Farslardan kalan kitaplara ne yapılması gerektiği konusunda danışılmış o da cevaben şunu söylemişti: ”Onları suya (veya ateşe) atın. Eğer içlerinde hidayet varsa Allah bizi onlardan daha iyisi ile hidayet etmiştir. Yok, eğer delalet varsa Allah bize yeter”. Bunun üzerine Farslardan kalan kitaplar yakılır. Bkz. İbni Haldun, I, s. 480.
21 Kannevcî, I, s. 135.
22 Kannevcî, II, s. 528. İbni Teymiyye’nin “Ümmetin içine soktuğu bu işten dolayı Allah’ın, Abdullah Me’mun Abbasî’den gafil olup da ona azap etmeyeceğini sanmıyorum” sözünü nakleder.
23 İbni Haldun, I, s. 481.
Sasanilerin (226–642) yeni varisi Abbasîler olacaktı. Bunu gerçekleştirmenin yolu da tercüme faaliyetlerinden geçmekteydi.24
Aslında Abdullah Me’mun’un çeviri hareketiyle seleflerinin gerçekleştirmek istediklerini sürdürmeye çalıştı. Her yönetici gibi onlar da meşruiyet araçları aramışlardı. Abdullah Me’mun ve Muhammed Emin iç savaşı, öyle ihtiyaçlar doğurmuştu ki bu ihtiyaçlara cevap verebilmenin en iyi yolu çeviri hareketinin benimsenip teşvik edilmesi oldu.25
Çeviri hareketinin Abbasî devlet ideolojisini uygulama bağlamında önemli bir yer tuttuğu anlaşılmaktadır. Ancak çeviri hareketi Abbasî yönetimi için bu denli önemli olsa da yine de bu faaliyetin sadece yönetimden kaynaklanan saiklerle gerçekleştiği tam olarak doğru değildir. Toplumda da tercüme faaliyetiyle karşılanabilecek bir talep/ihtiyaç bulunmaktaydı. Zira zamanla Bağdat’ta faaliyet gösteren bilim adamlarının sayısı artmaya başlamıştı. Bu sayı onların gün geçtikçe kendilerine yeni teorik meşgaleler yaratmasına neden oluyordu. Bu entelektüel canlanmaya yanında Abbasî yönetiminin tercümeye desteği devam ediyordu. Böylece bu teorik meşgaleler, zamanla tercümelere gereksinim sağladı. Bu gereksinim de felsefi bilimleri kapsar hale geldi.26
Bağdat’ta bilim adamlarının yığılmasının nedeni kuşkusuz bilginlere kurumsal desteğin sağlanmasıydı. Bu sayede alanlarında uzman kişiler Bağdat’a yerleşmeye başladı. Bu bilginler de Arap bilim ve felsefesinin oluşumuna katkıda bulunup, teorik meşgalelerini karşılama amacıyla kendileri de çeviriler yaptırmaya başladı. Bu döngü içerisinde çeviri hareketi kendi kendini sürdürür bir hale geldi.27
Toplum içerisinde çeviri hareketini destekleyen -Abbasî hanedanı haricinde- aileler de bulunmaktaydı. Halife Abdullah Me’mun döneminde bazı zengin ailelerin özel kütüphane kurarak telif, tercüme ve ilmi araştırmalara büyük paralar yatırdığı bilinmektedir. Bunlara verilebilecek en iyi örneklerden biri Şakiroğullarıdır.
Şakiroğulları, Beytü’l-Hikme’de bir müddet çalıştıktan sonra ayrılarak kendilerine ait rasathane ve tercüme bürosu kurdular. Bunlara ilave olarak zengin bir de kütüphane
24 Gutas, a.g.e., s. 38-52.
25 A.g.e., s. 108.
26 A.g.e., s. 109.
27 A.g.e., s. 116.
oluşturdular.28 Bu tür aileler yanında saraylıların, Tahir bin Hüseyin gibi askerî sınıfa mensup kişilerin de benzeri çalışmalarda bulunduğu bilinmektedir.29 Yukarıda ifade edildiği gibi bilim adamlarının kendileri de tercüme faaliyetindeki önemli itici güçlerdendi. Unutulmaması gereken diğer grup ise bizzat mütercimlerdir.30
Tercüme edilecek kitapların çoğu devletin sınırları dışındaydı. Abdullah Me’mun, Bizans’a seferleri sırasında kadim Yunan kitaplarını onlardan talep eder. Ve kendisine Eflatun, Aristo, Sokrat, Oklidis vb. kitaplar gönderilir.31 Bunun yanı sıra Abdullah Me’mun’un bu kitapları Rum melikinden mektup vasıtasıyla istediği, melikin önce karşı gelse de halifenin sefer hazırlığına girişmesi üzerine kitapların verildiği de söylenmektedir.32
Çeviri, direkt Grekçeden Arapçaya yapıldığı gibi, Grekçeden önce Süryaniceye ve Süryaniceden Arapçaya şeklinde de gerçekleşebilmekteydi.33 Grekçe, Süryanice, Sanskritçe dillerinde yazılmış antik eserlerin bu şekilde tercüme dilmesiyle büyük bir kültür intikalinin de gerçekleştiği söylenebilir. Tarihin en büyük kültür intikaline sebep olduğu kabul edilebilecek bu tercüme hareketi, Budist Sutraların Çince’ye ve Arapça eserlerin Latinceye çevrilmesiyle gerçekleşen intikallerle kıyaslanabilir. Mukayese neticesinde, hem nicelik ve hem de nitelik açısından bu harekete nazaran kapsamlarının daha dar olduğu araştırmacılar tarafından dile getirilmiştir.34
Beytü’l-Hikme gibi bir akademide Huneyn ibni İshak misali mahir mütercimler yetişti. Theofrastos, Öklides, Batlamyus, Dioscorides, Calinus vb. müelliflerin başyapıtları tercüme edildi. Bu eserlerin, Grekçe ve Süryanice asıllarına uygun bir şekilde yapılan tercümeleri sayesinde Arapça, dünyanın en önemli bilim dili haline geldi ve bu özelliğini uzun bir süre muhafaza etti.35
1978, s. 339. Kaynakların, kitapların verilmeyişini sefer hazırlığına sebep olarak göstermeleri tercüme edilecek kitapların Me’mun için ne kadar önemli olduğuna işaret etmektedir.
33 İbnü’n-Nedim, I, s. 382–384.
34 Seyyid Hüseyin Nasr, İslam ve İlim: İslam Medeniyetinde Aklî İlimlerin Tarihi ve Esasları, İnsan Yay., İstanbul 1989, s. 12.
35 Nasr, a.g.e., s. 12.