Abdestin Müstehabları ve Müvâlâtın Hükmü

Sözlükte sevilen, beğenilen ve hoşa giden anlamlarına gelen müstehab, ıstılahta Hz. Peygamber’in (s.a.) bazen yapıp bazen terk ettiği fiillere verilen isimdir.257 Müstehab olan ameller işlendiğinde sevap kazanılırken, terki cezayı gerektirmez. Zaman zaman sünnet-i gayrı müekkede yerine de kullanılan müstehab karşılığında mendûb,258 nafile, tatavvu’, edeb, mergûbün fîh, fazilet gibi kavramlar da kullanılmaktadır.

252 _{İbn Melek, Şerhu Mecmai’l-bahreyn, I, 139.}

253_{İbn Nüceym, el-Bahrü’r-râik, I, 34 .هب تفلما ححصلما هيلإ عوجرلما ركذو هنع عوجرلما ركذ في نوتلما باحصأ نم بجعلاو}

254 _{Aynî, Remzü’l-hakâik, I, 8.}

255 _{Nesefî, el-Kâfî, vr. 2b. Ayrıca bk. Nesefî, el-Musaffâ, II, 545.} 256 _{İbn Âbidîn, Minhatü’l-Hâlik, I, 34.}

257 _{Abdülaziz el-Buhârî, Keşfü’l-esrâr, II, 303.}

258 _{Mendûbun müstehabdan daha umumi olduğunu söyleyenler de vardır. Bk. Ebüssuûd,} Fethullahi’l-muîn alâ şerhi’l-Kenz li Molla Miskîn, I, 39.

Gerek sünnetler gerekse müstehablar, elde edildikleri kaynak açısından ortaktırlar. Hal böyle olunca birbirine yakın bu iki hükmün tespitinde mezhepler, benimsedikleri usûllerin farklılığı nispetinde ayrılığa düşmüşler, aynı fiillere farklı hükümler verebilmişlerdir. Örneğin, Hz. Peygamber (s.a.) sağdan başlamak anlamına gelen teyâmüne sadece abdestte değil bütün davranışlarında riayet etmiştir. Devamlı yapılmasına nazaran abdest konusunda da sünnet hükmü verilmesi beklenen teyâmün, fakihlerin bir kısmı tarafından müstehab olarak değerlendirilmiştir. Burada hüküm farklılığının oluşmasındaki ana etken Allah Resûlü’nün bir davranışı sürekli yapması yanında bu davranışın yapılış keyfiyeti ve vasfıdır. Nitekim Sadrüşşerîa, “Hz. Peygamber’in abdest uzuvlarını soldan başlayarak yıkadığına dair herhangi bir rivayet olmamasına rağmen nasıl oluyor da teyâmün sünnet olmuyor?” sorusunu, “Sünnet, Hz. Peygamber’in (s.a.) bazen terk etse de devamlı yaptığı şeylerdir. Eğer bu devamlılık, ibadet şeklinde olursa sünen-i hüdâ; elbise giymek, sağ elle yemek, girerken sağ ayakla girmek… gibi adet/alışkanlık türü davranışlardan olursa sünen-i zevâiddir. Resûlullah’ın teyâmüne devamlılığı da ikinci türdendir.” şeklinde cevaplamıştır.259

Abdestin altmış civarında müstehabı olduğu ifade edilmektedir.260 _{Edep ve} fazilet türü davranışların da aynı kategoride değerlendirildiği dikkate alındığında bu sayı makul kabul edilebilir. Ancak muhtasar metinler, meseleleri bütün boyutlarıyla ele almayı amaçlamadıklarından bu müstehablardan sadece birkaç tanesini zikretmekle iktifa etmişlerdir. Söz gelimi Kudûrî’nin Muhtasar’ında261 _{bunlardan iki} tanesine, Muhtâr’da ise dört tanesine temas edilmiştir. Sünnet ve müstehabın kaynağının bir olmasının sonuçlarından birisi de açıkça tasrih etmedikleri sürece erken dönem Hanefî fakihlerinin sözlerinden bir fiil için hangi hükmü verdiklerini anlama güçlüğüdür. Hatta Gaznevî (ö. 593/1197) gibi bazı âlimlerin müstehaba sünnet de denildiğini söylemesi262 _{dikkate alındığında fakihlerin bu meseledeki kanaatlerini tam}

259 _{Sadrüşşerîa, Şerhu’l-Vikâye, I, 24-25.} 260 _{Nânûtevî, Hâşiyetü Kenzi’d-dekâik, I, 16.} 261 _{Kudûrî, el-Muhtasar, 10.}

olarak tespit etmek daha da zorlaşmaktadır. Hâlbuki bu iki kavram arasında farklılık vardır.263

Abdestin müstehabları arasında Muhtâr metninde teyâmün, boynu mesh etmek, niyet ve tertip; Vikâye264 ve Kenzü'd-dekâik’te teyâmün ve boynu mesh etmek;

Mecmau’l-bahreyn’de ise yalnızca teyâmün zikredilmektedir. Muhtâr’da müstehablar

arasında yer verilen niyet ve tertip, Vikâye ve Kenzü'd-dekâik’te abdestin sünnetleri arasında yer almaktadır.265 _{Ancak Mevsılî’nin İhtiyâr’daki beyanı, niyet ve tertip} konusunda onun da önceki iki metin müellifi ile müttefik olduğunu göstermektedir.266 Bununla birlikte farklı olarak o, müvâlâtı İhtiyâr’da abdestin müstehabları arasında saymaktadır.267 _{Buna göre Mevsılî ile diğerleri arasında müvâlâtın hükmü konusunda} ihtilaf bulunduğu anlaşılmaktadır.

Müvâlât/vilâ, abdest sırasında başka bir şeyle meşgul olmaksızın uzuvları peş peşe yıkamak268 _{veya -normal hava şartlarında- bir uzvu diğeri kurumadan hemen} yıkamak şeklinde tarif edilmiştir.269 _{İmam Mâlik’in Hz. Peygamber’in devamlı} yapmasından dolayı farz olarak telakki ettiği vilâ, Hanefî mezhebinde böyle değerlendirilmemiştir. Hanefîlere göre kitapta emredilen ilave şartlar aranmaksızın abdest alınmasıdır. Kitapta zikredilmeyen bir şeyin farz olduğunu söylemek ise nassa ziyade olup nesih kapsamındadır.270 Hz. Peygamber’in bir fiili sürekli yapması ise sünnete delalet eder.271

Serahsî, Alâeddin es-Semerkandî, Kâsânî, Kâdîhân, Burhâneddin el-Buhârî (ö. 616/1219), Tuhfetü’l-mülûk’ün müellifi Muhammed b. Ebî Bekir er-Râzî (ö.

263 _{Leknevî, müstehabın sünnetten daha umumi olduğu yönündeki açıklamayı, bunların}

birbirinin mukabili olduğunu söyleyerek reddeder. Bk. Leknevî, Şerhu’l-Hidâye, I, 103.

264 _{Hidâye’de bu mevzuya temas edilmemiştir.}

265 _{Burhânüşşerîa, Vikâye, 38; Mevsılî, Muhtâr, 14; İbnü’s-Sââtî, Mecmau’l-bahreyn, 71;}

Nesefî, Kenzü’d-dekâik, 139.

266 _{Kudûrî ve Semerkandî, niyet ve müvâlâtın müstehab olarak kabul etmektedir. Bk. Kudûrî,} el-Muhtasar, 10; Ebü'l-Kâsım Semerkandî, el-Fıkhu’n-nâfi’, I, 84-88.

267 _{Mevsılî, el-İhtiyâr, I, 48.}

268 _{Semerkandî, Tuhfetü’l-fukahâ, I, 13. Buna göre bir kişi ayağını yıkamadan önce yüzünü ya}

da kollarını kurulasa müvâlâtı terk etmiş kabul edilir.

269 _{Bu tarifi Kâsânî, temrîz sigasıyla (kîle) zikretmektedir. Bk. Bedâiu’s-sanâi’, I, 211;}

Sadrüşşerîa, Şerhu’l-Vikâye, I, 24.

270 _{Nesefî, el-Kâfî, vr. 3a.}

271 _{Bir fiilin sürekli yapılması vücûba da delalet edebilir. Ancak burada sünnet olması vücûba}

666/1268’den sonra), Kaşgârî (ö. 705/1305), Zeylaî, Sadrüşşerîa, Kâkî, Haddâd, Şeyh Bedreddin, Aynî, Molla Miskîn, Molla Hüsrev, Trablusî, Amâsî, Halebî, İbn Nüceym, Timurtâşî, Ali el-Kârî, Şürünbülâlî, Haskefî, İzmîrî, İbn Âbidîn ve Leknevî gibi önde gelen pek çok fakih de müvâlâtın sünnet olduğu kanaatindedir.272

İsmi zikredilen fakihlerin tercihlerinden de anlaşılacağı üzere mezhep içerisinde genel kanaat, müvâlâtın sünnet olduğu yönündedir. Müvâlâtı müstehab olarak kabul ederek diğer üç metne muhalefet eden Mevsılî’den önce Hanefîlerden Ebü’l-Leys es-Semerkandî ile Gaznevî müstehab olduğunu söylemiştir.273 _{Ancak daha} sonra bu konuda onları takip eden bir fakih bilmiyoruz.