a Davranışcı öğrenme kuramları

Davranışçılık birinci dünya savaşının sonlarına doğru ortaya atılan psikanalist kuram ve işlevselciliğe karşı ortaya atılan bir kuramdır. Watson zihnin incelenmesini reddederek öğrenmede en önemli unsurun organizmanın davranışları olduğunu ve bunun da ancak gözlem yoluyla keşfedileceğini savunmuştur. Davranışçı kuramın önde gelen diğer kuramcıları; Pavlov, Thorndike ve Skinner çalışmalarını genellikle hayvanlar üzerinde yapıp insan ve hayvanların öğrenmelerinin benzer olduğunu ileri sürmüştür (Erden ve Akman, 2001). Davranışçı kurama göre nesnel yöntemlerle ölçülemeyen zihinsel süreçlerin öğrenme de bir etkisinden söz edilemez. Öğrenme uyarıcı-tepki ilişkisi içinde gerçekleşir. Öğrenmenin kalıcı bir duruma gelmesi için uyarıcı- tepki arasında oluşan bağın güçlenmesi gerekir.

 Davranışçı Kuramda Temel Kavramlar

 Uyarıcı: İnsanı etkileyen fiziksel ve kimyasal her türlü olay birer uyarıcıdır. Örneğin; ışık, ses, sıcaklık ve tat alma gibi olaylar birer uyarıcıdır (Ertuğrul ve Tağluk, 2014).

 Tepki: Herhangi bir uyarıcıya karşılık canlıda oluşan fiziksel davranış değişikliklerdir (Yıldız, 2014).

 Davranış: Canlıların dış dünyadan gelen uyarıcılara karşı bilişsel, duyuşsal ve bedensel olarak gösterdiği tepkilerin tümüne davranış denir (Güneş, 2015).

Davranışı kuramı savunan bilim adamlarına göre birey karşılaştığı problemi önceki yaşantısındaki olaylara verdikleri tepkilere benzer tepkiler vererek çözmeye çalışırlar ya da ilk defa karşılaştıkları bir problemi deneme yanılma yoluyla çözmeye çalışırlar. Zihinsel süreçlerin öğrenmede bir etkisinin olmadığını ileri süren davranışçı kuramcılar insanlarla hayvanların öğrenmelerinin aynı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bu nedenle öğrenme psikolojisini incelerken hayvanlar üzerinde araştırma yapmışlardır. Örneğin; Pavlov öğrenmeyi ve klasik koşullanma sürecini hayvanlar üzerinde incelemiş

insanların ve tüm canlıların öğrenme sürecinde klasik koşullanmanın önemini vurgulamıştır (James, 2013).

Davranışçı kurama göre ilk uyarana karşı klasik koşullanma sürecinden sonra dışsal pekiştirme yoluyla davranışın canlı üzerinde daha kalıcı olacağını ifade ederek bu kavram üzerine birçok çalışma yapmışlardır. Ancak davranışçı kuram öğrencinin öğrenme sürecinde zihinsel olarak aktif olmadığını ifade temektedir. Çünkü öğrenci kapalı bir kutu gibidir. Zihin gözlenemediğinden öğrenmede bir etkisi yoktur (Pınar, 2015).

1. Ivan Pavlov ve klasik koşullanma

Öğrenme sürecini klasik koşullanma ile açıklayan Pavlov köpekler üzerine zil sesine karşı salya tepkisi oluşturmak için aşağıdaki gibi bir deney yapmıştır.

1. Aşama: Köpekler zil sesine karşı herhangi bir tepki vermemiştir.

2. Aşama: Köpeklere et (koşulsuz uyarıcı) verildiğinde salya tepkisi (koşulsuz tepki) oluştururlar.

3. Aşama: Köpeklere zil sesiyle birlikte et verilir ve köpekler yine salya tepkisi oluştururlar.

4. Aşama: köpeklere zil sesi (koşullu uyarıcı) verilir köpekler yine salya tepkisi (koşullu tepki) oluşturmaya başlar.

Yapılan deneye göre başlangıçta zil sesine karşı tepki salya tepkisi oluşturmayan köpekler üzerinde zil sesine karşı salya tepisinin oluştuğu gözlenmiştir. Böylece organizmada kazanılması hedeflenen davranışlar bu yöntemle öğrencilere kazandırılabilir (Dilmaç ve Karababa, 2016).

 Nötr uyarıcı: Organizmada herhangi bir tepkiye sebep olmayan uyarıcılardır. En başta zil sesi köpek için nötr uyarıcı durumundadır.

 Koşulsuz uyarıcı: Organizmada doğal olarak oluşan ve her defasında aynı tepkiye yol açan uyarıcılardır. Köpek için et koşulsuz uyarıcıdır.

 Koşullu uyarıcı: organizma için doğal olmayan tekrarlardan sonra tepkiye sebep olan uyarıcılardır. Köpek için zil sesi salya tepkisine sebep olan koşullu uyarıcıdır.

Koşulsuz Uyarıcılar Koşulsuz Tepkiler (Tavuk) (Salya)

Bu aşamada Zil sesi (Nötr Uyarıcı) verilir.

Nötr Uyarıcı Koşulsuz Uyarıcı Koşulsuz Tepki (Ses) (Tavuk) (Salya)

Koşullu Uyarıcı Koşullu Tepki (Ses) (Salya)

Şekil 2.1. Klasik koşullanmada uyarıcı-tepki ilişkisi

 Klasik koşullanmanın kavramları:

 Tekrar ve Pekiştirme: uyarıcı-tepki bağıyla gerçekleşen öğrenmenin kalıcı olabilmesi için belirli periyotlarda tekrarlanarak pekiştirilmesi gerekir (Yeşilyaprak, 2002). Öğrenme bu bağlamda bir defada gerçekleşecek bir süreç değildir.

 Genelleme: Nötr uyarıcıya karşı koşullanma gerçekleştikten sonra koşullu uyarıcıya karşı oluşan tepkinin benzer uyarıcılara karşı gösterilmesidir (Bilge, 2016).

Watson’a göre öğrenme yalnızca gözlenebilir davranışlar olarak ölçülebilir. Bu nedenle zihinsel süreçler somut olmadığı için bilimsel yöntemlerle incelenemez. Watson insanları doğuştan herhangi zihinsel yeteneklere sahip olmadığını ve öğrenmede bu olguların önemsiz olduğunu ileri sürmüştür. Watson çocukluk dönemi öğrenmeleri ve hayvanların öğrenmeleri konusunda birçok araştırmalarda bulunmuştur. Bu bağlamda 10 aylık bebek üzerine yapılan çalışmalara göre beyaz fare görünce ağlayan bebeğin zamanla beyaz fareye benzeyen her şeyden, beyaz sakaldan, pamuktan korktuğu gözlenmiştir (Özdel, 2015). Watson’a göre öğrenmenin üç temel ilkesi bulunmaktadır:

1. Bağ ilkesi: Watson’a göre öğrenme bir dizi uyarıcı - tepki arasındaki bağın kurulmasıyla oluşur. Bu bağın zincirleme olarak sürmesi gerekir.

2. Sıklık ilkesi: Watson öğrenme sürecini açıklarken pekiştirme kavramından söz etmemektedir. Bu nedenle koşullanma sonunda oluşan davranışın kalıcı olması için tepkinin sıklıkla tekrarlanması gerekir.

3. Yenilik ilkesi: herhangi bir uyarıcıya karşı verilen son tepkinin tekrar edilmesi yine bu uyarıcıya karşı aynı tepkinin oluşma ihtimalini artırır (Gencel, 2016)

3. Skinner ve Programlı Öğretim

Davranışçı kuramcılardan biri olan Skinner öğrenmenin edimsel koşullanma ile gerçekleştiğini ileri sürmektedir. Edimsel koşullanmaya göre canlıyı ödüle almaya yönelten ya da cezalandırılmaktan alıkoyabilen davranışın tekrarlanarak öğrenilmesi esastır. Edimsel koşullanmaya göre pekiştirme istenen davranışın ortaya çıkmasını artıran her uyarıcı olarak tanımlanır. Edimsel koşullanmaya göre:

1. Edimsel koşullanmada organizma aktiftir.

2. Edimsel davranışlar bilinçli bir şekilde gerçekleşir.

3. İstenen davranışlar öğrenme gerçekleşene kadar pekiştiricilerle desteklenmelidir. 4. Edimsel koşullanmaya göre tesadüfen yapılan davranışlar bilinçli davranışlara dönüştürülür (Bozkurt vd., 2016)

Skinner edimsel koşullanmaya göre kurduğu programlı öğretimin kuruculuğunu yapmıştır. Programlı öğretimin esaslarına göre ölçülebilir davranışlar öğrencilerin hazırbulunuşluğu ölçülür, öğretilecek bilgi parçalar halinde sunulur ve öğrencilerin her olumlu davranışı ödüllendirilir (Black, 1997; Thompson et al. 1992; Smith and Ragan, 1993).

Skinner’in öğretim programına göre öğretim bireyselleştirilmiştir. Buna göre öğretim tesadüfi gerçekleşmez belirli bir programa göre gerçekleşir. Her öğrencinin bireysel öğrenme hızına göre ilerleme kaydedilir. Öğrenme sonucunda öğrenciye anında geri dönüt verilir (Kandemir, 2014).

 Skinner’in Pekiştirme İlkeleri

1- Küçük adımlar ilkesi: öğrencilere kazandırılması hedeflenen konular, bilgi üniteleri en küçük birimlerle göre düzenlenir ve böylece öğrencilere aktarılır.

2- Etkin Katılım İlkesi: Öğrenci klasik koşullanmadaki gibi pasif değil etkin katılımcıdır. Öğrenme öğrencinin kendisi tarafından yapılır.

3- Başarı İlkesi: öğrenciler öğretilen her davranışı öğrenmek zorundadır. Bu bağlamda sorular öğrencinin başarabileceği zorlukta hazırlanır. Bir davranış öğretildikten sonra ancak diğer öğrenmeye geçilir.

4- Anında Düzeltme İlkesi: küçük adımlarla hazırlanan konular öğrenciye aktarıldıktan sonra öğrenciye sorular yöneltilir. Öğrenciye anında geri dönüt sağlanınca öğrenci yanlışını hemen düzeltme imkânı bulmakta ve kendi öğrenmesini kontrol etmektedir. Anında geri dönüt ve düzeltme pekiştirmenin en temel öğesidir.

5- Dereceli İlerleme İlkesi: küçük adımlar halinde oluşturulan konular aşamalı bir şekilde basitten karmaşığa, bilinenden bilinmeyene ve kolaydan zora doğru olmalıdır. 6- Bireysel Hız İlkesi: Her öğrenci seviyesine uygun olan programlı öğretimde başarısızlığın olmadığı için öğrencinin öğrenme düzeyine göre ilerleme kaydedilir. Sınıf içinde öğrenciler arsındaki bireysel farklılıklardan kaynaklanan sorunlar ortadan kaldırılmaya çalışılmıştır. Sınıf geçmede sadece öğrencinin seviyesi dikkate alınır (Çetin, 2016).

4. Thorndike öğrenme kuramı

Thorndike öğrenmeyi uyarıcı ve davranış arasındaki sinirsel (nöronal) bir bağla gerçekleştiğini ileri sürmektedir. Thorndike’a göre en önemli faktör deneme-yanılma sonucunda seçme ve bağlanma yoluyla gerçekleşir. Birey öğrenme aşamasında birçok denemelerde bulunur bunlardan buna göre bireyi amacına ulaştıran tepkileri seçer ve o davranış bireyde kalıcı hale gelir (Vural, 2016)

Thorndike etki ilkesine göre ödül ve cezanın önemini vurgulamıştır. Bu nedenle öğrenciyi başarıya götüren davranışların öğrenilmesi kolaylaşırken, başarısız olan davranışın tekrarlanma ihtimali azalır. Thorndike deneme yanılmaların kendiliğinden gerçekleştiğini ifade etmektedir (Binbaşıoğlu, 1978).

Davranışçı Kuramı Sınıf Ortamında Uygularken Dikkat Edilmesi Gerekenler

 Olumlu atmosfer sağlanması,

 Soru sormada dikkat edilecek hususlar,  Sınıf önünde konuşma,

 Yanlış şartlanmalara dikkat etme,  Davranış-şartlanma ilişkisi,  İpucu verme,

 Genel bildirim,  Genelleme ayırt etme,

 Farklı öğretim yöntemlerinden yararlanma,  Pekiştirme ve cezanın kullanımı,

 Gözleyerek öğrenme.

 Davranışçı kuramda zihinsel süreçler ihmal edildiği için Türkçe, Matematik, Sosyal ve Fen derslerinin öğrenmesinde etkili değildir. Soyut derslerden çok sosyal davranışların kazanılmasında etkilidir.

 Öğrencide beklenen hedef kazanım uyarıcı verildikten hemen sonra ortaya çıkmayabilir.

 Uyarıcıya gösterilen davranış uyarıcıyla ilgili olmayabilir benzer uyarıcılara genellenmiş bir davranış olabilir.

 Dışarıdan verilen pekiştireçler öğrenciyi dışa bağımlı hale getirebilir böylece içsel güdülenme zayıflayabilir (Çetin, 2016)