ؿ Harfinin Zâid Olarak Kullanıldığı Yerler

Bu harfin çok geniş bir kullanım alanı bulunmaktadır. Klasik nahiv kitaplarında ve bu harf ile ilgili yazılan müstakil eserlerde birçok görevinden bahsedilmektedir. Cümlede bir şeyi hak etme, hakkı olma; sahip olma; mülk edinme, bir şeyi birine mülk yapma; ait olma, mahsus olma; açıklama; sebep, illet, içinlik, nedenlik; olumsuzluğu pekiştirme gibi birçok aslî görevleri bulunmaktadır.313 Zâid olarak kullanıldığı yerleri ise cer amelini yapan ve yapmayan olmak üzere iki kısımda ele alınmaktadır.

a. Cer Harfi Olan

ؿ

ın Zâid Olarak Kullanıldığı Yerler:

Hareke etkisine sahip zâid

ؿ

harf-i ceri genelde tekîd içindir. Kendinden sonraki kelimeyi cer eden bu harf şu durumlarda zâid olarak kullanılmaktadır.

311

Bakara:228.

312 _{İbn Hişâm, Muġni’l-lebîb, s.129.}

313 _{İbn Yaʿîş, Şerḥu’l-mufaṣṣal, V, 133-149; Mâleḳî, a.g.e., s.218-256; Murâdî, a.g.e., s.95-139; İbn}

1. Mef’ûlden önce geldiğinde

ؿ

harfi bazen zayıf âmili güçlendirmek maksadıyla âmili zayıf olan mef’ûlden önce zâid olarak gelebilmektedir.314

Âmilin zayıflığından kasıt âmilin mef’ûlünden sonra gelmesi veya âmilin ism-i fâil, ism-i mef’ûl, mastar gibi fiile benzeyen (müştâk) bir kelime olmasıdır. Örneğin

ْىفكيريػبٍعىػتْ اىيٍؤُّرلػػػػًْلْ ٍميتنيكْ فًإ

(Eğer rüya yorumluyorsanız

)

315

âyetinde âmil olan

ْىفكيريػبٍعىػت

fiili, mef’ûlünden sonra gelmiştir.

ْناقِّدىصيم

ٍْميهىعىمْ اىمػػػػػِّْل

(Yanlarında bulunanı doğrulayıcı olarak...)316 âyetinde âmil olan

ؽِّدىصيم

mastarı ismi fail olup müştâk bir kelimedir.

ْىفويبًتاىكْيوػػػػػػػْىلْامنًإىك

(Biz onu yazmaktayız)317 âyetinde ise âmil olan

ْىفويبًتاىك

ism-i faili hem müştak bir kelime hem de mef’ûlden sonra gelmektedir. Âyetlerdeki zâid

ؿ

harfinin geliş amacı ise hareke etkisi zayıf olan âmil hükmündeki bu kelimelerin mef’ûle olan etkisini artırmaktır. Yine Kur’ân’da

ْىفويبىىٍرىػيٍْمًِّبِىرػػػػػػػًْلٍْميىْىنيًذملِّلْهةىٍتٔىرىكْلنديى

(Rablerinden korkanlar için hidayet ve rahmet vardır)318,

ْيديًرييْاىمػػػػػػِّْلْ هؿامعىػف

(Her dilediğini mutlaka yapandır)

,

319

ْىنيًدًىاىشْ ٍمًهًمٍكيحػػػػػػػًْلْامنيكىك

(Biz onların hükmüne şahiddik)320 _{âyetlerinde ve diğer birçok âyette}321

ؿ

_{harfi aynı şeklide zâid}

olarak kullanılmıştır.

314 _{Mâleḳî, a.g.e., s.247; Murâdî, a.g.e., s.106; İbn Hişâm, Muġni’l-lebîb, s.242-243; Zerkeşî, a.g.e.,}

III, 86; Ġalâyînî, a.g.e., III, 184.

315 _Yûsuf:43. 316 _Bakara:91. 317 _Enbiya:94. 318 _Aʿraf:154. 319 _Burûc:16. 320 Enbiya:78. 321

Kur’ân’daki diğer kullanımlar için bkz. Bakara:116;133;136;138;139; Âli İmrân:84; Yûnus:28;

Hûd:2;53; Yûsuf:11;12;58;63; Ḥicr:9;20;22; İsrâ:27; Meryem:44;

Enbiyâʾ:50;52;53;73;78;82;90;94;98; Müʾminûn:4;5;8;38;47;61;69;70; Şuʿarâ:55;171; Ḳaṣaṣ: 12;20; Rûm:26; Yâsîn:71; Meʿâric:29;32.)

ؿ

harfi bazen de mef’ûllerini doğrudan alan fiillerin mef’ûllerinden önce zâid olarak gelmektedir.322 Örneğin peşinden gitmek, yaklaşmak, ulaşmak anlamlarındaki

ًْدىر

ْىؼ

ile istemek anlamındaki

ْىرأاْىد

fiili, mef’ûllerini

ؿ

harf-i cerine gerek duymadan doğrudan alabilen fiillerdir. Ancak

ميكػػػػػػػػْىلْ ىؼًدىرْ ىفويكىيْفىأْىىسىع

(Belki de sizin arkanıza takılmıştır (Belki hemen başınıza gelir))323

ve

ٍْميكىلْ ىِّينىػبييػػػػػػًْلْ يوٌللاْ يديًريي

(Allah size (bilmediklerinizi) açıklamak istiyor)324 âyetlerinde görüldüğü gibi bu fiillerin mef’ûllerinde

ؿ

harfi gelmektedir.325 Buradaki

ؿ

harflerinin tazmîn326 için zâid olduğu belirtilmektedir. Nitekim el-Murâdî birinci âyetteki

ؼدر

fiiline

ْىعًبىت

ve

ْىبيرىػق

anlamı verirken, ez-Zerkeşî, çoğunluğun

ْىبىرىػتٍػقًإ

anlamı verdiğini dile getirmektedir.327

Ancak bu kullanım

ًْب

harfinde de bahsedildiği gibi semâî olup328 bütün mef’ûllerde uygulanmamaktadır. Örneğin

ْناٌيًلىعْ يتٍبىرىض

ifadesi

ْ يًلىعػػػػػػػػػػػًْلْ يتٍبىرىض

şeklinde söylenememektedir.

2. Müsteğas bihten önce geldiğinde

Darda kalmış birinin yardımına (imdadına) başka birini/birilerini çağırmaya istiğâse denmektedir. Bir münâdâ çeşidi olup sadece

اىي

harfi ile yapılmaktadır. Yardıma çağıran kişiye müsteğîs denmekte ve cümlede belirtilmemektedir. Yardım etmesi istenen kişiye müsteğâs veya müsteğâs bih, kendisine yardım edilmesi istenen kişiye de müsteğâs leh denmektedir. Müsteğâs bihte fethalı bir lam (

ْىؿ

), müsteğâs

322 _{Mâleḳî, a.g.e., s.246; Murâdî, a.g.e., s.107; İbn Hişâm, Muġni’l-lebîb, s.241; Zerkeşî, a.g.e., III,}

85.

323 _Neml:72.

324 _Nisa:26.

325 _{Kur’ân’daki diğer kullanımlar için bkz. Bakara:152; Aʿrâf:62; Tevbe:61; İsrâ:44; Hacc:26;}

Yûnus:72;93; Zumer:12.) 326

Tażmîn kısaca harf-i cerin fiile mâna kazandırmasıdır. bkz. Çörtü, Arapça Dilbilgisi (Nahiv), s.337-338.

327 _{Murâdî, a.g.e., s.107; Zerkeşî, a.g.e., III, 85.}

lehte kesralı bir lam (

ًْؿ

) bulunmaktadır. Her iki mecrûrda harfi cer ile mecrûrdurlar.329

Ancak mâna bakımından mef’ûl oldukları için mahellen mansûbdurlar. Müsteğâs bihten önce gelen fethalı lam (

ْىؿ

) zâid kabul edilmektedir.330

Örneğin

!وكرمىعًلْودٍيىزػػػػػػػْىلْاي

(Ey Zeyd Amr’a yardım et! Zeyd! Amr’a yetiş!) cümlesinde

اي

istiğase edatıdır.

ديز

kelimesi başındaki zâid

ؿ

harf-i cerinden dolayı lafzen mecrûr mahellen mansûbdur.

ْوكرمىعًْلػػػػ

car ve mecrûru mahzuf

ْيثيًغىتٍسىأ

fiiline müteallıktır. Cümlenin takdiri

ْوكرمىعػػػػػػػًْلْ ْنادٍيىزْ يثيًغىتٍسىأ

şeklindedir. Yine

ًْضيًْرْىمٍلًلْ ًبيًبمطلػػػػػػػْىلْاي

(Ey Doktor! Hastaya yardım et! Doktor! Hastaya yetiş!),

ًْءاىرىقيفٍلًلًْءايًنٍغْىٍلْػػػػْىلْاي

(Ey zenginler fakirlere yardım ediniz!) ve

ًْءاىفىعُّضلػػػػًْلًْوملىلْاي

(Ey Allah’ım zayıflara yardım et!) örneklerinde de aynı durum söz konusudur.

el Murâdi ve İbn Hişâm, müsteğâs bihten önceki lâmın ziyâdeliğinin ihtilaflı olduğunu belirtmektedirler. Zâid olduğunu düşünenler,

ؿ

harfinin burada herhangi bir şeye müteallik olmamasına bağlamaktadırlar.331

Bu kullanımın Kur’an’da örneği bulunmamaktadır.

3. Muzaf ve Muzafun ileyhin arasında yer aldığında

Muzaf ve muzafun ileyh normalde birbirinden ayrılmaz. Ancak bazen ikisinin arasına tahsîsi (özelliği, aidiyeti) te’kîd için zâid

ؿ

harfi gelebilmektedir. Bu lâma (

ْيةىمىحٍقيمٍلاْيـ ىلاٍلىا

) lâm-ı muḳhame (araya girmiş lâm) denmektedir.332 Örneğin

ًْلٍهىجٍلػػػًلْىسٍؤيػبْاىي

(Ey cahilliğin sıkıntısı! (derdi, ıstırabı), Hey ne kötü cahillik!),

ْ ًبرْىحٍلػػػػًلْ ىسٍؤيػبْاىي

(Ey savaşın sıkıntısı! (derdi, ıstırabı), Hey ne kötü savaş!) ve

ًْضيًرًمٍلػػػًلْىسٍؤيػبْاىي

(Ey hastalığın

329

Kafes, a.g.e., s.224, 225. 330

Mâleḳî, a.g.e., s.219-220; Murâdî, a.g.e., s.103-104; İbn Hişâm, Muġni’l-lebîb, s.244-246; Zerkeşî, a.g.e., III, 86; Ġalâyînî, a.g.e., III, 184.

331 _{Murâdî, a.g.e., s.104.}

sıkıntısı (derdi, ıstırabı!), Hey ne kötü hastalık!) tamlamalarındaki

ْؿ

harfleri zâiddir. Aslında tamlamalar

ًْضيًرًمٍلاْ /ْ ًبرْىٍت٘اْ/ْ ًلٍهىٍتٗاْ ىسٍؤيػبْاىي

şeklindedir. Yine

ْىكػػػػػػػػْىلْاىبأْىلا

(Senin baban yoktur) ve

ْْودٍيىزػػػػػػػػػػًْلْاىخىأْ ىلا

(Zeyd’in kardeşi yoktur) tamlamalarında da

ؿ

harfi aynı şekilde zâiddir. Tamlamalar aslında

ْىؾاىبأْىلا

ve

ْودٍيىزْ اىخىأْ ىلاْ

şeklindedir. el-Mâlekî bu cümlelerin başındaki

لا

nın muafiyet (tebrie) için olduğunu ve muzafı nasb ettiğini belirtmektedir. Muzaf ve muzafun ileyh arasındaki zâid

ؿ

lar ise tahsîsi te’kîd içindir.333

ؿ

harfinin bu şekilde kullanımına Kur’an’da rastlanmayıp çoğunlukla şiirde geçmektedir.334

4.

فاك

nin haberinden önce geldiğinde

Bu harfin çeşitlerinden olan Lâmu’l-cuhûd olumsuzluk ifade etmektedir. Öncesi menfilik ifade eden

فاك

nin haberinin başındaki muzâri fiilin başına gelmekte ve bu fiili nasbetmektedir. Bu lâm

فاك

nin olumsuzluğunu tekîd içindir.335

Zerkeşî, öncesinde olumsuzluk bulunan

فاك

nin haberindeki lâmu’l-cuhûdun zâid olduğunu söylemektedir.336

Zerkeşî’ye göre

ْ ىينًنًمٍؤيمٍلاْ ىرىذىيًلْ يوٌللاْ ىفاىكْ ام

(Allah mü’minleri asla bırakacak değildir),337

ٍْميهىػبِّذىعيػيًلْيوٌللاْىفاىكْاىمىك

(Allah onlara asla azap edecek değildir

)

338 ve

ْ ٍميىتْٛ ىرًفٍغىػيًلْيوٌللاًْنيكىيٍْىل

(Allah onları asla bağışlayacak değildir)339 âyetlerindeki

ؿ

lar zâid olup cümledeki olumsuzluğu te’kîd etmektedir.

333 _{Mâleḳî, a.g.e., s.244-245.}

334 _{Ayrıca bunlar ve buna benzer tamlamaların irabı ve diğer özellikleri için bkz. Sîbeveyh, a.g.e.,}

II, 276 vd.; Baġdâdî, Abdulkâdir b. Ömer, Ḫızanetu’l-edeb ve lubbu lubâbi lisâni’l-Arab, (thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn) Metkebetu’l-Ḫâncî, Kahire, 1997, I, 467-470, IV, 99-112.

335

Mâleḳî, a.g.e., s.225. 336

Zerkeşî, a.g.e., III, 87; IV, 344.

337 _{Âli İmrân:179.}

338 _Enfâl:33.

b. Cer Harfi Olmayan

ؿ

ın Zâid Olarak Kullanıldığı Yerler:

Hareke etkisine sahip olmadığı için kendinden sonraki kelimede cer amelini gerçekleştiremeyen ve kendisi genellikle fethalı olarak kullanılan

ؿ

harfi şu durumlarda zâid olarak kullanılmaktadır;340

1. Mübtedan önce geldiğinde

İsim cümlesinin anlamını pekiştirmek için mübtedadan önce gelen ibtidâiyye (başlangıç)

ؿ

’ı zâid olarak gelmektedir. Zerkeşî

لىوٍقمػتلاْ ىىلىعْ ىسِّسيأْ هدًجٍسىمػػػػػػْىل

(Mescid (gerçekten) takva üzerine kurulmuştur

)

,341

ُّْبىحىأْيهويخىأىكْيفيسويي ْىلػػػػػػ

(Elbette Yûsuf ve kardeşi daha sevgilidir)342 ve

ْنةىبٍىىرُّْدىشىأٍْميتنىأ ْىلػػػػػػ

(Elbette siz korku bakımından daha (etkilisiniz) şiddetlisiniz)343 âyetlerini bu kullanıma örnek göstermektedir. Bu harflerin ibtidâiyye için olduğunu söyleyen Zerkeşî onların tekîd için geldiğini ve zâid olduğunu belirtmektedir.344

2. Haberden önce geldiğinde

ؿ

harfi isim cümlesindeki haberden önce zâid olarak gelebildiği gibi

ًْإْمف

,

ْمنًكل

ve

ْىؿاىز

nin haberlerinden önce de zâid olarak gelebilmektedir. Örneğin

ْهبًتاىكػػػػْىلْهديًعىس

(Saîd yazardır) ve

ْهزويجىعػػػػػْىلْْيليجمرلىا

(Adam ihtiyardır) cümlelerinde normal bir haberden önce zâid olarak gelmiştir. Ancak

ْْىـاىعمطلاْىفويليكٍأىيػػػػْىلٍْميهمػنًإْ ملاًإ

(Şüphesiz onlar da yemek yiyorlar) âyetinde

ْمفًْإ

nin,

ْهليًخىبػػػػػىلْْىليجمرلاْمنًكلىك

(Fakat adam cimridir) cümlesinde

ْمنًكل

nin,

ْيسٍقمطلىاْىؿاىزاىم

340

Mâleḳî, a.g.e., s.248-250; İbn Hişâm, Muġni’l-lebîb, s.259-261; Zerkeşî, a.g.e., III, 87. 341

Tevbe:108.

342 _Yûsuf:8.

343 _Ḥaşr:13.

ْ راىحػػػػػىل

(Hava hâlâ soğuktur.) cümlesinde ise

ْىؿاىزاىم

nin haberinden önce zâid olarak gelmiştir.

3.

لىأىر

ve

ْىىعىد

fiillerinin mef’ûllerinden önce geldiğinde

ؿ

harfi genellikle

لىأىر

fiilinin ikinci mef’ûlünden önce zâid olarak bulunabilmektedir. Örneğin

يًًتّاىشػػػػػػْىلْ ىؾاىرىأ

(Seni bana söver biri olarak görüyorum) cümlesinde ve

ًْوًعٍفمػنْنًمْيبىرٍػقىأْيهُّرىضْنىمػػػػػػْىلْويعٍدىي

(O kendisine zararı faydasından daha yakın olana yalvarır)345 _âyetindeki

ؿ

harfleri böyledir. Ancak İbn Hişâm âyetteki

ْ ؿ

harfinin ibtidaiyye olup zâid olduğu hakkında iki farklı görüş olduğunu belirtmektedir. İbn Hişâm’a göre sahih görüş ibtidaiyye

ؿ

’ı olmasıdır. Âyetin takdiri

ًْوًعٍفمػنْنًمْ يبىرٍػقىأْيهُّرىضػػػػػػػْىلْنىمْويعٍدىي

şeklindedir.Cümlede

ٍْنىم

mef’ûl,

ْيبىرٍػقىأْيهُّرىض

ise mübteda ve haberdir.346

4.

ٍْفًإ

şart edatından önce geldiğinde

ٍْفًإ

harfi iki muzâri fiili cezmeden şart edatlarındandır.

ؿ

harfi bazen bu şart edatından önce de zâid olarak bulunabilmektedir. Örneğin

ٍْميقىأْ هدٍيًزْ ىـاىقْ ٍنئػػػػػػْىل

(Zeyd kalkarsa kalkarım.) ve

ْىتٍلىعىػفٍْنًئػػػػػػػْىلْهلاظْىتٍنأ

(Eğer yaparsan sen zalimsin) cümlelerindeki

ؿ

harfleri bunun gibidir. Bu tür kullanım genelde şiire has olup yönlendirme ve delil göstermek için yapılmaktadır.347

345 _Hacc:13.

346 _{İbn Hişâm, Muġni’l-lebîb, s.260.}

Belgede Arap dilinde zâid harfler (sayfa 87-94)