Şekil ve Zaman Ekleri

1.3.6.1.2.1.1. Geniş Zaman Kipi

{ -(A/U)r+ / -r+ }

dutaram ‘tutarım’ ماراتود 80ah/08, śaķlarsın ‘saklarsın’ نسرلاقاص 118b/09, bulursın ‘bulursun’ نسرولوب 45b/06, kesilür ‘kesilir’ رولسك 183b/01, görürüz ‘görürüz’ زوروروك 119a/14, vācib bilürler ‘vacip bilirler’ رلروليب بجاو 122a/01, dökerler ‘dökerler’ رلركود 174b/18.

Metinde geçen geniş zaman kipinin olumsuz örnekleri şu şekildedir: olmazam ‘olmam’ مزاملوا 15a/11, 40a/06, bįzār olmam ‘usanmam’ رازيب ماملوا 120a/10, ķabūl itmezsin ‘kabul etmezsin’ نسزمتيا لوبق 103a/09, yumaz ‘yıkamaz’ زموي 187b/04, Ǿadd itmezüz ‘saymayız’ زوزمتيا دع 183a/17, secde itmezler ‘secde etmezler’ رلزمتيا هدجس 19a/02, açmazlar ‘açmazlar’ رلزم 98b/08. جآ 1.3.6.1.2.1.2. Duyulan Geçmiş Zaman Kipi

{ -mIş+ }

almışum ‘almışım’ مشملا 160a/12, oķumışsın ‘okumuşsun’ نس شموقوا 88ah53, irişdürmiş ‘eriştirmiş’ شمردشريا 145a/07, bilmişüz ‘bilmişiz’ زوشمليب 194a/07, örtmişsüz ‘örtmüşüz’ زسشمتروا 184b/18, ķonmışlar ‘konmuşlar’ رلشمنوق 55b/15.

1.3.6.1.2.1.3. Görülen Geçmiş Zaman Kipi { -dI+ / -dU+ }

yarlıġadum ‘bağışladım’ مداغلراي 46a/06, 07, virmedüŋ ‘vermedin’ كدمريو 138b/05, inmedi ‘inmedi’ ىدمنيا 115b/02, yedük ‘yedik’ كودي 80bh/26, getürdüŋüz ‘getirdiniz’ زكدروتك 114a/18, buldılar ‘buldular’ رليدلوب 110a/02, naǾleynüŋüz śadāsın işitdüm ķorķdum ‘ayakkabınızın sesini işittim, korktum’ مدتشيا نسادص زكنيلعن مدقروق 190a/04.

1.3.6.1.2.1.4. Şimdiki Zaman Kipi { -yor+ }

{ -yor+ } şimdiki zaman eki yorı- “yürümek” fiilinin yorı-r geniş zaman şeklinden çıkmıştır. Batı Türkçesinin başında yorı- fiilini, geniş zamanı ile bağlandığı asıl fiilin şimdiki zamanını ifade eden bir yardımcı fiil olarak görüyoruz. Eski Anadolu Türkçesinde hep birleşik fiil çerçevesi içinde kullanılan bu yorır Osmanlıcada haploloji yolu ile ekleşmiş ve böylece -yor eki ortaya çıkmıştır. -yor ekinin bugün vokal uyumu dışında kalmasının sebebi de bir kelime kökünden kalmış bulunmasıdır. Eski Anadolu Türkçesinde asıl fiil köklerine -u, -ü; -ı, -i; -a, - e şeklinde çeşitli gerundium ekleri ile bağlanırdı. Ekleşme olup -yor teşekkül ettikten sonra bu gerundium ekleri hüviyetlerini kaybetmiş ve yardımcı ses durumuna düşmüşlerdir (Ergin, 1998:296-297).

HM’de { -yor+ } şimdiki zaman ekinin yardımcı sesinin -ı, -i şeklinde düz- dar sıradan sesler ile gösterildiği tespit edilmiştir:

geliyor ‘geliyor’ رويلك 55b/03, ifťār idiyor ‘iftar ediyor’ رويدياراطفا 130a/02, 03, maġlūb olıyor ‘mağlup oluyor’ رويلوا بولغم 33b/08, münāsib görmiyorlar ‘uygun görmüyorlar’ رلرويمروك بسانم 77ah/06, şerǾ-i şerįfe muĥālif evżāǾ idiyor ‘şerefli din kurallarına karşı tavırlar ediyor’ رويدياعاضوا فلاخم هفيرش عرش 139a/11, 12.

{ -Ar+ }

EAT’de şimdiki zaman eki { -yor+ } ekinin oluşmasından önce geniş zaman eki { -Ar+} ile karşılandığı bilinmektedir. HM’de { -yor+ } ekinin yanı sıra { -Ar+ } eki ile de şimdiki zamanın karşılandığı tespit edilmiştir:

niçün aġlarsın ‘niçin ağlıyorsun’ نسرلغا نوجين 74b/19, 84b/02, niçün śaķlarsın ‘niçin saklıyorsun’ نسرلقاص نوجين 118b/09, niçün zaħmet çekersin ‘niçin zahmet çekiyorsun’ نسركج تمحز نوجين 80bh/50, هكنسريد هليوب ا دصق ķaśden böyle dirsin ki 86bh/42, 43, niçün mühr idersin ‘niçin mühürlüyorsun’ نسرديا رهم نوجين 129b/18, sen kimsin ki böyle küstāĥlıķ idersin ‘sen kimsin ki böyle küstahlık ediyorsun’ نس نسرديا قلخاتسك هليوب هك نس ميك 155a/02.

1.3.6.1.2.1.5. Gelecek Zaman Kipi { (-y) A }

Bergamalı Kadri’nin gelecek zaman için verdiği üç ekten ilki budur. Bu ek geniş zaman ve şimdiki zamanı da gösterebilir. Ayrıca, istek kipinde de yaygın olarak kullanılmaktadır. Gelecek zaman için kullanıldığı yerleri tam olarak ayırabilmek oldukça güçtür (Gülsevin, 2011:102).

HM’de istek ekinin gelecek zaman kipi göreviyle kullanımı çoğunluktadır: ki buncılayın kimesne ile ħarb u ceng eyleyevüz ‘ki bunun gibi birisiyle savaşacağız’ زواهيليا كنج و برح هليا هنسمك نيلجنوب هك 88bh/46, 47, anlar egerçi benüm düşmenlerümdürler ammā vilāyetümüŋ ġarįbi ve müsāfirleridürler mürüvvet degüldür ki vilāyetümde kendü ťaǾāmların yiyeler ‘onlar her ne kadar benim düşmanlarımdırlar ama vilayetimin garibi ve misafiridirler insanlık değildir ki vilayetimde kendi yemeklerini yiyecekler’ و ىبيرغ كمتيلاو اما رلردمرلنمشد منب هجرا رلنا

رلرديرلرفلسم هكردلكد ةورم

لاو هدمتي هيي نيرلماعط ودنك

رل 88bh/41, 42, 43, 44, Ǿāśįler derd ile

nāle ideler ki niçün Ǿamel-i śāliħ itmedük ‘asiler dert ile inleyecekler ki niçin salih işler yapmadık’ كدمتيا حلاص لمع نوجين هك رل هديا هلان هليادرد رليصاع 175b/14, 15, ve muťįǾ olanlar teǿessüf ile barmaķların dişleyeler ki bundan ziyāde Ǿibādete ķādir idük niçün itmedük ‘ve boyun eğenler hayıflanmayla parmaklarını dişleyecekler ki bundan daha fazla ibadete gücümüz vardı niçin etmedik’ هليا فسات رلنلاوا عيطم و

نيرلقمرب رل هيلشيد

ندنوب هك رداق هتدابع هدايز

كدمتيا نوجين كديا 175b/15, 16, muťįǾler ħasret

śuyın gözlerinden aķıdalar ki niçün kendümüzi derecāt-ı Ǿālį sābıķlarından maħrūm itdük ‘boyun eğenler pişmanlık suyunu gözlerinden akıtacaklar ki niçin kendimizi yüksek derecelere geçişten mahrum ettik’ ندنرلزوك نيوص ترسح رل عيطم

نوجين هك رلاديقا ىلاع تاجرد ىزمودنك

اس مورحم ندنرلقب

كودتيا 175b/16, 17, Ǿāśįler giriftārlik

Ǿaźābında zārįlik ideler ki niçün rüsvāylik ve giriftārlik yaġmurın kendümüze yaġdurduķ ‘asiler düşkünlük azabında inleyecekler ki niçin rezillik ve düşkünlük yağmurunu kendimize yağdırdık’ و كلياوسر نوجين هك رل هديا كليراز هدنباذع كلراتفرك رليصاع

كلراتفرك هزومودنك نيرومغاي

قدردغاي 175b/17, 18, eger gündüz ferāġat üzre olsam

reǾāyā vü Ǿibādu’llāh işi żāyiǾ ola ‘eğer gündüz vaz geçsem halk ve Tanrı’nın kullarının işi zayi olacak’ لاوا عياض ىشيا اللهدابع و اياعر ماسلوا هرزوا تغارف زودنوك ركا 75bh/43, 44, 45.

{ -AcAk+ }

Ek nadiren gelecek zaman kipini yansıtacak şekilde kullanılmıştır:

sen anuŋ meyvesin görmeyeceksin ‘sen onun meyvesini görmeyeceksin’ كجيمروك

نس نس هويم كنا نس 80bh/48, 49, ķanķı birisine virecegüm ‘hangi birine vereceğim’ مكج هريو هنسريب ىقنق 83ah/19, ķandan gelmişdür ve ķanda gidecekdür ‘nereden gelmiştir ve nereye gidecektir’ ردكج هديكهدنق وردشملكندنق 131a/18, 19.

HM’de ek çoğunlukla partisip olarak kullanılmıştır:

žuhūr idecek fażāyilini biri daĥı budur ‘ortaya çıkacak güzel vasıflarının biri de budur’ ردوبىخدىربىنلياضف كجهديا روهظ 16b/10, 11, āĥir zamānda žuhūr idecek mehdį budur ‘ahir zamanda ortaya çıkacak Mehdi budur’ ىدهمكجهدياروهظهدنامزرخا ردوب 43b/12.

Çalışmamızın 1.3.8.2. Sıfat-Fiiller ( Partisip ) bölümünde { -AcAk+ } ekinin partisip olarak kullanımının ayrıntılı örnekleri verilmiştir.

-sA gerek

Eski Anadolu Türkçesinde birleşik eklerden biridir. Şart eki -sA ile gerek sözü birleşince gerekli gelecek zaman eki anlamı oluşmaktadır (Akar, 2018:176).

HM, gelecek zaman kipinin EAT devrindeki -sA gerek kullanımını sürdüren örnekler göstermektedir:

yarın ceng olsa gerek ne eylemek gerek ‘yarın savaş olacak ne yapmak gerek’ كرك كمليا هن كركا سلوا كنج نيراي 76ah/59, 60.

1.3.6.1.2.2. Tasarlama Kipleri 1.3.6.1.2.2.1. İstek Kipi

{ -A+ }

peyġamberüŋ olayum ‘peygamberin olayım’ ميلاوا كربمغيب 128a/13, ĥışm idem ‘öfkeleneyim’ مديا مشخ 88bh/63, olasın ‘olasın’ نسلاوا 200b/08, śu üzerinde yürüyesin ‘su üzerinde yürüyesin’ نس هيوروي هدنرزوا وص 200b/07, çıķaravuz ‘çıkaralım’ زوا هراقج 84a/05, urasuz ‘vurasınız’ زساروا 82bh/23, çekeler ‘çekeler’ رل هكج 195a/07.

1.3.6.1.2.2.2. Emir Kipi

vireyüm ‘vereyim’ هريومي 85ah/29, ķılıç śaçayum ‘kılıç saçayım’ ميجاص جلق 75bh/20, gel ‘gel’ لك 127b/18, al ‘al’ لآ 131b/17, söylesün ‘söylesin’ نوسليوس 63a/18, otursun ‘otursun’ نوسروتوا 59b/16, varalum ‘varalım’ ملاراو 79bh/41, söyleşelüm ‘söyleşelim’ ملشليوس 83bh/04, viriŋüz ‘veriniz’ زكيريو 130b/15, götürsünler ‘götürsünler’ رلنوسروتوك 09a/18.

Emir kipi ile ilgili daha ayrıntılı örnekler ve şahıs eklerine göre çekimlenmiş hâlleri, 1.3.6.1.1.3. Emir Kipindeki Şahıs Ekleri kısmında gösterilmiştir.

1.3.6.1.2.2.3. Dilek-Şart Kipi { -sA }

istesem ‘istesem’ مستسيا 128a/10, urursam ‘vurursam’ مسروروا 105a/16, fidye virse ‘fidye verse’ هسريو هيدف 71b/07, ķalsa ‘kalsa’ هسلاق 83ah/10, istesek ‘istesek’ كس هتسيا 193a/04, giyseŋüz ‘giyseniz’ زكسيك 130a/18, ķaldursalar ‘kaldırsalar’ رلسرودلاق 43a/15.

1.3.6.1.2.2.4. Gereklilik Kipi

HM’de gereklilik kipi { -mAlI / mAlU } eklerinin örnekleri tespit edilememiştir. EAT’nin son dönemlerinde şekillenmeye başlayan ekin 17. yüzyılda yazılmış HM’de henüz kullanımda olmadığı görülmüştür. Gereklilik kipi çoğunlukla -mAk gerek şeklinde sağlanmıştır. HM’de gereklilik anlamı yer yer -sA gerek ekiyle sağlanmıştır:

-mAk gerek

iǾtiķād itmek gerekdür ‘inanmalıdır’ ردكرك كمتيا داقتعا 16a/13, gitmek gerek idüŋ ‘gitmeliydin’ كديا كرك كمتيك 81ah/23, vaķtleri ħıfž itmek gerek ‘vakitleri ezberlemeli’ كرك كمتيا ظفح ىرلتقو 67a/18, imdi bilmek gerekdür ki ‘şimdi bilmelidir ki’ هك ردكرك كمليب ىدميا 68a/12, Ǿamel-i ħasene itmek gerekdür ‘güzel işler etmelidir’

كمتيا هنسح امع

ردكرك 70a/02, leşkere eyü vaǾdeler virmek gerekdür ‘askere iyi süreler vermelidir’ ردكرك كمريورل هدعو ويا هركشل 84ah/33, bu kelime dinilmek gerekdür ‘bu kelime denilmelidir’ ردكرك كملنيد هملك وب 163b/10.

teklįf olınmaķ gerekdür ‘teklif olunmalıdır’ ردكرك قمنلوا فيلكت 46b/12, daĥı eyü olmaķ gereksin ‘daha iyi olmalısın’ نس كرك قملوا ويا ىخد 46b/16, anları ĥār dutmaķ gerekdür ‘onları aşağılık tutmalıdır’ ردكرك قمتود راوخ ىرلنا 85bh/30, sizüŋ içün bu olmaķ gerekdür ‘sizin için bu olmalıdır’ ردكرك قملوا وب نوجيا كز 113a/07. يس

-sA gerek

EAT ile ilgili pek çok incelemede, bu ek ‘gereklilik’ bildiren şekillerle karıştırılmıştır. Aslında, gereklilik bildiren örneklerden çok, gelecek zaman bildiren kullanışlarına rastlanır (Gülsevin 2011: 103). 17. yüzyılda yazılmış HM’de de ek, gereklilik anlamında kullanılmakla beraber ekin çoğunlukla gelecek zaman anlamında kullanıldığı görülmektedir:

virsem gerek ‘virsem gerek’ كرك مسريو 89ah/15, görseŋ gerekdür ‘görsen gerektir’ ردكرك نسروك 45b/02, hem-civār olsaŋ gerekdür ‘komşu olsan gerektir’

كسلوا راوجمه

رد كرك 88bh/22, olsa gerek ‘olsa gerek’ كرك اسلوا 182a/06, helāka çekse gerek ‘yok etse gerek’ كرك هسكج هكلاه 167a/14, maħbūs olsa gerek ‘hapsedilmiş olsa gerek’ كرك هسلوا سوبحم 148b/12, itseler gerekdür ‘etseler gerektir’ ردكرك رل هستيا 82b/18.

1.3.6.1.2.3. Birleşik Kipli Filler

1.3.6.1.2.3.1. Birleşik Kipli Fiillerin Hikayesi

binerdi ‘binerdi’ ىدرنب 32b/11, iǾtikāf iderlerdi ‘bir yere kapanıp ibadet ederlerdi’ ىدرلرديا فاكتعا 17b/11, redd olmazdı ‘geri çevrilmezdi’ ىدزملوا در 25a/11, iltifāt itmezdi ‘iltifat etmezdi’ ىدزمتا تافتلا 48a/13.

işitmiş idüm ‘işitmiştim’ مديا شمتشيا 79bh/53, revā görmemiş idüŋ ‘reva görmemiştin’ كديا شممروك اور 155a/05, ťoz bürimiş idi ‘toz bürümüştü’ شمروب زوط ىديا 85ah/04, aġarmışdı ‘ağlamıştı’ ىدشمرغا 41b/02, bişürmişler idi ‘pişirmişlerdi’ ىديا رلشمروشب 130b/08.

olsa idüm ‘olsaydım’ مديا اسلوا 78ah/38, varsa idi ‘varsaydı’ ىديا اسراو 136a/11, olsayduķ ‘olsaydık’ قدياسلوا 71a/12.

bir ķoyun olaydum ‘bir koyun olaydım’ مديلاوا نويق رب 83b/02, yuķaru götüreydüŋ ‘yukarı götüreydin’ كديروتوك وراقوي 45b/14, yiyeler idiler ‘yiyeydiler’ هيي رليديا رل 200a/08.

gitmek gerek idüŋ ‘gitmeliydin’ كديا كرك كمتيك 81ah/23, urmaķ gerek idi ‘vurmalıydı’ ىديا كرك قمروا 75bh/51, itmek gerek idiler ‘etmeliydiler’ رليديا كرك كمتيا 84a/16.

1.3.6.1.2.3.2. Birleşik Kipli Fiillerin Rivayeti

ĥamr içmiş imiş ‘içki içmişmiş’ شمياشمجيا رمخ 174a/14. 1.3.6.1.2.3.3. Birleşik Kipli Fiillerin Şartı

muħabbet idersem ‘muhabbet edersem’ مسرديا تبحم 114b/16, virürseŋ ‘verirsen’ كسروريو 131b/06, almış ise ‘almışsa’ هسيا شملا 128b/16, cāyiz görür iseŋüz ‘cayiz görürseniz’ زكسيا روروك زياج 129a/11, ķanda istedise ‘nereye istediyse’ هسيدتسيا هدنق 190a/13, her ne dir idise ‘ her ne der idiyse’ هسيديا ريد هن ره 190a/13.

1.3.6.1.3. Soru Eki

HM’de fiillere getirilen soru ekinin ünlüsü { -mI } şeklinde hep düz sıradan gösterilmiştir:

dimezmiyüm ‘demez miyim’ مويم زميد 47a/07, tanımaz mısın ‘tanımaz mısın’ نسىمزمنات 189b/03, uyanmadı mı ‘uyanmadı mı’ ىميدامنايوا 02b/14, ķabūl olınur mı ‘kabul olunur mu’ ىمرونلوالوبق 78bh/38, muǾāteb olur mıyuz ‘azarlanmış olur muyuz’ زويمرولوابتاعم 102b/06.